11:35, 31 maiatza 2020ko berrikusketa aldatu Luistxo (eztabaida \| ekarpenak) 28.197 edits No edit summary Etiketa: Ikusizko edizioa ← Aurreko ezberdintasuna		12:01, 31 maiatza 2020ko berrikusketa aldatu desegin Luistxo (eztabaida \| ekarpenak) 28.197 edits No edit summary Etiketa: Ikusizko edizioa Hurrengo ezberdintasuna →
6. lerroa: 21. mendean ere ohikoak dira gaur egungo gizarte askotan, bereziki delitu tasa handia duten herrialdeetan, esaterako, [[Brasil\|Brasilen]], [[Guatemala\|Guatemalaan]] eta [[Hegoafrika\|Hegoafrikan]] . == Etimologia == Ingelesez ''Lynching'' edo ''Lynch Law'' (Lynch legea, edo Lynchen legea) erabiltzen da, eta [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra\|Ameriketako Independentzia Gerrako]] garaiarekin lotzen da. ~~Garai harta,~~ Charles eta William Lynch anaiak bizi izan ziren [[Virginia\|Virginian]], 1780ko hamarkadan; eta haiekin lotzen da "Lynch-en legea". Bada gutun bat Charles ~~Lynchen~~Lynchena espreski aipatzen duena "Lynchen legea" eman ziela britianiar loialista batzuei "beltzekin tratatzeagatik". Ez dago frogarik, ordea, heriotza zigorrik aplikatu zutenik gizon horiek<ref>{{Erreferentzia\|izenburua=World Wide Words: Lynch\|hizkuntza=en-gb\|url=http://www.worldwidewords.org/qa/qa-lyn1.htm\|aldizkaria=World Wide Words\|sartze-data=2020-05-31}}</ref>. ▼ ▲Ingelesez Lynching edo Lynch Law (Lynch legea, edo Lynchen legea) erabiltzen da, eta Ameriketako Independentzia Gerrako garaiarekin lotzen da. Garai harta, Charles eta William Lynch anaiak bizi izan ziren Virginian, 1780ko hamarkadan; eta haiekin lotzen da "Lynch-en legea". Bada gutun bat Charles Lynchen espreski aipatzen duena "Lynchen legea" eman ziela britianiar loialista batzuei "beltzekin tratatzeagatik". Ez dago frogarik, ordea, heriotza zigorrik aplikatu zutenik gizon horiek. Euskaltzaindiaren hiztegian lintxatu aditza eta lintxamendu izena jasoak daude<ref>{{Erreferentzia\|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia\|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=lintxamendu&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai\|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus\|sartze-data=2020-05-31}}</ref>. == Lintxatzeak AEBetan == Estatu Batuetako lehenengo lintxamenduak komunak izan ziren [[Hegoaldea (Ameriketako Estatu Batuak)\|Hegoaldean]] 1830, 1840 eta 1850eko hamarkadetan, biktima gehienak gizon zuriak zirenean. [2] [Afro-amerikar\|Beltzen]] lintxamenduak ugaritu egin ziren [[Gerra Zibil Amerikarra\|Gerra Zibil Amerikarraren]] ~~ondoren~~ondorengo ~~Berreraikuntzan~~[[Ameriketako Estatu Batuen Berreraikuntza\|Berreraikuntza]] izenekoa; gutxitu egin ziren 1930eko hamarkadan. ~~[2]~~ Lintxamendu gehienak gizon afroamerikarrenak ziren Estatu Batuetako hegoaldean, baina emakumeak eta ez-beltzak ere lintxatuak izan ziren, ez beti hegoaldean. ▼ Lintxamenduaren biktima gehienei hilketa edo hilketa-saiakera leporatzen zitzaien. Bortxaketa edo bortxaketa-saiakera izaten zen zen bigarren akusaziorik ohikoena; akusazio horiek aitzakiak izaten ziren maiz [[Ida B. Wells]] aktibistak 19. mendean jadanik akusatu zuen bezala. Bazterketa legeak hausten zituztenak edo zuriekiko lehia ekonomikoan aritzen zirenak ziren biktimak sarri. [[Tuskegee Institute]] delakoaren arabera, 4.743 pertsona sartu ziren Estatu Batuetan 1882 eta 1968 artean, 3.446 afroamerikar eta 1.297 zuri barne. Gerra Zibilaren ondorengo aldiko lintxamenduen %73 baino gehiago Hegoaldeko estatuetan gertatu ziren. [[Equal Justice Initiative]] erakundearen arabera, 4.084 afroamerikar lintxatu zituzten Hegoaldean 