Tarpan: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
t zuzenketak eta beste
12. lerroa:
'''Tarpana''' <ref> {{eu}} http://www.euskara.euskadi.net/r59-738/eu/contenidos/termino/_c05561/eu_t_0314/t0314.html</ref> ([[izen zientifiko]]a: ''Equus ferus ferus edo Equus ferus gmelini''), '''Eurasiako basa-zaldia''' ere deitua, egun desagertutako [[basazaldi]] mota bat izan zen. Tarpana (Equus ferus ferus) [[Equus ferus]]aren [[azpiespezie]]a zen. Harekin batera, etxeko zaldiek ([[Equus ferus caballus]]; neurri handi batean, haien arbasoa da tarpana), eta [[Przewalski zaldi]]ek (Equus ferus przewalskii) osatzen dute espeziea. Esan beharra dago hainbat adituk ezbaian jartzen dutela Przewalski zaldiaren [[taxonomia]], eta aparteko [[espezie]]tzat hartzen dute.
 
Bere altuera [[soin gurutze]]ra 130 cm inguruan zegoen. Garai moderno arte iraun zuten tarpanaren bi mota ezagutzen dira: estepetako tarpana eta basoko tarpana. Horrez gain, [[enzebro]]aren kasua dago. Abere horiek, hainbat ikerlariren ustez, [[Iberiar Penintsula]]ko tarpanak ziren, eta azkenek [[XVI. mende]] arte iraun zuten Penintsula hego ekialdean. Ondo dokumentatutako azken tarpan abelburua, [[1876]]. urtean [[Ukraina]]n harrapatua izan zena, [[Moskuko Parke Zoologiko]]an hil zen [[1909]]. urtean, baina zalantzan dago ea aberea arraza garbikoa ote zen ala etxeko zaldiekin nahastutakoa;<ref>Bunzel-Drüke, Finck, Kämmer, Luick, Reisinger, Riecken, Riedl, Scharf & Zimball: "Wilde Weiden: Praxisleitfaden für Ganzjahresbeweidung in Naturschutz und Landschaftsentwicklung</ref><ref>http://breedingback.blogspot.com.es/2013/06/the-tarpan-that-wasnt.html</ref> horregatik, beste hainbat iturrik [[1887]]. urtean [[Municheko Hellabrunn Zoo]]an hildako tarpana aipatzen dute espezieko azken aberetzat<ref>Bernard Belin, Le loup & le chien & l'homme, L'Harmattan, 2003 (ISBN 2-7475-4184-3,</ref>. Jakina da arraza garbiko tarpanak desagertu eta gero, [[XIX. mende]] osoan eta [[XX. mende]]aren hastapenetan, bizirik eta libre Ukrainako estepetan etxeko zaldiekin nahasi ondoren berriro basati bilakatutako hainbat aberek iraun zutela. Hainbat adituren arabera, baliteke arrazak bizirik iraun izana Ukrainan [[1918]] arte eta [[Polonia]]n [[1919]] arte,<ref>http://www4.uwsp.edu/geo/faculty/heywood/Geog358/endangr/extinctm/EurWHors.htm</ref> hori dioten hainbat lekukotasun baitaude. Datutan zehazten zaila da, ordea, eta kontuan hartu behar da, lehen esan den bezala, azken ale basati horiek etxeko abereekin nahasitako tarpanak izatearen aukera.
 
Tarpanak, zuten tamainagatik, [[poni]]en sailkapen taldean sar daitezke, eta, aditu askoren arabera, egungo poni arraza askoren jatorrian daude. Antzinako poni arrazen hazleek beren abereek tarpanekin duten senidetasuna nabarmendu ohi dute, arraza bakoitzaren antzinatasuna aldarrikatzeko orduan. Esate baterako, [[Ipar Euskal Herri]]ko zenbait [[pottok]]en hazleek "Pirinioetako tarpana" deitzen diote euskal poniari.
 
