Wikipedia

Elkarrekintza nuklear ahul: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Testua osatzen eta irudiko testuak euskaratzen ari naiz.
26. lerroa:
Elkarrekintza ahula lau fermioiren arteko kontaktu-elkarrekintza moduan azaltzen bada ere (Fermiren teoria), paritatearen apurketaren frogapenak ikuspuntu berri bat eskatzen zuen. Horri erantzuna ematekotan, 1957. urtean Robert Mershak-ek, George Sudarshan-ek eta, geroago, [[Richard Feynman]]-ek eta [[Murray Gell-Mann]]-ek '''V-A''' (Bektore bat ken bektore axial edo lebogiro bat) [[Lagrangear (argipena)|lagrangearra]] proposatu zuten elkarrekintza ahulak azaltzeko. Proposamen horren arabera, elkarrekintza ahulak soilik partikula lebogiroetan eta antipartikula destrogiroetan dauka eragina. Partikula lebogiro baten ispilu-irudia partikula destrogiro bat denez (eta alderantziz), Fermiren teoria horrek paritatearen apurketa azaltzen du.
 
Hala ere, teoria horrek CP simetriaren kontserbazioa ahalbidetzen du. CP simetria bi simetria motaren konbinazioa da: P simetria (ispilu-inbertsioa) eta C simetria (partikula-antipartikula trukatzea). Baina ezusteko berri bat izan zuten fisikariek 1964. urtean. [[James Cronin]]-ek eta Val Fitch-ek kaoi baten desintegrazioa burutu zutenean, argi ikusi zen CP simetria apurtu egin zitekeela. Horri esker Nobel Saria irabazi zuten 1980an.<gallery mode="packed-overlay" heights="200">
=== Elkarrekintza ahula azaltzeko teoria bateratua ===▼
Simetria-hausturaren aurkikuntzak areagotu egin zuen arlo horretako ikerkuntza teorikoa eta [[Richard Feynman]] (1918-1988) eta [[Murray Gell-Mann]]-en (1929-2019) bultzadarekin bi hamarkadatan zehar proposamenak egin ziren Fermiren teoria aldatzeko.  Azkenean, urte horietan eginiko lanaren emaitza modura, 1968an [[Sheldon Lee Glashow]] (1932), [[Abdus Salam]] (1926-1996) eta [[Steven Weinberg]] (1933) lankideek [[Elkarrekintza elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta elkarrekintza ahularen teoriak bateratu zituzten. <gallery mode="packed-overlay" heights="200">
Fitxategi:Steven weinberg 2010.jpg|[[Steven Weinberg]]
Fitxategi:Sheldon Glashow at Harvard cropped.jpg|Sheldon Glashow
Fitxategi:Professor Abdus Salam.gif|Abdus Salam
</gallery>
Simetria-hausturaren aurkikuntzak areagotu egin zuen arlo horretako ikerkuntza teorikoa eta [[Richard Feynman]] (1918-1988) eta [[Murray Gell-Mann]]-en (1929-2019) bultzadarekin bi hamarkadatan zehar proposamenak egin ziren Fermiren teoria aldatzeko.  Azkenean, urte horietan eginiko lanaren emaitza modura, 1968an [[Sheldon Lee Glashow]] (1932), [[Abdus Salam]] (1926-1996) eta [[Steven Weinberg]] (1933) lankideek [[Elkarrekintza elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta elkarrekintza ahularen teoriak bateratu zituzten. Frogatu zutenez, bi indarrok indar bakar baten bi aldaera dira, orain indar elektroahula deritzona eta horri esker 1979an, hirurok batera Fisikako Nobel saria jaso zuten elkarreragin ahularen eta interakzio elektromagnetikoaren arteko bateratze teorikoari egindako ekarpenengatik. Hala, '''''elkarrekintza elektroahularen eredu estandarra''''' sortu zuten. Haren existentzia bi etapatan frogatu zen esperimentalki. Lehenik eta behin, 1973an korronte neutroak aurkitu ziren. Gero, 1 [[W eta Z bosoi]]en frogatu zen teorikoki, baina horien existentzia ez zen 1983. urtera arte berretsi eseprimentu bidez.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.8|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Hain zuzen ere,1984an [[Carlo Rubbia]]-k (1934) eta [[Simon van der Meer]]-ek (1925-2011)Fisikako Nobel Saria jaso zuten esperientzia horiekin egindako ekarpenagatik.▼
▲=== Elkarrekintza ahula azaltzeko teoria bateratua ===
▲Simetria-hausturaren aurkikuntzak areagotu egin zuen arlo horretako ikerkuntza teorikoa eta [[Richard Feynman]] (1918-1988) eta [[Murray Gell-Mann]]-en (1929-2019) bultzadarekin bi hamarkadatan zehar proposamenak egin ziren Fermiren teoria aldatzeko.  Azkenean, urte horietan eginiko lanaren emaitza modura, 1968an [[Sheldon Lee Glashow]] (1932), [[Abdus Salam]] (1926-1996) eta [[Steven Weinberg]] (1933) lankideek [[Elkarrekintza elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta elkarrekintza ahularen teoriak bateratu zituzten. Frogatu zutenez, bi indarrok indar bakar baten bi aldaera dira, orain indar elektroahula deritzona eta horri esker 1979an, hirurok batera Fisikako Nobel saria jaso zuten elkarreragin ahularen eta interakzio elektromagnetikoaren arteko bateratze teorikoari egindako ekarpenengatik. Hala, '''''elkarrekintza elektroahularen eredu estandarra''''' sortu zuten. Haren existentzia bi etapatan frogatu zen esperimentalki. Lehenik eta behin, 1973an korronte neutroak aurkitu ziren. Gero, 1 [[W eta Z bosoi]]en frogatu zen teorikoki, baina horien existentzia ez zen 1983. urtera arte berretsi eseprimentu bidez.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.8|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Hain zuzen ere,1984an [[Carlo Rubbia]]-k (1934) eta [[Simon van der Meer]]-ek (1925-2011)Fisikako Nobel Saria jaso zuten esperientzia horiekin egindako ekarpenagatik.
 
