Lankide:Txikillana/Antonio Paoli: berrikuspenen arteko aldeak

'''Antonio Emilio Paoli Marcano''' ( Ponce, [[Puerto Rico]], [[1871|1871ko]] apirilaren 14a - [[1946|1946ko]] abuztuaren 24a) [[opera]] kantaria izan zen, ospea lortutako lehen [[Tenor|tenore]] puertoricarrapuertorricarra. "Tenoreen errege eta erregeen tenorea " eta "Ponceko lehoia" ezizenez ezaguna, bere garaiko tenore onenetakotzat hartzen da, [[Enrico Caruso]] garaikidearen mailan.<ref name=":0">Juan Llanes Santos (11 de agosto de 2009). «[https://www.nps.gov/nr/feature/weekly_features/CasaPaoli.pdf National Register of Historic Places Registration: Casa Paoli]» (PDF). National Park Service. Consultado el 4 de diciembre de 2009. (19 pages, with maps and b&w historic photos and 5 recent color photos). Registration Form #2280 (NRHP# 09000769). Page 5.</ref> Iturri batzuen arabera, bere benetako izena '''Hermógenes Irulegi Baskaran''' zen, eta euskalduna[[euskaldun]]<nowiki/>a zen (Ziraukin[[Zirauki]]<nowiki/>n jaioa).<ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=Amatiño|izenburua=Paoli tenore puertoricarra edota Irulegi espiritista nafarra|hizkuntza=eu|url=https://eibar.org/blogak/amatino/paoli-tenore-puertoricarra-edota-irulegi-espiritista-nafarra|aldizkaria=Eibar.ORG {{!}} Eibarko peoria|sartze-data=2020-06-04}}</ref>

Bere biografia ofizialaren arabera, ama Amalia Marcano Intriago zuen, PampatarrenPampatar-en (Isla [[Margarita uhartea]], [[Venezuela]]) jaioa, [[korsikar]] jatorrikoa; aita, berriz, Domingo Paoli Marcatentti. Karakasen[[Caracas]]<nowiki/>en ezagutu ziren, baina neskaren aitak, lur jabe aberatsak, ez zuen harremana begi onez ikusten, klase berekoak ez zirela iritzita. Bikoteak [[Dominikar Errepublika|Dominikar Errepublikara]] jo egin zuen, ezkondu barik; eta gero Puerto Ricora itzuli zen; lehenik YauconYauco-n bizi izan eta gero, Poncera joanitzuli ziren (artean uharteko finantza eta kultura hiriburua zena), Amaliaren izeba Teresa Intriagok utzitako etxe batera, Calle Mayor 14ean. Haien alaba Olivia (1855-1942) Puerto Ricoko [[Emakumeen sufragismoa|sufragista]] izan zen, eta Puerto Ricoko emakumeen eskubideen alde borrokatu zen; beste alaba, Amalia (1861-1941) opera [[soprano]] bezala nabarmendu zen, eta ahizparekin batera Sufragisten Liga Sozialaren partaidea. Antonio haurra zenean, guraskoekgurasoek askotan eramaten zuten etxe ondoko "La Perla" antzokira. Emanaldiotako batek (Pietro Baccei, [[Giuseppe Verdi|Giusseppe VerdirenVerdi]]<nowiki/>ren ''Il Trovatore'' ematen) bereziki hunkitu zuen, Antonio, kantari izateko pausua ematera bultzatuz. GurasoekGurasoak bere alde jarri ziren, eta Ramon Marinen kantu eskolan sartu zuten. Ordurako Amalia arrebak La Perlan kantatua zuen soprano bezala ([[Emilio ArrietarenArrieta]]<nowiki/>ren ''[[Marina (opera)|Marina]]'' operan), eta Espainian[[Espainia]]<nowiki/>n bizi zen. 1883an, bi gurasoak hil zirenean, Antonio berarekin eraman zuen.<ref name="AP">[http://www.prpop.org/biografias/a_bios/antonio_paoli.shtml PRPOP]</ref>

