|
erreakzioak oso bizitza laburrekoak izaten dira.
[[Fitxategi:Portrait of Antoine-Henri Becquerel.jpg|thumb|144x144px|Henry Becquerel]]
== Elkarrekintza ahularen historia laburra ==
Elkarrekintza ahularekin erlazionaturiko fenomenoak ezezagunak ziren XIX. mendearen bukaera arte, 1896an[[Henri aurkitu baitzuenBecquerel|Henry Becquerel]]-ek (1852-1908) 1896an aurkitu baitzuen ''[[erradioaktibitatea]]'' izena eman zitzaionizeneko fenomeno berria. Hortik aurrera arlo horretako garapena gertatu zen eta hainbat ikerkuntza egin ziren fenomeno berri hori ulertzeko, [[Fisika nuklear|fisika nuklearra]] garatzeko eta elkarrekintzafenomeno aurkituberriak berrienazalduko zituen teoria egokia osatzeko. Atal honetan, elkarrekintza ahulareahularen teoria osatzeko bidean emaniko pauso batzuk aipatuko dira.
[[Fitxategi:Enrico Fermi ID badge.png|ezkerrera|thumb|164x164px|Enrico Fermi]]
Historia
1933. urtean [[Enrico Fermi]] fisikari italiarrak elkarrekintza nuklear ahularen lehenengo teoria proposatu zuen, Fermiren elkarrekintza deritzona. Haren hitzetan, [[beta desintegrazio]]a lau [[fermioi]]ren elkarrekintza bezala ulertu zitekeen. Elkarrekintza hori irispide gabeko kontaktu-indar batek eragingo luke.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Fermi|izenburua=Versuch einer Theorie der β-Strahlen. I|orrialdeak=161–177|hizkuntza=de|data=1934-03-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF01351864|aldizkaria=Zeitschrift für Physik|alea=3-4|zenbakia=88|issn=0044-3328|doi=10.1007/BF01351864|sartze-data=2018-03-13}}</ref>
Hala ere, azalpen hobea eman zen geroago aipatutako elkarrekintza irismen oso txikia duen irismen finituko indar kontaktugabeen eremutzat hartuta. Ideia hori baliatuz, 1968an [[Sheldon Lee Glashow|Sheldon Glashow]], [[Abdus Salam]] eta [[Steven Weinberg]] lankideek [[Elkarrekintza elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta elkarrekintza ahularen teoriak bateratu zituzten. Frogatu zutenez, bi indarrok indar bakar baten bi aldaera dira, orain indar elektroahula deritzona.
[[W eta Z bosoi]]en existentzia, baina, ez zen 1983. urtera arte berretsi.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.8|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>
=== Beta erradioaktibitatea azaltzeko lehenengo teoria ===
Esan bezala erradioaktibitatea 1896an aurkitu zen, eta handik gutxira, 1898an, [[Ernest Rutherford|Rutherford]] (1871-1937) konturatu zen uraniodun[[uranio]]<nowiki/>dun mineral batean bi erradiazio deberdindesberdin emititzen zirela, alfa[[Desintegrazio (erradioaktibo|''aalfa'' (α) eta (''bbeta'' (β) motako erradioaktibitateak]] deituko zirenak. Geroago, XX. mendearen lehen laurdenean hainbat aurrerapen egin ziren prozesu erradioaktiboetan gertatzen ziren energia-galerak ezagutzeko. Horietan oinarriturik, 1930ean, [[Wolfgang PaulikPauli]]-k (1900-1958) iradoki zuen partikula neutro oso arina baina ordura arte behatu gabea emititu behar zela, neutrinoageroago ''[[neutrino]]<nowiki/>a'' deituko zena. Datu horiek kontuan izanik, 1934an,1933an '''[[Enrico Fermik'''Fermi]] (1901-1954) fisikari italiarrak β erradioaktibitatearen teoria proposatu zuen. Teoria horrek 4lau fermioirekin (neutroia, protoia, elektroia eta neutrinoa) gertaturiko elkarrekintzak aurreikusten zituen, eta nolabait elkarrekintza ahularen lehen bertsioa osatuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Fermi|izenburua=Versuch einer Theorie der β-Strahlen. I|orrialdeak=161–177|hizkuntza=de|data=1934-03-01|url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF01351864|aldizkaria=Zeitschrift für Physik|alea=3-4|zenbakia=88|issn=0044-3328|doi=10.1007/BF01351864|sartze-data=2018-03-13}}</ref>