1877 eta 1950 artean. ''Per capita'' oinarri baten gainean, lintxamenduak ere ohikoak ziren [[Kalifornia\|Kalifornian]] eta [[Mendebaldea (Ameriketako Estatu Batuak)\|Mendebaldean]], bereziki biktima [[Latino (Ameriketako Estatu Batuak)\|latinoekin]], nahiz eta nazio osoaren %10 baino gutxiago izan. [[Amerikar natibo\|Amerikar natiboak]], [[Asiar amerikar\|asiar amerikarrak]] eta [[Italiar amerikar\|italiarrak]] ere maiz lintxatu zituzten. ~~Leuntzeak~~Lintxatzeak ~~ohikoagoak~~ohikoak izan ziren 1890etik 1920ko hamarkadara bitartean, eta gailurra 1892an izan zen. Lintxamenduak, askotan, ~~zohikatz-~~ekintza publiko handiak izaten ziren, ehunka edo milaka ~~begiraleren~~ikusleren ~~laguntzarekin~~konplizitatearekin. Lintxamendu baten estereotipoa ~~zintzilikatua~~urkatzea da, ~~gortinak~~ jende askok ikusi ~~zituenak~~ahal izateko direlako eta argazkiak ateratzeko errazak ~~direlako~~zirelako. ~~[12]~~Argazkilari ~~Pertxa~~profesionalak ~~batzuei~~ere ~~argazkiak~~deituak ~~atera zizkieten~~izaten ~~profesionalki~~ziren, eta postal gisa ~~saldu,~~saldutako ~~Estatu~~lintxamenduen ~~Batuetako leku batzuetan oroitzapen~~oroigarriak ezagunak ~~zirenak~~izan ziren.▼ Eskubide zibilen mugimenduaren aroa ▲Estatu Batuetako lehenengo lintxamenduak komunak izan ziren Hegoaldean 1830, 1840 eta 1850eko hamarkadetan, biktima gehienak gizon zuriak zirenean. [2] Beltzen lintxamenduak ugaritu egin ziren Gerra Zibil Amerikarraren ondoren Berreraikuntzan; gutxitu egin ziren 1930eko hamarkadan. [2] Lintxamendu gehienak gizon afroamerikarrenak ziren Estatu Batuetako hegoaldean, baina emakumeak eta ez-beltzak ere lintxatuak izan ziren, ez beti hegoaldean. Hala ere, 20. mendean arrena, lintxamenduak jariakorragoak bihurtu ziren, eta pertsona-talde txikiagoek gidatu zituzten. 1950eko hamarkadarako, [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)\|Eskubide Zibilen Mugimenduak]] bultzada hartu zuen. [[Emmett Till]], [[Chicago\|Chicagoko]] 14 urteko mutikoa, izan zen garaiko lintxamendu entzutetsuenaren biktima (1955). Joaneko B-ren arabera. Wells eta Tuskegee Unibertsitatean, lintxamenduaren biktima gehienei hilketa edo hilketa-saiakera leporatu zieten. Bortxaketa edo bortxaketa-saiakera izan zen bigarren akusaziorik ohikoena; akusazio horiek aitzakiak izaten ziren maiz Jim Crow-en etiketa hausten zuten edo zuriekiko lehia ekonomikoan aritzen ziren lintxatzaile beltzentzat. Arthur F. Raper soziologoak ehun lintxamendu ikertu zituen 1930eko hamarraldian, eta biktimen herena, gutxi gorabehera, faltsuki salatuak izan zirela kalkulatu zuen - Per capita oinarri baten gainean, lintxamenduak ere ohikoak ziren Kalifornian eta Mendebalde Zaharrean, bereziki latinoetan, nahiz eta nazio osoaren %10 baino gutxiago izan. Amerikar natiboak, asiar amerikarrak eta italiarrak ere maiz lintxatu ziren. 1960ko hamarkadan, Eskubide Zibilen Mugimenduak ~~herrialde~~AEB osoko ~~hegoaldeko ikasleak~~bolunatioak erakarri zituen boto-emaileen erregistroan eta integrazioan lan egitera. Komunitateetatik kanpoko pertsonen esku-hartzeak eta gizarte-aldaketaren mehatxuak beldurra eta erresumina piztu zituen Hegoaldeko zuri askoren artean. 