Amalia Napoleon Vergerrekin ikasten ari zen, Borbongo[[Borboi etxea|Bourbon]]<nowiki/>go Isabelen laguntzarekin ([[Alfontso XII.a Borboikoa (Espainia)|Espainiako AlfonsoAlfontso XII]] erregearen arreba). 1884ean, Antoniorentzat [[Maria Kristina Austriakoa|Maria Cristina AustriakoarenAustriakoa]]<nowiki/>ren babesa lortu zuen; hark emandako bi bekarekin, haurrak [[El EscorialekoEscorial]]<nowiki/>eko erret monastegian ikasketak hasi zituen. Toledoko[[Toledo]]<nowiki/>ko Akademia Militarrean sartu zen, 1892an graduatu zelarik. Erreginaren eskoltan zerbitzatu zuen, eta Alfonso[[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XIII]] errege haurraren zaintzaile pertsonala izan zen. Antoniok kantu ikasketekin jarraitu zuen, eta 1897ean Milango[[Milan]]<nowiki/>go [[La Scala]] antzokiko kantu akademian sartu zen. 1898an [[Espainia-Estatu Batuak Gerra|Kubako gerran]] parte hartu zuen [[kapitain]] modura, eta zenbait basakeriren lekuko izan zen (umeen [[garun]]<nowiki/>ak janda omen zen).<ref name=":1" /> Debuta 1899ko apirilaren 26ean egin zuen, [[Gioachino Rossini|Gioacchino RossinirenRossini]]<nowiki/>ren ''[[Gilen Tell (opera)|GilenTell]]'' operarekin, Parisen[[Paris]]<nowiki/>en, prentsaren kritika onekin.<ref name=":0" /> Beste iturri batzuen arabera, 1895ean [[Bari|Bari-]]<nowiki/>n debutatu zuen.<ref name="MOPR" />

1900ean Josephine Vetiska austriarrarekin[[austriar]]<nowiki/>rarekin ezkondu zen Vienan[[Viena]]<nowiki/>n; urte horretatik 1914a arte, Paolik [[Europa]], [[Amerika]], [[Afrika]] eta [[Asia]] errekorritu zituen musika emanaldiekin.

1901-02 artean Argentinan[[Argentina]]<nowiki/>n, Brasilen[[Brasil]]<nowiki/>en, Kanadan[[Kanada]]<nowiki/>n, Txilen[[Txile]]<nowiki/>n, Kolonbian[[Kolonbia]]<nowiki/>n, Kuban[[Kuba]]<nowiki/>n, Haitin[[Haiti]]<nowiki/>n, Puerto Ricon, Venezuelan eta Estatu Batuetan[[AEB]]-etan aritu zen. Etxea erosi zuen [[Porto CeresonCeresio]]<nowiki/>n (Lugano,[[Luganoko Italiaaintzira]]<nowiki/>n), eta han jaio zen Antonio Arnaldo semea. Espainiako AlfonsoAlfontso XII eta bere familiarentzat kantatu eta gero, Estatu BatuetaraAEB-etara itzuli zen eta han bira hainbat hiritan osatu zuenegiteko (tartean [[New York]], [[Boston]], Philadelphia[[Filadelfia]], [[Albany]], [[Providence]], Grand Rapids, New London, [[Detroit]], [[Cleveland]], [[Indianapolis]], Buffalo, [[Pittsburgh]], Syracuse eta [[Chicago]]).

1902-1903 artean Mascagni-k antolatutakoantolatuta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]AEB eta [[Kanada|Kanadan]] egindakobisitatu birazituen, bateaneta parte hartu zuen. Jarraiangero emanaldiak egin zituen [[Argentina]], [[Errusia]], [[Polonia]], [[Egipto]], [[Hungaria]], [[Belgika]], [[Kuba]], [[Txile]], [[Haiti]], [[Kolonbia]], [[Venezuela]], [[Brasil]], [[Kanada]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]Brasilen.

1904ean [[San PetersburgekoPetersburgo|San Petersburg]]<nowiki/>eko Grand Theatre du Conservatoire-an kantatu zuen; [[Nikolas II.a Errusiakoa|Nikolai II tsarraktsar]]<nowiki/>rak, emanaldia ikusita, [[Neguko JauregianJauregia]]<nowiki/>n kantatzera gonbidatu zuen, eta kondekorazioa emanez (San Maurizioren domina) ''Cammer Sanger'' izendatu zuen (ganbera kantaria).