== Oinarrizko kontzeptuak ==
[[Fitxategi:Oinarrizko partikulen eredu estandarra.png|thumb|440x440px|Oinarrizko partikulen eredu estandarra. Bertan oinarrizko fermioiak (materia-partikulen hiru belaunaldiak), Gauge bosoiak eta Higgs-en bosoia ageri dira. Elkarrekintza grabitatorioaren bitartekaritzat suposatzen grabitoiaren ezugarriak ere adierazi dira, nahiz eta oraindik detektatua eta egiaztatua ez izan. ]]
[[Fitxategi:Standard Model of Elementary Particles.svg|thumb|370x370px|[[Partikulen fisika|Partikulen Fisikako]] [[Eredu Estandarra]]]]
[[Partikulen fisika|Partikulen Fisikako]] [[Eredu Estandarra]] interakzio elektromagnetiko, ahul eta bortitzak ulertzeko baliagarria da. Interakzio deritzo bi partikula, fermioiak normalean, [[bosoi]]ak eratuz [[spin]] zenbakiak elkarraldatzeko prozesuari. Elkarrekintza horietan parte hartzen duten [[fermioi]]ak oinarrizkoak (adib.hala nola[[elektroi]]ak edo [[quark]]ak) zeinedo konposatuak (adib. [[protoi]]ak edo [[neutroi]]ak, adibidez) izan daitezke.
 
Bestalde, fermioien arteko elkarrekintzetan parte hartzen duten indar-eramaleak edo bitartekariak [[W eta Z bosoi|<math>W^{+}, W^{-} </math> eta <math>Z</math> bosoiak]] dira. Bosoien masa protoienaprotoi edo neutroienaneutroi batenak baino askoz handiagoa da, zentzuzkoa dena indar ahularen eremu laburrarekin alderatuta.[[Fitxategi:Beta-minus_Decay.svg|thumb|[[Beta desintegrazio]]a posible da elkarrekintza nuklear ahulari esker. Bertan, neutroi bat hiru partikulatan banatzen da, protoi bat, elektroi bat eta antineutrino elektroniko bat sortuz.|250x250px|alt=]]
 
OrainPartikula arteazpiatomiko aipatutakoarruntenak partikulek,— [[neutroi]]ak, eta [[protoi]]ak, adibidez,adibidez— [[quark]]ez osatuta daude. Azken hauekQuark-an sei "zapore" desberdinetan banantzendesberdinetakoak dira: [[Goi quark|up]], [[Behe quark|down]], [[Quark bitxi|strange]], [[Quark sorgindu|charm]], [[Tontor quark|top]] eta [[Hondo quark|bottom]]. Euskaraz era honetan ere deitzen dira hurrenez hurren: [[goi quark]], [[behe quark]], [[quark bitxi]], [[quark sorgindu]], [[Tontor quark|qu tontor quark]] eta [[hondo quark]]. [[Elkarrekintza nuklear ahula|Elkarrekintza nuklear ahulean]], quarkak zaporez aldatu dezakete indar-eramale diren bosoien bidez. [[Beta desintegrazio|<math>\beta^{-}</math> desintragazioan]] adibidez, neutroi baten down quark batek up quark baten bihurtzen da. Ondorioz, neutroi horrek protoi baten bihurtzen da, elektroi eta elektroi neutrinoa igorriz. <math display="block">n \longrightarrow p + e^{-}+ \bar{\nu}</math>
 
Gainera, '''elkarrekintza nuklear ahulak''' beste oinarrizko elkarrekintzekin alderatuz, honek [[:en:Parity_(physics)|'''paritate-simetria''']] apurtzen duen bakarra da. Bestalde, [[:en:CP_violation|'''karga paritate simetriak''']] bere barnean paritate-simetria duenez bebai apurtzen da.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Elkarrekintza_nuklear_ahul"(e)tik eskuratuta