Pottoka: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
tNo edit summary |
tNo edit summary |
||
25. lerroa:
Euskal Herrian bertako beste hainbat zaldi arraza egon arren, gehienek pottoka dute [[arbaso]]tzat, eta bertako pottokak kanpoko arrazekin nahastearen ondorioz sortu ziren. Salbuespenak [[Ordunteko behor]]ra (Lausako zaldia ere deitua) eta [[zaldi montxino]]a lirateke. Azken bi hauek ere antzinako arrazak direlako, [[genetika|genetikoki]] eta [[Morfologia (biologia)|morfologikoki]] pottokatik nahiko hurbil daude biak. Zenbait adituk [[Nafar behoka]] delako arraza ere nahastu gabeko antzinako arrazatzat jotzen dute.Dena den, pottoka, Euskal Herriko mendiko zaldia, Nafar behoka eta [[Aurizko zaldi]]arekin egindako azterketa genetiko batean, hiru [[markatzaile genetiko]] erabiliz, frogaturik geratu zen pottoka dela kanpoko arrazen eragin txikien jaso duen bertako zaldi arraza, losino eta montxino zaldiak kontutan hartu gabe<ref> {{eu}} http://www.zientzia.net/site_media/pdf/047_2.pdf</ref>. Kanpoko arrazekiko nahasketa handiena jaso duena Auritzeko zaldia da, gero Euskal Herriko mendiko zaldia eta ondoren nafar behoka. Azkena pottoka da.
Ordunteko behorren kasuan, arraza hau pottokaren oso antzekoa da, zelta poni deritzona ere bada, euskal ponia baino apur bat handiagoa izanik. Gainera bi arrazen banaketa eremua [[Ordunteko mendilerro]]an bertan gainezartzen da. Kontutan hartu behar da abereen elikadurak ere eragina duela tamainan, eta oro har Ordunteko behorrak, lautzako zaldiak deituak baita ere, pottokak baina larre hobeagoetan
<!---[[Fitxategi:Pottokak samaldan.jpg|thumb|300px|left|[[Zaldibia]]ko [[Zaldibi-Aralar Pottoka Elkartea|ZAPE]] elkarteko Pottoka samalda]]--->
Pottoka arrazak gutxitze eta nahasketa prozesu etengabea nozitu du aspalditik, ia galtzeraino. Azken
== Pottokaren jatorria eta historia ==
[[Fitxategi:Wildpferde Tripsdrill.jpg|thumb|250px|Alemaniako parke bateko "tarpan berriak" edo [[Heck zaldi]] motako basazaldiak]]
=== Jatorri urruna ===
{{Sakontzeko|Equidae||Przewalskii zaldia|Tarpan}}Pottokak ''[[Equidae]]'' [[familia (biologia)|familian]] sailkatzen dira. Bertan [[zaldi]]ak, [[asto]]ak, [[zebra]]k, [[onagro]]ak, [[kiang]]ak eta antzeko [[abere]]k biltzen dira. Denak [[ugaztun]] [[perisodaktilo]] eta [[solipedo]]ak dira, eta horren baitan ''[[Equus]]'' generoa dago, non honako espezie hauek sailkatzen dira, besteak beste:▼
▲Pottokak ''[[Equidae]]'' [[familia (biologia)|familian]] sailkatzen dira. Bertan [[zaldi]]ak, [[asto]]ak, [[zebra]]k, [[onagro]]ak, [[kiang]]ak eta antzeko [[abere]]k biltzen dira. Denak [[ugaztun]] [[perisodaktilo]] eta [[solipedo]]ak dira, eta horren baitan ''[[Equus]]'' generoa dago, non honako espezie hauek sailkatzen dira, besteak beste:
* ''Equus caballus'', edo etxeko zaldia. Gizakiak leku askotara zabaldurik egun mundu guztian barrena aurkitu daitekena.
