79.967
edits
t (→Historia) |
|||
'''Esperantoa''' munduan zabalduen dagoen nazioarteko hizkuntza planifikatu edo [[hizkuntza eraikia]] da.
[[L. L. Zamenhof|Ludwi Lejzer Zamenhof]] mediku okulista poloniarrak [[1887]]an ''
Nazioarteko komunikazioa erraztuko zuen hizkuntza laguntzaile neutral eta ikasteko erraza sortzea izan zen Zamenhofen helburua. Hizkuntza neutral horrek, hizkuntza naturalak ez bezala, ez zuen tokian tokiko hizkuntzarik ordezkatu behar: aldiz, gizateria osoaren bigarren hizkuntza izan behar zuen eta, horrela, herri guztien arteko elkar ulertzea ekarrita, horrexen ondorioz, bakea ere bai.
* Harremanetarako tresna da, bereziki gazteentzat: atzerriko etxeetan gonbidatu gisa egonaldiak eginez, zuzeneko harremana egin daiteke hango kulturekin, nazioarteko jaialdietan ondo pasatu, hainbat gaitako mintegietan jakintza eskuratu, atzerriko hizkuntzekin harremanetan jarri, haiei buruz gehiago ikasi...
* Esperantoa oso era ona da kanpo hizkuntzak ikasten hasteko. Beste ezein hizkuntzatatik ez datorrenez, arauak sinpleak eta gutxi dira: ez du konjugaziorik eta ez dago buruz ikasi beharreko salbuespenik. Hori dela eta, ikasle gazteek beste hizkuntza batzuk ikaste aldera emateko lehen pausua izan liteke. Izan ere, hizkuntza propedeutikoa da, hots, esperantoa ikasita, gero errazago ikasten da beste edozein hizkuntza. Halaxe erakutsi dute Zeelanda Berrian,<ref>Txostena: ''Enciklopedio de Esperanto'' entziklopediako artikulua (I. liburukia, 436. orrialdea), esperantoaren balio pedagogikoari buruzkoa.</ref> Ameriketako Estatu Batuetan,<ref>Txostena: Christian Rudmick, ''The Wellesley College Danish-Esperanto experiment''.</ref><ref>Txostena: Edward Thorndike, ''Language Learning''. Bureau of Publications of Teachers College, 1933. [http://www.interlingua.org/ Interlingua.org]</ref><ref>Helen S. Eaton, "The Educational Value of an Artificial Language." ''The Modern Language Journal'', 12. zenbakia, 87-94. orrialdeak (1927). [http://www.blackwellpublishing.com/mlj/newsearchres.asp?contenttype=AA&topic=Artificial%20Language&searchtype=adv Blackwellpublishing.com]</ref> Alemanian,<ref>"Laborkonferencoj: Interlingvistiko en Scienco kaj Klerigo" izenburuarekin Paderborn hirian urtero azaroan egiten diren bileretako protokoloak (lan biltzarra: Interlinguistics in Science and Education). Paderborn hiriko Pedagogia Zibernetikoko Erakundearengandik eskura daitezke.</ref> Italian<ref>[http://www.internacialingvo.org/public/study.pdf Ikerlana.] (Esperanto izenarekin ezaguna den) Nazioarteko Hizkuntzaren Batzordea, Ministerio arteko Dekretua, 1993ko apirilaren 29koa / urriaren 5ekoa, Italiako Irakazkuntza Publikoko Ministerioa.</ref> eta Australian
== Historia ==
[[Fitxategi:Primera edición de esperanto.jpg|thumb|''Lingvo Internacia'' liburua.]]
[[Fitxategi:2015 Euskara-esperantoa Esperantoa-euskara hiztegia.jpg|thumb|[[Aitor Arana]]: ''Euskara-Esperantoa Esperantoa-Euskara hiztegia''.]]
* [[1859]]: [[abenduaren 15]]ean [[L. L. Zamenhof|Ludwik Lejzer Zamenhof]] jaio zen Białystok-en (orduko [[Errusia]]ko inperioan).
* [[1887]]: [[uztailaren 26]]an Zamenhofek
* [[1888]]: [[Lev Tolstoi]] idazlea zale goiztiar bihurtu zen.