1907ko irailaren 5ean, Paolik kantaldi pribatua eman zion [[Pio X.a|Pio X]]. [[Aita aitasantuarisantu|aitasantu]]<nowiki/>ari [[Kapera SixtinoanSixtinoa]]<nowiki/>n. Urte berean, [[Alemaniako Wilhelm II.a|Alemaniako Wilhelm II]]-ak Erret Kortearen Kantari izendatu zuen. Gainera, opera oso bat grabatu zuen lehen kantaria izan zen, [[Ruggero Leoncavallo|Ruggiero LeoncavallorenLeoncavallo]]<nowiki/>ren ''[[Pagliacci]]'' obrarekin. Paoli lehen tenorea eta protagonista izan zen, eta grabaketa Milanen egin zuten, musikariak grabaketa-aretoaren atze aldean zeudela, kantariak [[gramofono]] aurrean zirkulu erdi bat osatuz, eta Paoli, bakarrik, gramofonotik 6 metrotara.

1908an [[Buenos AiresekoAires]]<nowiki/>eko "[[Teatro Colón]]" berria inauguratzeko kontratatu zuten, eta lehen denboraldian parte hartu zuen Verdiren [[Otelo (Verdi)|Otello''Otelo'']] eta [[Trobalaria (opera)|''Il trovatore]] de [[Giuseppe Verdi|Verdi'']] abestuz. Guztira hamar emanaldi egin zituen 1908ko uztailaren 18tik irailaren 6a.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2010-05-15|url=https://web.archive.org/web/20100515173454/http://www.operas-colon.com.ar/index1.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-06-04}}</ref>

Paolik mundu birekin jarraitu zuen: [[Grezia]], [[Palestina]], Polonia, Egipto, Espainia, [[Errusia]], Hungaria, Belgika, CubaKuba, ChileTxile, Haiti, Kolonbia, Venezuela, Brasil, Kanada, Estatu Batuak<ref name="MOPR">[http://www.musicofpuertorico.com/index.php/artists/antonio_paoli Music of Puerto Rico]</ref> eta [[Italia]], bertan bizitzen geratu zelarik. 1910ean Milango La Scalako lehen tenorea izendatu zuten, artean munduko opera konpainiarik ospetsuena.

1912an, [[Frantzisko Josef I.a Austriakoa|Franz Joseph I]] [[Austria-Hungariako enperadoreakInperioa|Austria-Hungariako enperadorea]], protokoloa hautsiz, zutik jarri zen Paoli txalotzeko, Vienan [[Richard Wagner|Wagner]]<nowiki/>ren ''Lohengrin'' kantatu zuenean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Antonio Paoli – Fundación Nacional para la Cultura Popular {{!}} San Juan, Puerto Rico|hizkuntza=es|url=https://prpop.org/biografias/antonio-paoli/|aldizkaria=prpop.org|sartze-data=2020-06-04}}</ref>

1914ean, [[I. Mundu Gerra|I MundukoMundu Gerra]] hasi baino pixkat lehenago, Paolik ahotsa galdu zuen eta Europako opera antzoki guztiak itxi ziren. Espainiara joan zen (gerran neutral mantendu zen herrialdea) Italiako ondasunak bertan behera utzita. 1915erako, Paolik arazo ekonomiko larriak zituen, eta boxeolari[[boxeo]]<nowiki/>lari profesional sartu zen: Espainian entrenatu ostean, Erresuma Batura joan zen eta lehen bost borroketan garaile atera zen. Seigarrenean, berriz, eskuineko eskumuturra hautsi zuen, eta: hor amaitu zen bere boxeolari karrera.

Paolik Italiako ondasunak saldu zituen, eta Espainian baserri txiki bat hartu zuen. Hile batzuk Filipinasen[[Filipinak|Filipinetan]] egin zituen, Carlos anaiarekin. [[Ahots-kordak|Ahots-korden]] tratamendu medikoanmedikoa egin zuen, baina adituek bere opera karrera jada amaitutzat ematen zuten. BereAmalia arreba etxera etorritakoetorri Amaliazitzaion, eta arrebarekinharekin kantu-ariketak egiten jarraitu zuen.<ref name=":0" />