Egun, munduan irauten duen jatorrizko [[Equus ferus|basa zaldi]] bakarra [[Przewalski zaldi]]a da, eta baditu zenbait antzekotasun antzinako tarpanekin. Tarpana eta Przewalski zaldiak antzinako ''[[Equus ferus]]'' [[Europa]]ko basa zaldiaren [[azpiespezie]]tzat hartzen dira, baina dena den oraindik eztabaida handia dago zaldi horien [[taxonomia]]ren inguruan. Zenbait adituren ustez, Przewalski zaldia antzinako ''Equus ferus''en ondorengoa da, eta ez espezie bereizia.<ref>http://grazers.wordpress.com/2010/11/12/dont-call-me-tarpan/</ref> Beste zenbait ikerlariren arabera, tarpana eta Przewalski zaldia duela 160.000 mila urte bereizi ziren.<ref> O A Ryder, A R Fisher, B Schultz, S Kosakovsky Pond, A Nekrutenko, K D Makova. (2011) "A massively parallel sequencing approach uncovers ancient origins and high genetic variability of endangered Przewalski's horses". Genome Biology and Evolution.</ref> Joan den mendeko 30.hamarkadan [[Hautespen artifizial|hautespen artifizialaren]] bidez eta [[berreraikitako taxon-a| taxonen berreraiketaren]] bidez, hainbat ikerlari tarpana berreskuratzen saiatu zen. Saiakera horien ondorioz, [[Heck zaldi]]a arraza zein Hegardt edo [[Stroebel zaldi]]a sortu zituzten; aurrenekoak, neurri handi batean, [[Konik]] zaldien ondorengoak dira.
25. lerroa:
[[Itsaso Beltza]]ren gainaldean, iparrean kokatutako [[Estepa|estepetan]] bizi omen zen. Baita bertako baso irekietan ere. Azken aleak [[Samuel Gottlieb Gmelin]] izeneko [[Germania]]r [[Esplorazio|esploratzaileak]] aurkitu zituen bertan [[1769]]. urtean. Dirudienez [[errusia]]r [[kolono]]ek galdu omen zuten tarpan mota hau, zuzenean ehizatuz zein beraien zaldiekin gurutzatzen zirelako. Antza tarpan mota hau izan zen [[eszita|eszitek]] aurreneko aldiz etxekotu zuten zaldia.
 
Dena den zenbait teoria berriek ezbaian jartzen dute eszitak izatea zaldien lehendabiziko hezitzaileak<ref>http://www.sci-news.com/biology/origins-domestic-przewalskis-horses-05759.html</ref>. Hainbat analisi [[Filogenia|filogenetiko]]ek eta aurkikuntza [[arkeologia|arkeologikoek]] zera adierazten dute; egungo przewalskiak basatiakbasati bilakatutako [[Kazakhstan]]go iparraldeko antzinako [[Botai]] herriko etxeko zaldien ondorengoak direla. Beraz Botai herriak przewalski motako zaldiak etxekotu zituztenzituen duela 5.700-5.100 urte, eta ez tarpanak. Kontua, dena den, ezbaian dago. Edozein moduan datu hauek baieztatuko zutenlukete zaldia, eta zaldi mota ezberdinak, hainbat leku ezberdinetan eta era independientean etxekotua izan zela. AhaztuGainera, gabeezin ahantzi da aztarna [[paleontologia|paleontologiko]]etan antzinako przewalski zaldiak eta antzinako tarpanak bereiztea ez dela erreza.
[[paleontologia|paleontologiko]]etan antzinako przewalski zaldiak eta antzinako tarpanak bereiztea ez dela erreza.
 
Zaldi hauek hanka meheak zeuzkaten, eta [[soslai ahuarra|soslai ahurrekoa]]k omen ziren. Hauts kolorekoak ziren, edo gris-arratoi horizkakoak. Zurda tentetenteak zituzten, eskuila itxuran. [[Mando-marra]] handia bizkarrean zehar eta batzuetan zebra-marrak zeharka hanketan. Altuera soin gurutzera 130 cm ingurukoa zen.
 
