«Esperanto»: berrikuspenen arteko aldeak

[[L. L. Zamenhof|Ludwi Lejzer Zamenhof]] mediku okulista poloniarrak [[1887]]an '''“LingvoLingvo Internacia”'Internacia'' (Nazioarteko«nazioarteko Hizkuntzahizkuntza») izenarekin argitaratu zuen berak hamarkada batean zehar garatutako hizkuntza. Laster, Zamenhofek erabilitako ezizena, '''"Doktoro Esperanto"''' (Doktore Itxaropentsua), hizkuntzaren beraren izena bihurtu zen.

* Esperantoa oso era ona da kanpo hizkuntzak ikasten hasteko. Beste ezein hizkuntzatatik ez datorrenez, arauak sinpleak eta gutxi dira: ez du konjugaziorik eta ez dago buruz ikasi beharreko salbuespenik. Hori dela eta, ikasle gazteek beste hizkuntza batzuk ikaste aldera emateko lehen pausua izan liteke. Izan ere, hizkuntza propedeutikoa da, hots, esperantoa ikasita, gero errazago ikasten da beste edozein hizkuntza. Halaxe erakutsi dute Zeelanda Berrian,<ref>Txostena: ''Enciklopedio de Esperanto'' entziklopediako artikulua (I. liburukia, 436. orrialdea), esperantoaren balio pedagogikoari buruzkoa.</ref> Ameriketako Estatu Batuetan,<ref>Txostena: Christian Rudmick, ''The Wellesley College Danish-Esperanto experiment''.</ref><ref>Txostena: Edward Thorndike, ''Language Learning''. Bureau of Publications of Teachers College, 1933. [http://www.interlingua.org/ Interlingua.org]</ref><ref>Helen S. Eaton, "The Educational Value of an Artificial Language." ''The Modern Language Journal'', 12. zenbakia, 87-94. orrialdeak (1927). [http://www.blackwellpublishing.com/mlj/newsearchres.asp?contenttype=AA&topic=Artificial%20Language&searchtype=adv Blackwellpublishing.com]</ref> Alemanian,<ref>"Laborkonferencoj: Interlingvistiko en Scienco kaj Klerigo" izenburuarekin Paderborn hirian urtero azaroan egiten diren bileretako protokoloak (lan biltzarra: Interlinguistics in Science and Education). Paderborn hiriko Pedagogia Zibernetikoko Erakundearengandik eskura daitezke.</ref> Italian<ref>[http://www.internacialingvo.org/public/study.pdf Ikerlana.] (Esperanto izenarekin ezaguna den) Nazioarteko Hizkuntzaren Batzordea, Ministerio arteko Dekretua, 1993ko apirilaren 29koa / urriaren 5ekoa, Italiako Irakazkuntza Publikoko Ministerioa.</ref> eta Australian <ref>[http://web.archive.org/web/20040215074307/%68ttp://www.education.monash.edu.au/projects/esperanto/ Ikerlana.] Monash Unibertsitateko EKPAROLI proiektuaren orri nagusia.</ref> egin diren ikerketek.

[[Fitxategi:Primera edición de esperanto.jpg|thumb|''Lingvo Internacia'' liburua.]]

[[Fitxategi:2015 Euskara-esperantoa Esperantoa-euskara hiztegia.jpg|thumb|[[Aitor Arana]]: ''Euskara-Esperantoa Esperantoa-Euskara hiztegia''.]]

* [[1887]]: [[uztailaren 26]]an Zamenhofek '''lehenengo gramatika''' argitaratu zuen [[errusiera]]z [[Varsovia]]n,; ''"Unua Libro"'' ("Lehen«lehen Liburua"liburua»), alegia.

* [[1894]]: [[William Shakespeare|Shakespeareren]] ''Hamlet'' liburuaren esperantozko itzulpena, ({{lang|eo|''Hamleto: reĝido de Danujo''}},) argitara eman zuen Zamenhofek.