1917ko urtarrilean, Paoli eskenatokietara itzuli zen, Sanson[[Camille etaSaint-Saëns|Saint Saëns]]<nowiki/>en ''Samson et Dalila'' operarekin, Erromako[[Erroma]]<nowiki/>ko [[Teatro dell'Opera di Roma|Constanzi AntzokianAntzokia]]<nowiki/>n. Jende asko, bere ahots-arazoen jakitun, frakasoa ikustera bertaratu zen (batzuek tomateak eta arraultzeak eramanak zituzten, haren lehen akatsean jaurtitzeko prest), baina arrakastaondo apoteosikoaaritu izan zuen,zen: zazpi gauez jarraian aritu ere. Emanaldiak Italian, [[Hego AmerikanAmerika]]<nowiki/>n eta Estatu BatuetanAEB-etan jarraitu zituen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=López, Jesús M. (Jesús Manuel), 1935-|izenburua=Antonio Paoli : "el león de Ponce" : la vida del célebre tenor : biografía analítica, anecdótica, crítica, cronológica, histórica, ilustrada y documentada : consta de un prólogo escrito por el gran tenor Giacomo Lauri-Volpi, preambulo, catorce capítulos y epílogo con catorce apéndices, además de un índice detallado de artistas y personas mencionadas en el libro y 425 fotografías y documentos|argitaletxea=Ediciones Líricas Puertorriqueñas|data=1997|url=http://worldcat.org/oclc/37956267|isbn=0-9653433-0-8|pmc=37956267|sartze-data=2020-06-04}}</ref>

1922an, Paoli eta arreba kantu irakasletzan eta opera [[Ekoizpen (argipena)|ekoizten]] hasi ziren Puerto Ricon; [[San Juan de Puerto Rico|San Juan-en]] ''Otelo'' muntatu zuten. <ref name="MOPR" />

1923an itzuli zen Puerto Ricora. Artean Amalia arreba San Juango Santurce auzoan bizi zen, eta "Academia Paoli" kantu eskola zeraman. Antoniok zenbait emanaldi egin zituen uhartean, eta Estatu Batuetara joan zen [[Brooklyn]] Academy of Music, [[Manhattan]] Opera House eta Philadephiako Metropolitan Opera House-etan kantatzera; New Yorkeko Metropolitan Opera Housen ere kantatzekoa zen, baina itxuraz bere arerio Enrico Carusok kontra egin zion (Caruso opera etxe honen akzioduna zen). AEB-etatik Paolik [[Curaçao]], CubaKuba, ColombiaKolonbia, Haiti eta EcuadorEkuador bisitatu zituen.

Lan faltarik ez izan arren, Paolik estuasun ekonomikoekin jarraitu zuen. Ia 1927 osoa New Yorken egin ostean, Puerto Ricora itzultzea erabaki zuen, arrebarekin bizitzera eta akademian ahots eskolak ematera; hurrengo urteetan hori izango zen bere jarduera nagusia. 1928an, Paolik taula gaineko azken emanaldia egin zuen: ''Otelo'', osorik emana, San Juaneko Udal Antzokian (gaurko Tapia Antzokia).

1929an, Josephine emaztea hil zen. Urtebete geroago berriro ezkondu zen Adelaida Bonini-rekin ([[Rimini]], Italiakoa), berak maitekiro "Adina" deitzen zuena.

Paoli 1946ko abuztuaren 24an hil zen, San Juanen, prostatako[[prostata]]<nowiki/>ko minbiziz, eta Carolinako kanposantuan ehortzi zuten.

[[Europa|Europan]] abeslari latinoamerikarrik[[Latinoamerika|latinoamerikar]]<nowiki/>rik ezagunena eta sarituena izan zen. Errekonozimendu hauek jaso zituen

*1904, Portugalgo[[Portugal]]<nowiki/>go Kristoren[[Kristo]]<nowiki/>ren Komendadore Zalduna.

*1904, [[Karlos I.a Portugalgoa|Carlos I. Portugalgo]] erregearen ganbera kantaria.

*1907, Bragançako[[Bragantza (Portugal)|Bragança]]<nowiki/>ko Carlosek kondekoratua.

* 1909, Vatikanoko[[Vatikano Hiria|Vatikano]]<nowiki/>ko Ohorezko Abeslaria, Pio X Aita Santuak izendatua.

*1911an, [[Alemaniako Wilhelm II.a|Alemaniako Wilhelm II]] Kaiserrak[[kaiser]]<nowiki/>rak [[Reich]]-eko ''kammer sanger'' (ganbera kantaria).

*1920an, Italiako errege [[Vittorio EmmanuellekEmmanuele II.a|Vittorio Emmanuelle]]<nowiki/>k Italiar Koroaren Zaldun izendatua.