[[Fitxategi:Chien-Shiung Wu (1912-1997) in 1958.jpg|ezkerrera|thumb|152x152px|Chien Shiung Wu]]
=== Simetria-hausketa ===
LuzaroanBeste aurrerapauso bat eman zen simetria-arazoak aztertzean. Izan ere, luzaroan uste izan zen naturaren legeak berdin-berdinak zirela bi egoerenegoera hauen artean: bata bestearen ispiluan islatzea. Grabitazio klasikoak, elektromagnetismoak eta interakzio indartsuak errespetatzen zuten paritate-lege hori, eta unibertsaltzat jotzen zen. Baina 1950eko hamarkadan, [[Chen-Ning Yang|Chen Ning Yang]]-ek eta [[Tsung Dao Lee|Tsung-Dao Lee]]-k iradoki zuten elkarrekintza ahulak simetria hori hausten zuela. Eta 1957ean [[Chien-Shiung Wu|Chien Shiung Wu]] eta laguntzaileek simetria-hausketa frogatu ondoren, Wu-k, Yang-ek eta Lee-k Fisikako Nobel Saria jaso zuten urte berean.
{| class="wikitable sortable"
|+
![[Fitxategi:Sheldon Glashow at Harvard cropped.jpg|thumb|163x163px|Sheldon Glashow]]
![[Fitxategi:Professor Abdus Salam.gif|thumb|165x165px|Abdus Salam]]
![[Fitxategi:Steven weinberg 2010.jpg|thumb|163x163px|Steven Weinberg]]
|}
=== Elkarrekintza ahula azaltzeko teoria bateratua ===
Simetria-hausturaren aurkikuntzak areagotu egin zuen arlo horretako ikerkuntza teorikoa eta [[Richard Feynman]] (1918-1988) eta [[Murray Gell-Mann]]-en (1929-2019) bultzadarekin bi hamarkadatan zehar proposamenak egin ziren Fermiren teoria aldatzeko. Azkenean, urte horietan eginiko lanaren emaitza modura, 1979an1968an [[Sheldon Lee Glashow]] (1932), [[Abdus '''Salam''',]] Sheldon '''Glashow'''(1926-1996) eta [[Steven '''Weinberg'''ek]] (1933) lankideek [[Elkarrekintza elektromagnetiko|indar elektromagnetikoaren]] eta elkarrekintza ahularen teoriak bateratu zituzten. Frogatu zutenez, bi indarrok indar bakar baten bi aldaera dira, orain indar elektroahula deritzona eta horri esker 1979an, hirurok batera Fisikako Nobel saria jaso zuten elkarreragin ahularen eta interakzio elektromagnetikoaren arteko bateratze teorikoari egindako ekarpenengatik. Hala, '''''interakzioelkarrekintza elektroahularen eredu estandarra''''' sortu zuten. Haren existentzia bi etapatan frogatu zen esperimentalki. Lehenik eta behin, 1973an Gargamelleren lankidetzari esker korronte neutroak aurkitu ziren19ziren. Gero, 1983an,1 [[W eta Z bosoiak zeudelabosoi]]en frogatu zutenzen teorikoki, baina horien existentzia ez zen 1983. Etaurtera 1984anarte berretsi eseprimentu bidez.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Cottingham & Greenwood (1986, 2001), p.8|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Hain zuzen ere,1984an [[Carlo Rubbia]]-k (1934) eta [[Simon van der Meer]]-ek (1925-2011)Fisikako Nobel Saria jaso zuten esperientzia horieihoriekin egindako ekarpenagatik.
== Oinarrizko kontzeptuak ==
| 