1964ko ekainean, eskubide zibiletako hiru ~~langile~~ekintzaile ( James Chaney, Michael Schwerner eta Andrew Goodman) desagertu ziren ~~Neshobako~~[[Neshoba konderria (Mississippi)\|Neshoba]] konderrian. Handik sei astera, gorpuak aurkitu zituzten.' Iraganeko lintxamendu eta hilketen biktima anonimo ugarien gorpuak ere lurpetik atera zituen ikerketak. [[Mississippi Burning\|''Mississippi Burning'']] filmak jasotzen ditu gertaera haiek. ▼ Tuskegee Institutuaren arabera, 4.743 pertsona sartu ziren Estatu Batuetan 1882 eta 1968 artean, 3.446 afroamerikar eta 1.297 zuri barne. Gerra Zibilaren ondorengo aldiko lintxamenduen% 73 baino gehiago Hegoaldeko estatuetan gertatu ziren. [10] Justizia Berdintasunerako Ekimenaren arabera, 4.084 afroamerikar 1877 eta 1950 artean lintxatu ziren Hegoaldean. [11] [11] 21. mendea ▲Leuntzeak ohikoagoak izan ziren 1890etik 1920ko hamarkadara bitartean, eta gailurra 1892an izan zen. Lintxamenduak, askotan, zohikatz-ekintza handiak izaten ziren, ehunka edo milaka begiraleren laguntzarekin. Lintxamendu baten estereotipoa zintzilikatua da, gortinak jende askok ikusi zituenak direlako eta argazkiak ateratzeko errazak direlako. [12] Pertxa batzuei argazkiak atera zizkieten profesionalki, eta postal gisa saldu, Estatu Batuetako leku batzuetan oroitzapen ezagunak zirenak 21. mendean, afro-amerikarren kontrako indarkeria eta jazarpen adibideek agerikoak izaten jarraitzen dute: ez lintxamenduen forma estra-judizialekin, baina bai poliziaren indarkeriaren bidez. Black Lives Matter mugimenduko aktibista batzuek salatu izan dute "lintxamendu legalak" direla beltzen kontra poliziak egiten dituenak<ref>{{Erreferentzia\|izenburua="They lynched my baby."\|hizkuntza=en\|url=https://www.nbcnews.com/news/nbcblk/ferguson-activist-believes-son-was-lynched-police-investigating-suicide-n929961\|aldizkaria=NBC News\|sartze-data=2020-05-31}}</ref>. ~~Hala ere, 20. mendearen amaieran, lintxamenduak jariakorragoak bihurtu ziren, eta pertsona-talde txikiagoek gidatu zituzten.~~ 2016an, aktibista beltz batek beste kide afroamerikar baten atxiloketa oztopatzen saiatu zelarik Kalifornian, lintxamendu akusazioa jaso zuen aktibista bera izan zen, lintxamenduaren definizio legaletako bat baitzen justiziaren eskuetatik pertsona bat kentzea. Alegia, poliziak beltz hura atxilotzea oztopatzea, huraxe balitz bezala lintxamendua.<ref>{{Erreferentzia\|izenburua=Black Lives Matter activist Jasmine Richards was convicted of 'felony lynching'\|hizkuntza=en\|data=2016-06-03\|url=http://www.independent.co.uk/news/world/americas/jasmine-richards-felony-lynching-black-lives-matter-california-a7064726.html\|aldizkaria=The Independent\|sartze-data=2020-05-31}}</ref> ~~1950eko hamarkadarako, Eskubide Zibilen Mugimenduak bultzada hartu zuen. . Emmett Till, Chicagoko 14 urteko mutikoarena, izan zen injustiziagatik jendaurrean haserretu zen 1955eko lintxamendu bat.~~ 2020an, lintxamendua ~~Estatu Batuetan~~ [[gorroto delitu]] ~~federal~~federala bihurtu zen Estatu Batuetan. <ref>https://www.nytimes.com/2020/02/26/us/politics/anti-lynching-bill.html</ref> ▼ ▲1960ko hamarkadan, Eskubide Zibilen Mugimenduak herrialde osoko hegoaldeko ikasleak erakarri zituen boto-emaileen erregistroan eta integrazioan lan egitera. Komunitateetatik kanpoko pertsonen esku-hartzeak eta gizarte-aldaketaren mehatxuak beldurra eta erresumina piztu zituen zuri askoren artean. 1964ko ekainean, eskubide zibiletako hiru langile desagertu ziren Neshobako Mississippi konderrian. Handik sei astera, gorpuak aurkitu zituzten.' Iraganeko lintxamendu eta hilketen biktima anonimo ugarien gorpuak ere lurpetik atera zituen ikerketak. == Erreferentziak == ▲2020an, lintxamendua Estatu Batuetan gorroto delitu federal bihurtu zen. <ref>https://www.nytimes.com/2020/02/26/us/politics/anti-lynching-bill.html</ref> {{Erreferentzia zerrenda}} [[Kategoria:Testuan hebreera duten artikuluak]] [[Kategoria:Testuan errusiera duten artikuluak]]

Lintxamendu: berrikuspenen arteko aldeak