* [[1905]]: '''lehen kongresua'''batzar unibertsala antolatu zuten [[Boulogne-sur-Mer]] hirian ([[Frantzia]]). BertanHan, {{lang|eo|''Fundamento de Esperanto''}} gramatika berraztertua aurkeztu zuten. Ordutik, jardunaldiak urtero egiten dituzte, bi mundu gerren etenaldietan izan ezik.

* [[1906]]: [[maiatzaren 20]]an [[Bilbo]]ko Talde Esperantista fundatu zuten, eta gaur egun ere lanean diharduenadihardu.

* [[1908]]: [[Hector Hodler]] kazetari suitzarrak eta beste lagun batzuek {{lang|eo|'''Universala Esperanto-Asocio'''}} (UEA, Nazioarteko Esperanto Elkartea) eratu zuten. Erakundeak bulegoa dauka [[Nazio Batuen Erakundea]]ren eraikinean, [[New York]]en.

* [[2015]]: [[Aitor Arana]]<nowiki/>ren ''Euskara-Esperantoa-Euskara'' hiztegia / ''Eŭska-Esperanta-Eŭska'' ''Vortaro'' hiztegi elebiduna kaleratu zen.

Hizkuntza eraikia denez, esperantoa ez dago inongo talde etnikoren hizkuntzarekin genealogikoki erlazionaturik. Haren lexikoa latinotzat har daiteke; aldiz, ikuspegi [[morfologia (argipena)|morfologiko]]<nowiki/>aren arabera, nagusiki [[aglutinatzaile]]a da, baina maila batean izaera zertxobait [[Isolatzaile]]a izanda. [[Fonologia]], [[gramatika]], [[lexikologia]] eta [[semantika]] funtsean mendebaldeko hizkuntza indoeuroparretan oinarrituta daude, nahiz eta hiztegiaren zati handiena hizkuntza erromantzeetatik datorren; fonema errepertorioari dagokionez, eslabiarraeslaviarra da. Tipologiaren aldetik, [[preposizio]]dun hizkuntza da, eta perpausen ordena normalean [[subjektu (gramatika)|subjektu]]<nowiki/>a, [[aditz]]<nowiki/>a + [[objektu]]<nowiki/>a da eta izen sintagmena, [[adjektibo]]<nowiki/>a + [[izen]]<nowiki/>a da. Hala ere, teknikoki, hitz bakoitzaren funtzio gramatikala adierazten duten [[morfema|morfemei]] esker, edozein ordena posible da. [[Aurrizki]]en eta [[atzizki]]en erabilera zabal-zabalak hitz berriak sortzea ahalbidetzen du.

Esperantoak 5 [[bokal]] eta 23 [[kontsonante]] ditu (horietako bi erdibokalak dira). Ez dauka tonurik. eta azentua, idaztenAzentua ez denada idazten, eta beti azkenaurreko silaban erortzenjartzen da. Bokal bakoitzak [[silaba]] bat adierazten du, ''ŭ'' letraz egindako [[diptongo]]ak izan ezik. Adibidez: [fa.mi.lí.o], baina [aŭ.tú.no].

! [[Kontsonante Ezpainbikariaezpainbikaria|Ezpainbikaria]]

! [[Kontsonante Ezpainezpain-horzkaria|Ezpain-horzkaria]]

! [[Kontsonante Hobikariahobikaria|Hobikaria]]

! [[Kontsonante Hobihobi-atzekoa|Hobi-atzekoa]]

! [[Kontsonante Sabaikariasabaikaria|Sabaikaria]]

! [[Kontsonante Belarrabelarra|Belarra]]

! [[Kontsonante Glotalaglotala|Glotala]]

! [[Kontsonante Herskariaherskaria|Herskaria]]

! [[Kontsonante Sudurkariasudurkaria|Sudurkaria]]

! [[Kontsonante Dardarkariadardarkaria|Dardarkaria]]

! [[Kontsonante Igurzkariaigurzkaria|Igurzkaria]]

! [[Kontsonante Afrikariaafrikaria|Afrikaria]]

! [[Kontsonante Albokariaalbokaria|Albokaria]]

! [[Kontsonante Hurbilkariahurbilkaria|Hurbilkaria]]

! | [[Aurreko Bokalabokala|Aurrekoa]]

! | [[Atzeko Bokalabokala|Atzekoa]]

! [[Bokal Itxiaitxia|Itxia]]

! [[Bokal Ertainaertaina|Ertaina]]

! [[Bokal Irekiairekia|Irekia]]

Esperantoak [[euskara]]ren 5 bokalak ditu, ez da bokalen luzeraren arteko ezberdintasunik egiten, eta ez dago bokal sudurkaririk.