* [[1894]]: [[William Shakespeare|Shakespeareren]] ''Hamlet'' liburuaren esperantozko itzulpena
* [[1905]]:
* [[1906]]: [[maiatzaren 20]]an [[Bilbo]]ko Talde Esperantista fundatu zuten, eta gaur egun ere lanean
* [[1908]]: [[Hector Hodler]] kazetari suitzarrak eta beste lagun batzuek {{lang|eo|
* [[1917]]: [[Apirilaren 14]]an Zamenhof hil zen [[Varsovia]]n ([[Polonia]]).
* [[1920]]: ''Aŭroro'', itsuentzako lehen aldizkaria, kaleratzen hasi ziren [[Txekoslovakia]]n. Gaur egun oraindik argitaratzen da.
* [[1999]]: [[William Auld]] esperantozko poeta izendatu zuten Literatur Nobel Sarirako. Urte berean, ''Memoraĵoj de Eŭska Bovino'' argitaratu zuten, [[Bernardo Atxaga]]ren ''Behi euskaldun baten memoriak'' liburuaren itzulpena.
* [[2001]]: ''Vikipedio'' egitasmoa abiatu zen Interneten. Urte berean, ''La Baptofilino'' karrikaratu zuten, [[Jon Mirande]]ren ''Haur Besoetakoa'' lanaren itzulpena.
* [[2015]]: [[Aitor Arana]]
== Hizkuntza ==
=== Sailkapen linguistikoa ===
Hizkuntza eraikia denez, esperantoa ez dago inongo talde etnikoren hizkuntzarekin genealogikoki erlazionaturik. Haren lexikoa latinotzat har daiteke; aldiz, ikuspegi [[morfologia (argipena)|morfologiko]]
=== Fonetika ===
Esperantoak 5 [[bokal]] eta 23 [[kontsonante]] ditu (horietako bi erdibokalak dira). Ez dauka tonurik.
=== Kontsonanteak ===
|+ Kontsonanteak
|
! [[Kontsonante
! [[Kontsonante
! [[Kontsonante
! [[Kontsonante
! [[Kontsonante
! [[Kontsonante
! [[Kontsonante
|-
! [[Kontsonante
| ''p'' eta ''b''
|
|
|-
! [[Kontsonante
| ''m''
|
|
|-
! [[Kontsonante
|
|
|
|-
! [[Kontsonante
|
| ''f'' eta ''v''
| ''h''
|-
! [[Kontsonante
|
|
|
|-
! [[Kontsonante
|
|
|
|-
! [[Kontsonante
|
|
{| class="wikitable"
|
! | [[Aurreko
! | [[Atzeko
|-
! [[Bokal
| ''i''
| ''u''
|-
! [[Bokal
| ''e''
| ''o''
|-
! [[Bokal
| ''a''
|}
</center>
Esperantoak [[euskara]]ren 5 bokalak ditu, ez da bokalen luzeraren arteko ezberdintasunik egiten, eta ez dago bokal sudurkaririk.
Sei beheranzko diptongo daude: ''uj'', ''oj'', ''ej'', ''aj'', ''aŭ'' eta ''eŭ''.
=== Ortografia ===
Alfabetoak 28 letra ditu: latindar alfabetoaren bertsio bat da, [[zeinu diakritiko]]ok dituena: ''ĉ'', ''ĝ'', ''ĥ'', ''ĵ'', ''ŝ'' eta ''ŭ''. Aldiz,
<center>'''a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z'''</center>
''c'' eta zeinu
<center>
|-
! ''c''
| ''ʦ'' ([[euskara|euskal]] ''tz'')
|-
! ''ĉ''
=== Hiztegia ===
Hiztegia hizkuntza askotatik dator. Zenbait hitz berri Europaz kanpoko hizkuntzetatik hartu dira
* '''Hizkuntza latinoetatik:'''
**
**
**
**
**
* '''Hizkuntza germaniarretatik:'''
**
**
**
* '''Hizkuntza
**
**
**
* '''Beste [[indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntzetatik]]:'''
**
**
**
* '''[[Uraldar hizkuntzak|
**
**
**
* '''[[Hizkuntza semitikoak|Semitar hizkuntzetatik]]:'''
**
**
* '''Beste'''
**
**
**
== Erreferentziak ==
|