Estepako tarpanaren ondorengo zuzena [[tartariar poni]]a delako antzinako poni arraza da., [[Aurreindoeuropar herriak|aurreindoeuropear herrien]] [[migrazio]]ekin Europako hainbat herrialdetara heldu zena, eta esate baterako [[eskandinabia]]r hainbat zaldi arrrazen arbaso zuzena izan zena. [[Fjord zaldi]] arraza norbegiarra, esate baterako. Edoeta [[islandiar poni]]a, esate baterako. Kolore urdinxka edo hauts kolorekoa zen.
Altuera soin gurutzera 130 cm. ingurukoa zen.
 
Estepako tarpanaren ondorengo zuzena [[tartariar poni]]a delako antzinako poni arraza da. [[Aurreindoeuropar herriak|aurreindoeuropear herrien]] [[migrazio]]ekin Europako hainbat herrialdetara heldu zena, eta esate baterako [[eskandinabia]]r hainbat zaldi arrrazen arbaso zuzena izan zena. [[Fjord zaldi]] arraza norbegiarra, esate baterako. Edo [[islandiar poni]]a.
 
Kolore urdinxka edo hauts kolorekoa zen.
 
=== Basoko tarpana ===
Bere izenak adierazten duenez, [[oihan]]etan bizi zenazen, bereziki xaretutako edo soilgune handiak zituzten basoetan. Garai historikoetan Europako erdialdeko basoetan bizi omen zen, [[Herrialde Baltikoak|Herrialde Baltikoetan]], [[Polonia]]n, [[Alemania]]n, Ukraniako mendebaldean, [[Moldavia]]n eta [[Errumania]]n<ref>Alesandru Filipaşcu : Bêtes sauvages du temps de nos ancêtres (Sălbăticiuni din vremea strămoşilor noştri), éd. Ştiinţifică, Bucarest 1969, pp. 170-177.</ref>. Azken abereak Polonia eta [[Bielorrusia]]ren artean bizi omen ziren.
[[Fitxategi:Tarpan+Dionysos.jpg|240px|right|thumb|[[Greziar kolonizazio]] garaiko [[txanpon]]a, [[Bilhorod-Dnistrovskyï|Tyras]], ([[Itsaso Beltza]]n, txanponduta). [[Dioniso]] jainkoa eta antza estepetako tarpan bat agertzen dira bi infrentzutan.]]
[[Die Nibelungen]] olerkian zera kontatzen da; nola [[Sigfrido]]k "zaldi amorratu" bat akabatu zuen [[Wasgosko baso]]an izandako ehizaldi batean. Antza, zaldi hura basoko tarpan zaldi bat omen zen.
 
[[Espezie]] hau, gaur egungo etxeko zaldi arraza askoren arbasotzat jotzen da. Esate baterako, [[Iparralde]]ko zenbait [[pottoka]] zaleek [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[poni]]ari "[[Pirinioak|Pirineoko]] tarpana" izena ematen diote<ref>[http://www.ansi.okstate.edu/breeds/horses/pyreneantarpan/index.htm "Pirineoko Tarpana"ri buruzko informazioa. [[Bidarrai]]ko Pottokaren etxea ]</ref>, arrazaren "antzinakotasuna" azpimarratzeko. Oro har, desagertutako tarpana [[Europa]]ko zaldi arraza zahar ezberdinen ezaugarriekin konparatzeko joera handia dago. Era horretan, arraza bakoitzaren zaletuek, beraien abereen arkaikotasuna nabarmendu nahi dute<ref>http://grazers.wordpress.com/2010/11/12/dont-call-me-tarpan/</ref>.
 