* ''[[Przewalski zaldi|Equus przewalskii]]'', [[Eurasiar estepa]]ko zaldia. Gaur egun bereziki [[Mongolia]]n bizi dena.
46 ⟶ 43 lerroa:
* ''[[Equus grevyi]]''. Grevyren zebra, basazaldien artean handiena.
''Equidae'' familiaren [[fosil|espezie fosil]] asko ezagutzen dira, [[genero]] eta [[familia (biologia)|azpifamilia]] ezberdinetan sailkaturik. ''Ekido'' terminoa ere familia honi dagokio, nahiz eta gaur egun bizirik dauden [[Equinae]] azpifamiliako animalien inguruan hitz egiteko erabiltzen den. Antzinean eta garai historikoetan desagerturiko espezie fosil hauen artean daude egungo pottoken [[arbaso]] urrutienak.[[Fitxategi:Hyracotherium_Eohippus_hharder.jpg|thumb|250px|Hyracotheriuma]]
Zaldiaren sorrera duela 50 milioi urte izan zen. [[Eozeno]]an bazegoen jada [[Erbi (animalia)|erbiaren]] tamainako [[Hyracotherium]] izeneko animali bat. <ref>Pottoka, Euskal Herriko Poneya. Egileak,Alberto Muro, Iñaki Pascual. Argitaletxea, Bizkaiko Foru aldundia. Bilbo, 1997. ISBN 84-7752-232-4</ref>Basoetan bizi omen zen [[hosto]]ak janez. Lau behatz zituen aurreko hanketan eta hiru atzekoetan. Hagin eta haginaurreko [[tuberkulatu]]ak zituen.
[[Oligozeno]]an hyracotherium migratzen hasi zen eta [[Bering (itsasartea)|Bering itsasartea]] zeharkatuz, [[Ameriketa]]ra heldu zen.
Bitartean [[Eurasia]]n geratutako Hyracotheriumak [[Paleoterio]]en ([[Lophiortherium]]-a eta [[Phaleotherium]]) espezien aurrekariak izan ziren. Phaleotherium hauen laugarren behatza jada oso xumea zen. Animali hauek [[Oligozeno]]an desagertu ziren, duela 36 milioi urte beraz.
56 ⟶ 53 lerroa:
Ameriketako beraien kidea, [[Eohippus]]-ak, (Ameriketako Hyracotherium-a), [[Eozeno]]aren bigarren erdiande osoan zehar bizirik iraun zuen. Horretarako basoetatik [[larre]]tara irten behar izan zuen.
Oligozenoan, Eohippusa [[Mesohipuus]]-a bilakatu zen. Mesohippusa txakurraren tamainakoa zen. Hiru [[behatz]] zituen eta [[belardi]]etako bizimodura moldatu zen. Abere txiki hori [[Merychippus]]a bilakatu zen [[Miozeno]]an. Merychippusa koskorragoa zen, 120 cm
[[Miozeno]] ertainean, [[Anchiterium]]ak, Merychippusen ondorengoa zena, Eurasiara migratu zuen. Anchiteriumak hirugarren behatzarekin bakarrik zapaltzen zuen lurra. Beste biek ordea bere gaitasuna nahiko galdua zuten.
66 ⟶ 63 lerroa:
Equus generoko aurreneko espezie haren bilakaerarekin gainontzeko guztiak sortu ziren [[Pleistozeno]]an: zebra mota ezberdinak Afrikan, astoak Ekialde Hurbilean eta Europan, Onagroak Eurasian eta zaldia, hasiera batean, Eurasiako erdialdeko [[ordoki]]etan.
