Tarpan: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
t zuzenketak eta beste |
||
12. lerroa:
'''Tarpana''' <ref> {{eu}} http://www.euskara.euskadi.net/r59-738/eu/contenidos/termino/_c05561/eu_t_0314/t0314.html</ref> ([[izen zientifiko]]a: ''Equus ferus ferus edo Equus ferus gmelini''), '''Eurasiako basa-zaldia''' ere deitua, egun desagertutako [[basazaldi]] mota bat izan zen. Tarpana (Equus ferus ferus) [[Equus ferus]]aren [[azpiespezie]]a zen. Harekin batera, etxeko zaldiek ([[Equus ferus caballus]]; neurri handi batean, haien arbasoa da tarpana), eta [[Przewalski zaldi]]ek (Equus ferus przewalskii) osatzen dute espeziea. Esan beharra dago hainbat adituk ezbaian jartzen dutela Przewalski zaldiaren [[taxonomia]], eta aparteko [[espezie]]tzat hartzen dute.
Bere altuera [[soin gurutze]]ra 130 cm inguruan zegoen. Garai moderno arte iraun zuten tarpanaren bi mota ezagutzen dira: estepetako tarpana eta basoko tarpana. Horrez gain, [[enzebro]]aren kasua dago. Abere horiek, hainbat ikerlariren ustez, [[Iberiar Penintsula]]ko tarpanak ziren, eta azkenek [[XVI. mende]] arte iraun zuten Penintsula hego ekialdean. Ondo dokumentatutako azken tarpan abelburua, [[1876]]. urtean [[Ukraina]]n harrapatua izan zena, [[Moskuko Parke Zoologiko]]an hil zen [[1909]]. urtean, baina zalantzan dago ea aberea arraza garbikoa ote zen ala etxeko zaldiekin nahastutakoa;<ref>Bunzel-Drüke, Finck, Kämmer, Luick, Reisinger, Riecken, Riedl, Scharf & Zimball: "Wilde Weiden: Praxisleitfaden für Ganzjahresbeweidung in Naturschutz und Landschaftsentwicklung</ref><ref>http://breedingback.blogspot.com.es/2013/06/the-tarpan-that-wasnt.html</ref> horregatik, beste hainbat iturrik [[1887]]. urtean [[Municheko Hellabrunn Zoo]]an hildako tarpana aipatzen dute espezieko azken aberetzat<ref>Bernard Belin, Le loup & le chien & l'homme, L'Harmattan, 2003 (ISBN 2-7475-4184-3,</ref>. Jakina da arraza garbiko tarpanak desagertu eta gero, [[XIX. mende]] osoan eta [[XX. mende]]aren hastapenetan, bizirik eta libre Ukrainako estepetan etxeko zaldiekin nahasi ondoren berriro basati bilakatutako hainbat aberek iraun zutela. Hainbat adituren arabera, baliteke arrazak bizirik iraun izana Ukrainan [[1918]] arte eta [[Polonia]]n [[1919]] arte,<ref>http://www4.uwsp.edu/geo/faculty/heywood/Geog358/endangr/extinctm/EurWHors.htm</ref> hori dioten hainbat lekukotasun baitaude. Datutan zehazten zaila da, ordea, eta kontuan hartu behar da, lehen esan den bezala, azken ale basati horiek etxeko abereekin nahasitako tarpanak izatearen aukera.
Tarpanak, zuten tamainagatik, [[poni]]en sailkapen taldean sar daitezke, eta
Egun, munduan irauten duen jatorrizko [[Equus ferus|basa zaldi]] bakarra [[Przewalski zaldi]]a da, eta baditu zenbait antzekotasun antzinako tarpanekin. Tarpana eta Przewalski zaldiak antzinako ''[[Equus ferus]]'' [[Europa]]ko basa zaldiaren [[azpiespezie]]tzat hartzen dira, baina dena den oraindik eztabaida handia dago zaldi horien [[taxonomia]]ren inguruan. Zenbait adituren ustez, Przewalski zaldia antzinako ''Equus ferus''en ondorengoa da, eta ez espezie bereizia.<ref>http://grazers.wordpress.com/2010/11/12/dont-call-me-tarpan/</ref> Beste zenbait ikerlariren arabera, tarpana eta Przewalski zaldia duela 160.000 mila urte bereizi ziren.<ref> O A Ryder, A R Fisher, B Schultz, S Kosakovsky Pond, A Nekrutenko, K D Makova. (2011) "A massively parallel sequencing approach uncovers ancient origins and high genetic variability of endangered Przewalski's horses". Genome Biology and Evolution.</ref> Joan den mendeko 30.hamarkadan [[Hautespen artifizial|hautespen artifizialaren]] bidez eta [[berreraikitako taxon-a| taxonen berreraiketaren]] bidez, hainbat ikerlari tarpana berreskuratzen saiatu zen. Saiakera horien ondorioz, [[Heck zaldi]]a arraza zein Hegardt edo [[Stroebel zaldi]]a sortu zituzten; aurrenekoak, neurri handi batean, [[Konik]] zaldien ondorengoak dira.