[[1826]]. urtean [[Julius Brincken]] izeneko gizonak, Errusiako [[tsar|tsarr]]arentzat lan egiten zuenazuenak, Bialowiezako basoaren landaretza eta faunari buruzko liburua idatzi zuen. BAsoBaso hau Prusia zaharraren "Desertu Handia" bezala ezagutzen zen oihan erraldoiaren azkenetariko gunea zen. Bertan basazaldiaren presentzia aipatzen zuen.
 
[[1930]]. urtean hasita, zenbait saiakera egin dira tarpan zaldia birsortzeko, zaldi arraza ezberdinen elkarren arteko gurutzaketen bidez. Haren ondorioz, esate baterako, [[Heck zaldi]]a arraza sortu dute., Baitabaita [[Hegart zaldi]]a, edo '''Stroebel zaldia''' izenez ere ezaguna.
 
Poloniako [[konik]] zaldi arraza, tarpana baino apur bat txikiago eta zabalagoa, arraza birsortzeko saiakeretan ere erabili dute. Aditu gehienen arabera, hau da desagertutako tarpanarekin antzik handiena gorde duen etxeko zaldien arraza. Haren zergatia zera da; garai historikoetan, bertako nekazariek beraien zaldiak azken tarpan basatiekin gurutzatu zituztela.
 
=== Tarpanaren hedapena ===
Dozena milaka urtetan barrena, [[Azken Izotz Aro]]an, Europako azalera gehiena, [[Iberiar Penintsula]]tik [[Errusia]]raino, belarrez betetako lautadez estalita egon zen, garai haietako [[estepa]] zabalak. Bertan [[Megaloceros giganteus|orein erraldoiak]], [[mamut]]ak, [[errinozero iletsu]]ak, [[uro]]ak, [[estepako bisonte]]ak eta beste hainbat belarjale handiek tarpanekin partekatzen zituzten habitat hauek. Duela 12.000 urte inguru hainbat faktore tartean, [[klima aldaketa]] eta gizakiaren eragina, azpi-polulazioen isolaketa ekarri zutena, [[Pleistozenoko megafauna]]ren iraungitze masiboa eman zen, eta haietako asko desagertu ziren. Guzti honen ondorioz estapak baso erraldoiak bilakatu ziren.
Duela 12.000 urte inguru hainbat faktore tartean, [[klima aldaketa]] eta gizakiaren eragina, azpi-polulazioen isolaketa ekarri zutena, [[Pleistozenoko megafauna]]ren iraungitze masiboa eman zen, eta haietako asko desagertu ziren. Guzti honen ondorioz estapak baso erraldoiak bilakatu ziren.
 
Hasiera batean basazaldiek ingurumen berriei egokitzea lortu bazuten ere, azkenean leku askotan iraungi ziren. [[Hego Euskal Herria]]n, esate baterako, [[Jesus Altuna]] paleontologoak dioenez, basazaldia , sekula ez da ugariugaria izan [[historiaurre]]ko garaietanngaraietan; ezta [[Kantauri itsasoko ertza]]ren gainerako [[eskualde]]tan ere. [[Goi Paleolitoa]]n ere, nahiz eta zaldiak [[Ekain (leizea)|Ekaingo leizearen]] bezalako labar-margoetan ugari eta bikainki marraztuta azaldu, ez dira zaldien hondakin asko agertzen bertako [[arkeologia aztarnategi|aztarnategietan]]. Antza, Pirinioez beste aldetik ebrrizberriz, [[Akitania]]ko [[ordoki]]etan, espezierakoespeziearentzat askoz [[biotopo]] aproposagoak zeuden, Pirinioez hegoaldeko Euskal Herriko [[paisaia]] menditsu eta [[oihan]]tsuetan baino<ref>[http://www.aranzadi-zientziak.org/old/biblioteca/01biblio munibe ficha.php?id=1357&idioma=01Loturaren izenburua] Jesus Altunaren artikulua</ref>.
 
