Elkarrekintza nuklear ahul: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Amaitutzat jotzen dut artikuluaren osaketa, orrazketa edo zuzenketaren bat gorabehera. |
|||
61. lerroa:
Eredu estandarraren arabera, oinarrizko lau [[Gauge bosoi|gauge-bosoi]] daude: [[Fotoi|fotoiak]], [[Gluoi|gluoiak]] eta [[W eta Z bosoi|<math>\text{Z}</math> eta <math>\text {W}</math> bosoi]] izenekoak. Horia gain,berriki aurkitutako [[Higgs bosoi|Higgs bosoia]] eta [[Grabitoi|grabitoia]] (oraindik hipotesi modura proposatua) ere hartu behar dira kontuan. Bosoi izena [[Satyendra Nath Bose]] (1894-1974) fisikari bengalarraren omenez jarri zitzaien. Bosoi horiek dira oinarrizko lau elkarrekintzetan parte hartzen dutenak: fotoiek elkarrekintza elektromagnetikoan, gluoiek elkarrekintza nuklear bortitzean, Z eta W bosoiek ekarrekintza ahulean; oraindik detektatu gabeko grabitoiak elkarrekintza grabitatorioan.
[[Fitxategi:François Englert and Peter Higgs.jpg|thumb|220x220px|François Englert eta Peter Higgs]]
Aipamen berezia merezi du Higgs bosoiak. [[Peter Higgs|Peter Higgs-]]<nowiki/>en omenez jarri zitzaion izena; izan ere, beste batzuekin batera 1964an berak proposatu zuen gaur egun Higgs-en mekanismoa deritzona, oinarrizko partikulen masaren jatorria azaltzeko. Askoz geroago, 2012ko uztailaren 4an, [[Ikerketa Nuklearrerako Europako Kontseilua|Ikerketa Nuklearrerako Europako Kontseilua (CERN)]] izeneko erakundeak partikula berri baten behaketa lortua zela iragarri zuen, «''Higgs-en bosoiarekin bat zetorrena''».<ref>{{erreferentzia|izena=Higgs bosoiaren aurkikuntza|abizena=https://zientzia.eus/artikuluak/higgs-bosoia-zalantzarik-gabe/|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Baina oraindik denbora eta datu gehiago behar ziren hori baieztatzeko. Azkenik 2013ko martxoaren 14an, aurreko urteko uztaileko aurkikuntzan erabilitako datuak baino bi aldiz gehiago izanik, CERNek egiaztatu egin zuen partikula berria Higgs bosoiaren antz handia zuela. Eta 2013ko urriaren 8an, Fisikako Nobel Saria eman zioten Peter Higgs-i, [[François Englert]]-ekin batera, «''partikula subatomikoen masaren jatorria ulertzen laguntzen digun mekanismo baten aurkikuntza teorikoagatik, eta duela gutxi Hadroien Talka-eragingailu handian ATLAS eta CMS esperimentuek iragarritako oinarrizko partikularen detekzioari esker''».<ref>{{erreferentzia|izena=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/Hadroien%20Talka-eragingailu%20Handia|abizena=Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa|urtea=|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>
== Elkarrekintza ahularen azalpena eredu estandarrean ==
Partikulen fisikaren eredu estandarrean, <math>\text {W}^+</math>, <math>\text {W}^-</math> eta <math>\text {Z}^0</math> bosoien trukeak eragiten du elkarrekintza ahula. Eraginik ezagunena β erradioaktibitatea da. Partikula gehienak elkarrekintza ahulak eragindako desintegrazioaren mende daude. <math>\text {W}</math> eta <math>\text {Z}</math> bosoiek oso masa handia dute, eta horregatik dute oso irismen laburra. Bestalde, elkarrekintza ahularen intentsitatea elkarrekintza elektromagnetikoarena eta elkarrekintza nuklear bortitzarena baino askoz txikiagoa izan da zenbait magnitude-ordenatan. Hortik datorkio "ahul" adjektiboa.
