Espainiar nazionalismo: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t →Fernando II.a, Inperioa osatzen: geh, ref |
t →Konstituzioen garaia: ref |
||
42. lerroa:
Era horretan, Fernando II.ak Iberiar penintsularen gainean zuen nagusitza aldarrikatu zuen. Aita Santuak [[Errege-erregina Katolikoak|«Errege Katolikoak»]] izendapena eman zien Fernando eta Isabel errege-erreginei, Eliza katolikoaren babesleak (1496an, Fernandori gutxienez).<ref name=":15">{{Erreferentzia|izenburua=Ferdinando il Cattolico in "Enciclopedia machiavelliana"|hizkuntza=it-IT|url=http://www.treccani.it//enciclopedia/ferdinando-il-cattolico_(Enciclopedia-machiavelliana)|aldizkaria=www.treccani.it|sartze-data=2019-08-03}}</ref> 1491n, [[Antonio Nebrija|Antonio Nebrijak]] ''[[Gramática castellana]]'' idatzi zuen Fernando bere jaunari dedikatuta; bertan, «hizkuntza Inperioaren bidelaguna dela» adierazten du, garaituek irabazlearen hizkuntza ikasi behar dutela eta, horretan, haren gramatika baliagarri izango duela.<ref name=":12" /> Berak eta [[Juan López de Palacios Rubios]]ek ondu zituzten, halaber, errege horien Nafarroako inbasioa (1512) eta konkista legitimatzeko txostenak. Lehenak ''[[De bello Navariense]]'' idatzi zuen («Nafarroako gerraz», 1545ean argitaratua); bigarrenak, berriz, [[Mendebaldeko Indiak]] konkistatzeko doktrina ere landu zuen.<ref name=":12">{{erreferentzia|hizkuntza=ES|izenburua=Conquista e incorporación del reino de Navarra a Castilla|urtea=2012|abizena=Monreal|izena=Gregorio|orrialdeak=47-52|orrialdea=|argitaletxea=Pamiela|ISBN=978-84-7681-736-0|izena2=Roldán|abizena2=Jimeno}}</ref> Odol garbitasuna eta leinuaren antzinatasuna bihurtu ziren kristau eredugarriaren adierazgarri. Ideologia horretan kokatuta, [[Alpujarrako errebolta|Alpujarrako erreboltaren]] ondoren (1568–1571), eskualde horretako biztanle morisko gehienak sakabanatu, asimilatu edo Afrikara kanporatuak izan ziren, demografia, gizarte eta ekonomia ondorio larriak ekarriz. 1609an, geratzen ziren morisko ia denak [[Moriskoen kanporatzea|Filipe III.aren dekretuz kanporatuak izan ziren]].
[[Italiar Gerrak|Italiar Gerren]] testuinguruan, lehendabiziko aldiz, [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando II.aren]] indarrek «Espainia, Espainia, Espainia» oihukatzen hasi ziren, lehenago «Gaztela» edo «Aragoi» esaten zen tokian, eta izendapen hori esanahi politikoa hartzen hasi zen.<ref>{{Erreferentzia |abizena= Nieto Soria |izena=Jose Manuel | artikulua = Conceptos de España en tiempos de los Reyes Católicos |entziklopedia = Norba, Revista de Historia | urtea= 2006 | liburukia = 19| orrialdeak =117-118 |issn=0213-375X | argitaletxea = |lekua =| argitaratze-data = | url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2566415}}</ref> [[Amaiurko gazteluaren setioa|Amaiurko batailan]] (1522), [[Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Karlos V.a enperadorearen]] armadako soldaduek «Gaztela» eta «Espainia» oihukatzen zuten, gazteluaren defendatzaileek «Nafarroa» oihukatzen zuten bitartean. Zalantzarik gabe, Nebrijak eta Errege Katolikoetatik aurrera beste batzuek ([[Juan de Mariana|Mariana]], [[Francisco de Quevedo|Quevedo]], etab.) gogoko zuten espainiar identitate kolektiboaz hitz egitea, etsai komunen eta erlijioaren lokarrian oinarrituz, nahiz eta eliteen hizketatik at nekez hitz egin zitekeen orduan eskualdea gainditzen zuen lurralde identitateez.<ref name=":17">{{erreferentzia|izena=José|abizena=Álvarez Junco|urtea=1994|izenburua=STUDIA HISTORICA-HISTORIA CONTEMPORÁNEA|argitaletxea=Universidad de Salamanca|orrialdea=|orrialdeak=75-99|ISBN=|hizkuntza=es|artikulua=La invención de la Guerra de la Independencia|artikulu-url=https://gredos.usal.es/bitstream/handle/10366/80055/La_invencion_de_la_Guerra_de_la_Independ.pdf;jsessionid=9D83D3E0F091D4124AB7B5EDAB1A3B32?sequence=1|ISSN=0213-2087}}</ref>