Altunak ikertutako Hego Euskal Herriko aztarnategietan, [[betadun]]en hondakin guztien artean, zaldia % 5ra ozta ozta heltzen da. PortzentajeGainera, hauehuneko gainera,hau askoz gehiago murrizten da hasierako [[mesolito|mesolitikoan]] ([[Aziliar]]). Geroztik aipatuko denez, [[Mesolito|Mesolitikoaren]] amaieran eta [[Neolito|Neolitikoan]], duela gutxi arte, espeziea ez zen azaltzen arkeologia aztarnategietan. Horregatik, urtetan Jesus Altuna berak eta [[Jose Migel Barandiaran]]ek uste izan zuten aldi bateanbatez zaldia Euskal Herritik desagertu omen zela.
 
Nafarroako [[Zatoiako arkeologia aztarnategi]]an egindako lehendabiziko aurkikuntza funtsezkoa izan zen teoria hau deuseztatzeko eta zera ziurtatzeko; zaldia etengabe bizi izan dela Euskal Herrian Paleolitiko Aurignac aldiaz geroztik, hau da, gaur egunetik duela 42.000 urte arteko denboraldia arte.
 
[[Kalkolito|Eneolitoan]] aztarnen % 0,21ak21 hartzen du zaldiak. [[Brontze Aro]]an ere zaldi aztarnak oso urri izaten dira, (% 0,07). Aurkitutako aztarna urri hauekin, gutxi zehaztu daiteke [[Kalkolito|Eneolitoan]] Euskal Herrian bizi ziren zaldi motei buruz, bai Kantauriko [[Isurialde hidrografiko|isurialdean]], bai Mediterraneoko isurialdean. Ezin zehaztu, orobat, ea zaldi horiek [[etxekotze|etxekotuak]] edo basatiak ziren. Hau horrela da zeren, etxeko zaldien eta tarpanen hezurrak oso antzekoak dirabaitira.
 
Gizakiak zaldia [[pleistozeno]]tik ehizatu zuen haragitarako. Zaldi haragia hainbat kulturan garrantzitsua izan da., eta Kulturakultura zaldi jaleakjale edo [[hipofago]]az hitz egiten da. ([[Islandiar]]ren kasua da, adibidez). Edozein moduan ere, basazaldiaren desagerketaren arrazoi nagusiak [[Eurasia]]n barrena gizakiek egindako ehiza zuzena zein habitatetan eragindako aldaketak dira, bereziki neolitotik aurrera.
Edozein moduan ere, basazaldiaren desagerketaren arrazoirik nagusiak [[Eurasia]]n barrena gizakiek egindako ehiza zuzena zein habitatetan eragindako aldaketak dira, bereziki neolitotik aurrera.
 
Espeziearen hedapen gune osoa ez da zehazki ezagutzen. Hainbat adituenadituren arabera Europako azalera gehiena hartu zuten tarpanek. Beste batzuek ordea zera diote; soilik ekialdeko Europako hegoekialdeko estepetan bizi omen zela, eta beste zaldi espezie eta azpiespeziek populatu zutelazituztela kontinentearen gainontzeko lurraldeak. Esan beharra dago zailtasun handiak daudela basazaldien espezie eta azpiespezien taxonomia ikertzeko. Oraindik ezin da esan Europan [[Holozeno]]n garaikoak diren agertutako basazaldien hondakinak tarpanarenak diren ala ez.
 
Duela 5.000 urte, paleontologiaren datuen arabera, zaldiak oraindik Europa guztian hedatuta zeuden. Orduan hasi ziren Eurasiako Estepetan etxekotutako zaldiak sartzen hainbat lekuetanlekutan, [[Aurreindoeuropar herriak|Aurreindoeuropear herrien]] migrazioen ondorioz. Honek hainbat zaldi espezie eta arrrazen inguruanjatorriaren inguruko zalantzak areagotzen ditu.
 