Sei beheranzko diptongo daude: ''uj'', ''oj'', ''ej'', ''aj'', ''aŭ'' eta ''eŭ''. 'Izan ere, ''j''' letra Lapurdiko[[euskara batu]]ko '''j''' bezala ahoskatzen da (''joanjadanik'' hitzean bezala), eta '''ŭ''' letra ere kontsonantea da.

Alfabetoak 28 letra ditu: latindar alfabetoaren bertsio bat da, [[zeinu diakritiko]]ok dituena: ''ĉ'', ''ĝ'', ''ĥ'', ''ĵ'', ''ŝ'' eta ''ŭ''. Aldiz, '''q''', '''w''', '''x''' eta '''y''' letrak ez daude:

''c'' eta zeinu diakritikodundiakritikozko letrak alde batera utzita, beste guztiak [[Nazioarteko Alfabeto Fonetikoa|nazioarteko alfabeto fonetikoko]] euren baliokideen antzera ahoskatzen dira:

| ''ʦ'' ([[euskara|euskal]] ''tz'')

Hiztegia hizkuntza askotatik dator. Zenbait hitz berri Europaz kanpoko hizkuntzetatik hartu dira, adibidez—adibidez japonieratikjaponieratik—, nazioartekoak direlako,; baina ele gehienak hizkuntza erromantzeetatik (gehienbat—gehienbat latinetik eta frantsesetik) datozfrantsesetik—, alemanetik eta ingelesetik datoz.

** '''[[latin]]etik:''' ''abio, sed, tamen, okulo, akvo ''

** '''[[frantses]]etik:''' '' dimanĉo, fermi, ĉe, frapi, ĉevalo, butiko ''

** '''[[italiera]]tik:''' '' ĉielo, fari, voĉo''

** '''[[portuges]]atik:''' '' saŭdado''

** '''[[hizkuntza erromantzeak|beste]]:''' ''facila, fero, tra, verda''

** '''[[aleman]]etik:''' ''baldaŭ, bedaŭri, haŭto, jaro, nur''

** '''[[ingeles]]etik:''' ''birdo, mitingo, spite, suno, ŝarko, teamo''

** '''[[germaniar hizkuntzak|beste]]:''' ''bildo, fiŝo, fremda, grundo, halti, hasti, hundo, ofta, somero, ŝipo, vintro''

* '''Hizkuntza eslabiarretatikeslaviarretatik:'''

** '''[[poloniera]]tik:''' ''celo, ĉu, krado, luti, moŝto''

** '''[[errusiera]]tik:''' ''barakti, serpo, vosto''

** '''[[eslaviar hizkuntzak|beste]]:''' ''klopodi, krom, prava''

** '''[[greziera|grekotik]]:''' ''hepato, kaj, biologio, politiko''

** '''[[lituaniera]]tik:''' ''du, ju, tuj''

** '''[[sanskrito]]tik:''' ''budho, nirvano, pado''

* '''[[Uraldar hizkuntzak|HizkuntzaUraldar fino-ugrikoetatikhizkuntzetatik]]''':

** '''[[samiera|laponieratik]]:''' ''samea, boaco, jojko''

** '''[[finlandiera]]tik:''' ''lirli, saŭno''

** '''[[hungariera]]tik:''' ''cinci, ĉako, ĉardo, ĉardaŝo, ĉuro''

** '''[[hebreera]]tik:''' ''kabalo''

** '''[[arabiera]]tik:''' ''kadio, kaido, aŭ''

** '''[[japoniera]]tik:''' ''cunamo, haŝio, hajko, utao, zeno''

** '''[[txinera]]tik:''' ''toŭfuo''

** '''[[euskara]]tik:''' ''eŭska''