Egun dauden munduko etxeko zaldi arraza guztiak ''Equus caballus'' motakoak dira. Oraindik geratzen dira, dena den, Equus ferus przewalski edo [[Przewalski zaldi]]a arrazako zaldi basatiak libre [[Mongolia]]ko hainbat [[Naturagune babestua|Natura parketan]] zein munduko [[Parke zoologiko]] eta [[babes-leku]]etan barrena sakabanaturik. Zaldi arraza basatietan Equus ferus + izena erabiltzen da, eta etxekotutako arrazaetan Equus caballus + izena, nahiz eta egun gizakiaren kontrolatik kanpo egon eta basatiak izan. Batzuetan hainbat espezierekin edo desagertutako arrazekin desadostasunak daude "caballus" eta "ferus" terminoekin.[[Fitxategi:Equus przewalskii-Diffloth 1923.jpg|thumb|330 px|ezkerrera|Tarpanaren marrazki bat espeziea islatzen. ''Tarpan dans Zootechnie''. Races chevalines, 1923. egilea, Paul Diffloth.]]
[[Kuaternario|Laugarren aroan]] [[Equus ferus]] [[Genero (biologia)|generoa]] sendotu ondoren, [[Eurasia]]n antzinako hiru [[basazaldi]] mota geratu ziren. Hiru hauetatik sortuak dira egungo zaldi arraza guztiak<ref>http://www.equinestudies.org/mammalian_species_2008/mammalian_species_equus_caballus_pdf1.pdf</ref>. Aspaldiko arraza horiek hauek ziren:
* [[Equus ferus przewalski|Equs ferus przewalski]], [[soslai ganbil]]ekoa; beratik sortu zen egungo [[przewalski zaldi]]a. Hau da, munduan geratzen den benetako basa zaldi bakarra.
* [[Tarpan|Equus ferus gmelini]] edo tarpana, [[soslai artezeko]]a. Zaldi hau [[tarpan]] izeneko zaldiaren aurreko hurbila izan zen. Azken tarpanak [[Europa]]ko iparraldea eta erdialdean bizi omen ziren, baina hondar aleak [[Ukraina]]n desagertu ziren [[1879]].en urtean. Bi tarpan mota nagusi ziren, estepetako tarpana
▲Bi tarpan mota nagusi ziren, estepetako tarpana bat eta basoko tarpana bestea, hainbat ezaugarri ezberdinekin haien artean. Pottoka basoko tarpanaren ondorengoa litzateke. Tarpanek, dena den, nahiko zabalpen zabala izan zuten eskualde ezberdinetako azpimota ugari sortzeko.
* [[Equus stenonis]]-a, [[soslai zapal]]ekoa eta 170cm. gorakoa soin gurutzera. Zaldi hau izarigabea zen eta [[Tundra]]n bizi omen zen.▼
[[Fitxategi:Pottoka moxala4.JPG|thumb|250px|ezkerrera|Gaztetan pottokek antzinako tarpanen koloretako zenbait ezaugarri mantentzen dituzte, hala nola hanka beltzagoak eta "M"a sabelaldean. Hainbat moxalek ere bizkarreko mando-marra iluna daukate, nahiz eta gero desagertzen zaien.]]▼
▲* [[Equus stenonis]]-a, [[soslai zapal]]ekoa eta
Etxeko zaldiaren edo [[Zaldi|Equus caballus]]-en jatorriaren inguruko datu gutxi dago, beraz gauza berbera gertatzen da pottokarekin. Zenbait adituk, Gomez Tabernak adibidez<ref>Jose M. Gomez-Taberna, La caza en la prehistoria. Asturias, Cantabria, Euskal Herria. Colegio universitario de Ediciones Istmo, 1980.</ref>, jatorri anitza edo [[polifiletiko]]a aipatzen dute, eta euren arabera zaldia eta euskal pottoka dagoeneko desagertutako zenbait basazaldi arrazen arteko nahasketatik etorriko litzateke. Edozein moduan ere argi dago etxeko zaldien arbasorik urrunekoenak Asiatik etorri zirela. Edo behintzat arraza gehienen arbasoak, zeren eta Staffe, August, Kronacher, Adametz eta Ferreras ikertzaileak bat baitatoz pottokaren jatorria Paleolitotik [[Neolito]]ra arte beraien artean nahastu ziren hainbat zaldi motatan kokatzean<ref>Pottoka, Euskal Herriko Poneya. Egileak,Alberto Muro, Iñaki Pascual. Argitaletxea, Bizkaiko Foru aldundia. Bilbo, 1997. ISBN 84-7752-232-4</ref>.