Edozein moduan ere, tarpanak edo antzeko basazaldi motak oso azkar desagertu ziren Europako hegoaldetik gizakiaren eraginagatik<ref>Tadeusz Jezierski, Zbigniew Jaworski: Das Polnische Konik. Die Neue Brehm-Bücherei Bd. 658, Westarp Wissenschaften, Hohenwarsleben 2008</ref>. KontutanKontuan hartu behar da, dena den, lehen aipatutako [[enzebro]]aren kasua Iberiar Penintsulan.
 
Azken mendetan zehar basazaldien populazioen aipuak desagetzen joatenjoan dira Europa guztian barrena, gero eta lur basati gehiago herri eta hirien zein nekazaritza eta abeltzaintzaren menpean geratzen diren neurrian. Basa zaldien azkenetariko gotorlekua [[Prusia]]ko ekialdeko gune handi bat izan zen. Bertan jende gutxi bizi zen eta oso basotsua zen. Eskualdea "Desertu Handia" deitzen zuten. Tamainaeta tamaina handiko [[oihan primario]] bat zen.
 
Desertu handi horretan [[Borusio]] herria bizi omen zen, edo Prusiar baltikoak. Prusiar germaniarrak baino lehen eskualdeko jatorrizko herria. [[Eslaviar]]rak ziren eta erlijioz ez ziren kristauak, izan XIII. mendera arte. Orduan [[Ordena Teutonikoa]]k lurraldea konkistatu zuen indarrez eta kristautzera behartu zituen. Antza borusio herriaren erlijioa animista zen, eta honek ekarri zuen bertako basoen eta abereen kontserbazioa.
 
[[Peter von Dusburg]]en kroniken arabera: {{Aipua|"Haiek Jaungoikoa ez zuten ezagutzen, eta okerturik Bere izakiak gurtzen zituzten, eguzkia izan, ilargia izan, izarrak izan, hegaztiak izan, lau hankako abereak eta baita sugeak ere. Haiek bazeukaten ibai, landa eta baso sakratuak, eta bertan ez ziren bertan ausartzen lurra lantzea, arrantza egin edo egurra jaso".}}
78 ⟶ 71 lerroa:
Prusiar zaharren sinismenek eta kopuru txikiak ahalbidetu zuten beraz eskaulde asko basati mantentzea eta haiekin basa zaldien populazio handiak.
 
OrdenOrdena Teutonikoaren konkista eta gero, kolonizazio eta krsitautzearen mehatxua izan arren, Desertu Handia haien artean etsai ziren Ekialdeko Prusiaren, Poloniaren eta Lituaniaren erresumen arteko inoren lurra bilakatu zen. Etsai ziren erresumen arteko koltxoia. Hau dela eta bertako basa-abere handi askoren babeslekua bilakatu zen. [[Europako bisonte]], [[uro]] eta [[tarpan]]ena.
 
Hala ere Prusiako oihan handiaren kolonizazioa azkartu zen XVI. mendean barrena eta honek ekarri zuen basa zaldien populazioen etengabeko murriztea.MEnde Mende horren bukaerarako uste da tarpanen populazio basatiak jada iraungita zeudela eta soilik zenbait [[aitonseme]]en finketan mantentzen zirela. Esate baterako, [[Jan Zamoyski]] handiki poloniarrak basa zaldiak mantentzen dituzituen bere lurretan, bere estatusaren ikur gisa, baina XVIII. menderako zaldi samalda hauek desagertzendesagertu diraegin ziren, behintzat agirien aipuetatik. Hau dela, eta, zenbait adituentzatadituren ustez, tarpana orduan iraungi zen eta handik aurrera agertzen diren ustezko tarpanak edo etxekotutako zaldietatik sortutako basazaldiak dira, edo askozasko jota azken tarpanekin nahastutako abereak.
 
== Espeziearen taxonomia eta sitematikari buruzko eztabaida. Tarpana zaldi modernoen arbasoa ==