25. lerroa:
[[Itsaso Beltza]]ren gainaldean, iparrean kokatutako [[Estepa|estepetan]] bizi omen zen. Baita bertako baso irekietan ere. Azken aleak [[Samuel Gottlieb Gmelin]] izeneko [[Germania]]r [[Esplorazio|esploratzaileak]] aurkitu zituen bertan [[1769]]. urtean. Dirudienez [[errusia]]r [[kolono]]ek galdu omen zuten tarpan mota hau, zuzenean ehizatuz zein beraien zaldiekin gurutzatzen zirelako. Antza tarpan mota hau izan zen [[eszita|eszitek]] aurreneko aldiz etxekotu zuten zaldia.
Dena den zenbait teoria berriek ezbaian jartzen dute eszitak izatea zaldien lehendabiziko hezitzaileak<ref>http://www.sci-news.com/biology/origins-domestic-przewalskis-horses-05759.html</ref>. Hainbat analisi [[Filogenia|filogenetiko]]ek eta aurkikuntza [[arkeologia|arkeologikoek]] zera adierazten dute; egungo przewalskiak
Zaldi hauek hanka meheak zeuzkaten, eta [[soslai ahuarra|soslai ahurrekoa]]k omen ziren. Hauts kolorekoak ziren, edo gris-arratoi horizkakoak. Zurda
Estepako tarpanaren ondorengo zuzena [[tartariar poni]]a delako antzinako poni arraza da
▲Estepako tarpanaren ondorengo zuzena [[tartariar poni]]a delako antzinako poni arraza da. [[Aurreindoeuropar herriak|aurreindoeuropear herrien]] [[migrazio]]ekin Europako hainbat herrialdetara heldu zena, eta esate baterako [[eskandinabia]]r hainbat zaldi arrrazen arbaso zuzena izan zena. [[Fjord zaldi]] arraza norbegiarra, esate baterako. Edo [[islandiar poni]]a.
=== Basoko tarpana ===
Bere izenak adierazten duenez, [[oihan]]etan bizi
[[Fitxategi:Tarpan+Dionysos.jpg|240px|right|thumb|[[Greziar kolonizazio]] garaiko [[txanpon]]a, [[Bilhorod-Dnistrovskyï|Tyras]], ([[Itsaso Beltza]]n, txanponduta). [[Dioniso]] jainkoa eta antza estepetako tarpan bat agertzen dira bi infrentzutan.]]
[[Die Nibelungen]] olerkian zera kontatzen da; nola [[Sigfrido]]k "zaldi amorratu" bat akabatu zuen [[Wasgosko baso]]an izandako ehizaldi batean. Antza, zaldi hura basoko tarpan zaldi bat omen zen.
[[Espezie]] hau, gaur egungo etxeko zaldi arraza askoren arbasotzat jotzen da. Esate baterako, [[Iparralde]]ko zenbait [[pottoka]] zaleek [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[poni]]ari "[[Pirinioak|Pirineoko]] tarpana" izena ematen diote<ref>[http://www.ansi.okstate.edu/breeds/horses/pyreneantarpan/index.htm "Pirineoko Tarpana"ri buruzko informazioa. [[Bidarrai]]ko Pottokaren etxea ]</ref>, arrazaren "antzinakotasuna" azpimarratzeko. Oro har, desagertutako tarpana [[Europa]]ko zaldi arraza zahar ezberdinen ezaugarriekin konparatzeko joera handia dago. Era horretan, arraza bakoitzaren zaletuek, beraien abereen arkaikotasuna nabarmendu nahi dute<ref>http://grazers.wordpress.com/2010/11/12/dont-call-me-tarpan/</ref>.