==== Jatorri polifiletikoaren teoria ====
▲[[Fitxategi:Pottoka moxala4.JPG|thumb|250px|ezkerrera|Gaztetan pottokek antzinako tarpanen koloretako zenbait ezaugarri mantentzen dituzte, hala nola hanka beltzagoak eta "M"a sabelaldean. Hainbat moxalek ere bizkarreko mando-marra iluna daukate, nahiz eta gero desagertzen zaien.]]
Jatorri [[polifiletiko]]a da egun adituen artean adostasun handiena biltzen duen teoria<ref>http://www.aragosaurus.com/?seccion=news_full&id=940</ref><ref>Pottoka, Euskal Herriko Poneya. Egileak,Alberto Muro, Iñaki Pascual. Argitaletxea, Bizkaiko Foru aldundia. Bilbo, 1997. Nahasketa hau berezkoa izango zen, poni basatien populazioetan emanda.
</ref>.
Tabernak, Iberiar penintsula iparraldeko zaldien jatorria dela eta, Equus ferus gmeneliren hainbat motaren eta Equus ferus przewalskiren tipoko zaldien arteko hibridazioa aipatzen du. [[Kuaternario|Laugarren aroko]] zaldi hauen nahasketak argituko luke, esate baterako, zergatik dauzkaten pottokek zenbait ezaugarri soslai ganbilekoak (begi orbita irtenak, [[soin gurutze]] nabarmena, dortsolunbarra zeladuna, zutasunak ezkerrekoak, eta ile joria) eta soslai artazeko beste hainbat (Musu ertaina eta Lepo piramidala). Hala ere, pottokek badaukate lerro zeltako ponien soslai zapalekoen ezaugarri gehiago dute, hala nola, muturra zabalduta, gibelaldea ojibala, buztanaren kokapena baxua, eta geruza beltza edo gaztainkara. Ezin daiteke baztertu Europako hainbat poni arrazen jatorrian bertako zaldien eta Asiatik etorritako etxekotutako ponien nahasketa.
[[Borgoina]]n kokatutako [[Solutreko leize]]an delako [[arkeologia aztarnategi]]an, garai paleolitikoan ehizatutako ehunka zaldien hondakinak agertu dira. Antza garai batean gizakiek zaldi samaldak amiltzen zituzten bertako amildegitik behera ehizatzeko. Dirudienez zaldi hauek egungo bertako hainbat poni arrazen ezaugarriak zituzten jada, tarpan eta equus ferus przewalskiren nahasketa esate baterako<ref>Jose M. Gomez-Taberna, La caza en la prehistoria. Asturias, Cantabria, Euskal Herria. Colegio universitario de Ediciones Istmo, 1980.</ref>.▼
▲[[Borgoina]]n kokatutako [[Solutreko leize]]an delako [[arkeologia aztarnategi]]an, garai paleolitikoan ehizatutako ehunka zaldien hondakinak agertu dira. Antza garai batean gizakiek zaldi samaldak amiltzen zituzten bertako amildegitik behera ehizatzeko. Dirudienez zaldi hauek egungo bertako hainbat poni arrazen ezaugarriak zituzten jada, tarpan eta equus ferus przewalskiren nahasketa esate baterako<ref>Jose M. Gomez-Taberna, La caza en la prehistoria. Asturias, Cantabria, Euskal Herria. Colegio universitario de Ediciones Istmo, 1980.</ref>.