1493an, Errege Katolikoek [[Done Jakueren Ordena]] bereganatu eta, gero, [[Adrian VI.a]]k koroarekin iraunkorki uztartu zuen, bertako kidetza monarkiako ohore handienetako bat bilakatuz. Donejakueren ikono kristau gerlaria zuzenean Gaztelako koroak Erromako Elizaren ortodoxiaren babesle egin zuen bere burua, Europan zabaltzen ari zen kristau erreformaren kontra. [[Filipe II.a Espainiakoa|Filipe II.ak]] Erromaren garaiko Hispania proiektu politiko-geografiko bihurtzea lortu zuen denbora batez, Portugal bere erresumara elkartuz (1581–1640). Presioak presio, [[Habsburgotar monarkia|Habsburgoen leinuarekin]], mantendu egin zen, artean, erresumako egitura poliedrikoa. Erregeek, Fernando II.aren garaitik, [[Inkisizioa|Inkisizioa auzitegi zentralista]] babestu zuten, erresumetako legeen gainetik ziharduena. Nahiz eta erlijio gaietarako auzitegia izan, Felipe II.ak legea bihurritu zuen [[Antonio Pérez del Hierro]] estatu idazkari aragoitarra jazartzeko (1589), espetxeko ihesaldi bat hura hereje izendatzeko aitzakia hartuta; era horretan, Aragoiko jurisdikzioa urratzen zen, eta Inkisizioa bilakatu zen kasuan eskumendun. Kasua Aragoiko foruen aldeko aldarri eta koroaren kontrako matxinada bihurtu zen Aragoin. 1591n, Felipe II.ak armada bat bidali zuen Zaragozara hura zapaltzera.<ref name="Martínez Navas, I. 141-161. or.">{{Erreferentzia |abizena= Martínez Navas |izena=Isabel | artikulua = Proceso inquisitorial de Antonio Pérez |entziklopedia = Revista de la Inquisición | urtea= 1991 | liburukia = 1| orrialdeak =141-161 |issn=| argitaletxea = Editorial Universidad Complutense |lekua = Madrid | argitaratze-data = | url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/157767.pdf}}</ref>
71. lerroa:
[[Fitxategi:Flag_of_Spain_(1785-1873_and_1875-1931).svg|thumb|Espainiako bandera nazionala (1843–1873 eta 1875–1931)]]
[[Probintziako aldundi]]ak eratu ziren, lehen auzialdiko epaitegiak eta gobernadore zibilak, besteak beste, eta aurrez aurre talka egin [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] lege eta instituzio errealitatearekin. [[Nafarroako Foruak Eraldatzeko Legea|1841ean, Nafarroa ia berdindu egin zen]] Espainiako probintziekin, baina [[Araba]], [[Gipuzkoa]] eta [[Bizkaia|Bizkaiko]] [[foru aldundi|aldundi nagusiek]] uko egin zioten desegiteari. Urte berean, [[Baldomero Espartero|Espartero]] liberalak, ordea, Espainiako aduanak Euskal Herriko kostaldera eta [[Pirinioak|Pirinioetara]] lekualdatu zituen Gasteizetik emandako ediktuan, kanpaina armatu batean. Euskal lurraldeen kasuan izan ezik, Espainia uniformatua izan zen eta konstituzioaren bitartez Espainiako herriarena zen aurrerantzean subiranotasuna. Espartero erbestera ihes egin berritan, zerrenda hori-gorriak bihurtu ziren bandera nazional, 1843ko urriaren 13ko Errege Dekretuz, [[Elisabet II.a Borboikoa (Espainia)|Elisabet II.a]] erregina zela. 20ko hamarkadan, Hirurteko Liberalaren epelean eta Amerikako kolonietan metropoliaren kontrako errebolta piztu ahala, 1808-1814ko gerrari "[[Iberiar Penintsulako Gerra|Independentzia Gerra]]" hasi zitzaizkion deitzen, eta 40ko hamarkadaren bigarren erdialdean finkatu zen izendapen hori; gertaerak, baina, nabarmen desitxuratu ziren horretarako, Espainia estatu bate oinarri izateko naziotasuna zuela justifikatzeari begira.<ref name=":17" />
Hala ere, urte horietan eta hurrengoetan, Espainiako estatu liberalak porrot egin zuen nazio identitate espainiar liberalik hedatzen eta, 1851tik (eta bereziki 1876tik) aurrera, Elizaren eskuetan utzi zuen hezkuntza, neurri handi batean.<ref name=":2">Dronda, Javier. 2013, 94-95. or.</ref> Hala ere, [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_Moyano_de_Instrucci%C3%B3n_P%C3%BAblica_de_1857 1857ko Moyano Legea] onartu zen Madrilen: nahitaezko hezkuntza publikoa ezarri zuen, eta gaztelania irakaskuntzako hizkuntza bakar bihurtu.<ref group="oh">Gobernu kontserbadore moderatuaren garaian onartu arren, gobernu progresistak prestatu zuen.</ref> 1862an eta 1867an, hurrenez hurren, estatu osorako beste bi legek gaztelania hizkuntza esklusibo bihurtu zuten, lehenak eskritura publikoetan, eta bigarrenak debekatu egin zituen gaztelania ez beste hizkuntzak antzezlanetan, ezin bestean tokian tokiko gogoa hauspotzen zutelakoan.<ref group="oh">1862ko maiatzaren 28ko Notariotza Legeko 25. artikulua; eta, Errege Agindua, Isabel II.arena, 1867ko urtarrilaren 15ekoa, hizkuntza gutxituak antzerkian debekatzen dituena; ikus Torregarai, Joan Mari. 2009, 36-37. or.</ref> Handik gutxira, 1870eko azaroan, Espainiaren nazio ideia liberalak forma instituzionala hartu zuen, errege bati lehenengoz «Espainiako errege» izendapena eman zitzaionean, [[Amadeo I.a Saboiakoa]]ri.
| |||