===
[[Quark]]ei eta Ezkerreko [[Kiralitate (fisika)|kiralitatea]] duten [[leptoi]]ei eragiten die elkarrekintza ahulak. Grabitateaz aparte, [[neutrino]]en gainean eragiten duen indar bakarra da. Horrez gain, badaude elkarrekintza nuklear ahulak soilik erakusten dituen propietate berezi batzuk:
# Quarken [[Zapore (fisika)|zaporea]] alda dezakeen elkarrekintza bakarra da.
# Paritate-simetria apurtzen duen elkarrekintza bakarra da, 1957. urtean [[Chien-Shiung Wu|C.-S. Wu-k]] kobaltoaren esperimentuan frogatu zuen moduan.<ref>{{erreferentzia|url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbasees/quantum/parity.html|izenburua=Paridad|sartze-data=13/03/2018|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>
# Masa handiko [[Gauge bosoi|partikula indar-eramaleen]] (gauge bosoiak) bidez hedatzen da elkarrekintza ahula, eta hori nahiko ezaugarri ezohikoa da. Hori azaldu ahal izateko [[Eredu Estandarra|Eredu Estandarean]] aurki dezakegun Higgsen Mekanismora jo behar dugu.
Elkarrekintza ahula garraiatzen duten partikulen masa hain handia denez <math>(</math><math>\text {90 GeV/}c^2</math>-tik gertu<math>)</math>, haien [[Batez besteko bizitza (fisika)|batez besteko bizitza]] <math>3 \cdot 10^{-27} \text { s}</math> ingurukoa
=== Hiru motatako elkarrekintza ahulak ===
Oinarrizko hiru motatako elkarrekintza ahul
*[[Leptoi]] kargatu batek (adibidez [[elektroi]] bat edo [[muoi]] bat) <math>W</math> bosoi bat hartu edo eman dezake, eta, horrela, bosoi hori dagokion neutrino bihurtu. Esate baterako,
<math display="block" |center="">
\mu^{-}+ W^{+}\longrightarrow \nu_{\mu}
</math>
*[[Behe quark|Behe-quark]] batek (<math>-1/
</math>Bestelako aldaketak ere gerta daitezke:<math display="block">c+W^{-}\longrightarrow s</math><math display="block">d \longrightarrow u + W^{-}</math><math display="block">c \longrightarrow s+W^{+}</math>
* Leptoi batek edo [[quark]] batek <math>Z</math> bosoi bat hartu edo eman dezake.
<math display="block">e^{-}\longrightarrow e^{-} + Z^{0}</math>
[[Fitxategi:Beta-minus Decay.svg|ezkerrera|thumb|<math>\beta^-</math> desintegrazioaren eskema.]]
[[Fitxategi:Beta Negative Decay.svg|thumb|220x220px|Feynman-en diagrama honetan[[neutroi]] baten desintegrazioa adierazten da: <math>W^-</math> bosoia igortzean, protoia, elektroia (<math>\beta^-</math>) eta neutrinoa sortzen dira.]]
=== Beta desintegrazioa, elkarrekintza ahularen ondorio ===
Beta desintegrazioa, adibidez, aldi berean gertatutako bi korronte kargatuen arteko elkarrekintzen ondorio zuzena da. Korronte neutroko elkarrekintza 1974an ikusi zen lehen aldiz neutrinoen sakabanatzea gauzatzen zuen esperimentu batean.
<math>\beta^-</math> desintegrazioan, [[Elkarrekintza ahul|elkarrekintza ahularen]] ondorioz, neutroi batetik (<math>n^0</math>) hiru partikula sortzen dira: protoi bat, <math>p^+</math>, elektroi bat, <math>e^-</math>, eta [[antineutrino]] bat, <math>\bar{\nu}_e</math>:
<math display="block">n^0 \rightarrow p^+ + e^- + \bar{\nu}_e.</math>
Alboko irudian ageri den Feynman-en diagraman erakusten den bezala, prozesu horretan [[Behe quark|down quark]] bat [[Goi quark|up quark]] bihurtzen da <math>W^-</math> bosoi bat igortzean, eta segidan W<sup>-</sup><math>W^-</math> bosoia desintegratu eta elektroi bat (beta erradiazioa) eta antineutrino bat sortuz.
== Erreferentziak ==
| |||