[[1826]]. urtean [[Julius Brincken]] izeneko gizonak, Errusiako [[tsar|tsarr]]arentzat lan egiten
[[1930]]. urtean hasita, zenbait saiakera egin dira tarpan zaldia birsortzeko, zaldi arraza ezberdinen elkarren arteko gurutzaketen bidez. Haren ondorioz, esate baterako, [[Heck zaldi]]a arraza sortu dute
Poloniako [[konik]] zaldi arraza, tarpana baino apur bat txikiago eta zabalagoa, arraza birsortzeko saiakeretan ere erabili dute. Aditu gehienen arabera, hau da desagertutako tarpanarekin antzik handiena gorde duen etxeko zaldien arraza. Haren zergatia zera da; garai historikoetan, bertako nekazariek beraien zaldiak azken tarpan basatiekin gurutzatu zituztela.
=== Tarpanaren hedapena ===
Dozena milaka urtetan barrena, [[Azken Izotz Aro]]an, Europako azalera gehiena, [[Iberiar Penintsula]]tik [[Errusia]]raino, belarrez betetako lautadez estalita egon zen, garai haietako [[estepa]] zabalak. Bertan [[Megaloceros giganteus|orein erraldoiak]], [[mamut]]ak, [[errinozero iletsu]]ak, [[uro]]ak, [[estepako bisonte]]ak eta beste hainbat belarjale handiek tarpanekin partekatzen zituzten habitat hauek. Duela 12.000 urte inguru hainbat faktore tartean, [[klima aldaketa]] eta gizakiaren eragina, azpi-polulazioen isolaketa ekarri zutena, [[Pleistozenoko megafauna]]ren iraungitze masiboa eman zen, eta haietako asko desagertu ziren. Guzti honen ondorioz estapak baso erraldoiak bilakatu ziren.
Hasiera batean basazaldiek ingurumen berriei egokitzea lortu bazuten ere, azkenean leku askotan iraungi ziren. [[Hego Euskal Herria]]n, esate baterako, [[Jesus Altuna]] paleontologoak dioenez, basazaldia
Altunak ikertutako Hego Euskal Herriko aztarnategietan, [[betadun]]en hondakin guztien artean, zaldia % 5ra ozta ozta heltzen da.
Nafarroako [[Zatoiako arkeologia aztarnategi]]an egindako lehendabiziko aurkikuntza funtsezkoa izan zen teoria hau deuseztatzeko eta zera ziurtatzeko; zaldia etengabe bizi izan dela Euskal Herrian Paleolitiko Aurignac aldiaz geroztik, hau da, gaur egunetik duela 42.000 urte arteko denboraldia arte.
[[Kalkolito|Eneolitoan]] aztarnen % 0,
Gizakiak zaldia [[pleistozeno]]tik ehizatu zuen haragitarako. Zaldi haragia hainbat kulturan garrantzitsua izan da
Espeziearen hedapen gune osoa ez da zehazki ezagutzen. Hainbat
Duela 5.000 urte, paleontologiaren datuen arabera, zaldiak oraindik Europa guztian hedatuta zeuden. Orduan hasi ziren Eurasiako Estepetan etxekotutako zaldiak sartzen hainbat
Edozein moduan ere, tarpanak edo antzeko basazaldi motak oso azkar desagertu ziren Europako hegoaldetik gizakiaren eraginagatik<ref>Tadeusz Jezierski, Zbigniew Jaworski: Das Polnische Konik. Die Neue Brehm-Bücherei Bd. 658, Westarp Wissenschaften, Hohenwarsleben 2008</ref>.
Azken mendetan zehar basazaldien populazioen aipuak desagetzen
Desertu handi horretan [[Borusio]] herria bizi omen zen, edo Prusiar baltikoak. Prusiar germaniarrak baino lehen eskualdeko jatorrizko herria. [[Eslaviar]]rak ziren eta erlijioz ez ziren kristauak
[[Peter von Dusburg]]en kroniken arabera: {{Aipua|"Haiek Jaungoikoa ez zuten ezagutzen, eta okerturik Bere izakiak gurtzen zituzten, eguzkia izan, ilargia izan, izarrak izan, hegaztiak izan, lau hankako abereak eta baita sugeak ere. Haiek bazeukaten ibai, landa eta baso sakratuak, eta bertan ez ziren bertan ausartzen lurra lantzea, arrantza egin edo egurra jaso".}}
78 ⟶ 71 lerroa:
Prusiar zaharren sinismenek eta kopuru txikiak ahalbidetu zuten beraz eskaulde asko basati mantentzea eta haiekin basa zaldien populazio handiak.
Hala ere Prusiako oihan handiaren kolonizazioa azkartu zen XVI. mendean barrena eta honek ekarri zuen basa zaldien populazioen etengabeko murriztea.
== Espeziearen taxonomia eta sitematikari buruzko eztabaida. Tarpana zaldi modernoen arbasoa ==
|