[[Equus ferus solutrensis]] zaldi txikia zen, gorputz laburra eta bildua, soslai zapalekoa zen eta hanka meheak zituen. [[Cro-Magnon|Cro-Magnon gizakiek]] erretratatu zituzten beraien labar-artean eta Europako mendebaldean bizi izan zen [[Goi Paleolito]]tik (Duela 42.000 urte) Mesolitiko arte (Duela 11.000 urte).▼
▲[[Equus ferus solutrensis]] zaldi txikia zen, gorputz laburra eta bildua, soslai zapalekoa zen eta hanka meheak zituen. [[Cro-Magnon|Cro-Magnon gizakiek]] erretratatu zituzten beraien labar-artean eta Europako mendebaldean bizi izan zen [[Goi Paleolito]]tik (Duela 42.000 urte)
Ferrerasek euskal poniari buruz hainbat azterketa egin du aurkitutako historia aurreko hondakinak eta egungo hezurdurak konparatuz. Laugarren aroko Equus ferus solutrensis eta Equus fossilis ezpezietako basazaldien hezur [[fosil]]ekin konparatu ditu egungo pottoken hezurrak, eta bere ustez frogaturik geratzen da aspaldiko bertako poni basatien arrazen eta pottoken arteko antza.[[Fitxategi:Kherson_tarpan.jpg|thumb|250px|Tarpan ale baten argazkia. Gordetzen den argazki gutxietariko bat da.]]Zenbaitzuentzat tarpana edo basazaldia [[Asia]]tik etorri zen gurera gizakien eskutik.
Esan bezala, teoria honen kontra esan behar da etxeko zaldia hezten zen garaietan Europako leku ezberdinetan eta baita Euskal Herrian ere, bazeudela beste zenbait
Beste aldetik, azken ikerketek, nahiz eta egungo ikuspegitik bitxia izan, zera adierazten dute; zaldien
Azken ikerketa genetikoen arabera zera ematen du, Iberiar Penintsulara ekarritako etxekotutako zaldiak bertako zaldi basatiekin nahastu zirela. Haren ondorioz bertako zaldi arrazek bertako antzinako zaldi basatien ondare genetikoa gorde dute<ref>http://www.elpais.com/articulo/sociedad/origen/caballos/domesticos/ibericos/elpepusoc/20100112elpepusoc_12/Tes</ref>. Honek ezbaian jartzen du "zelta poni" guztiak aspaldiko [[zelta|zeltek]] ekarri zutela eta jatorri berbera daukatenaren teoria.
107 ⟶ 99 lerroa:
[[Jesus Altuna]] paleontologoak dioenez, zaldi basatia (''[[Equus ferus]]''), sekula ez da ugari izan [[historiaurre]]ko garaietan Hego Euskal Herrian; ez eta [[Kantauri itsasoko ertza]]ren gainerako [[eskualde]]tan ere. [[Goi Paleolitoa]]n ere, nahiz eta zaldiak [[Ekain (leizea)|Ekaingo leizearen]] bezalako labar-margoetan ugari eta bikainki marraztuta azaldu, ez dira zaldien hondakin asko agertzen bertako [[arkeologia aztarnategi|aztarnategietan]]. Antza, Pirinioez beste aldetik, [[Akitania]]ko [[ordoki]]etan, espezierako askoz [[biotopo]] aproposagoak zeuden, Pirinioez hegoaldeko Euskal Herriko [[paisaia]] menditsu eta [[oihan]]tsuetan baino.<ref>[http://www.aranzadi-zientziak.org/old/biblioteca/01biblio munibe ficha.php?id=1357&idioma=01Loturaren izenburua] Jesus Altunaren artikulua</ref>
Altunak ikertutako Hego Euskal Herriko aztarnategietan, [[betadun]]en hondakin guztien artean, zaldia %5ra ozta ozta heltzen da. Portzentaje hau gainera, askoz gehiago murrizten da hasierako [[mesolito|mesolitikoan]] ([[Aziliar]]). Geroztik aipatuko denez, [[Mesolito|Mesolitikoaren]] amaieran eta [[Neolito|Neolitikoan]], duela gutxi arte, espeziea ez zen azaltzen arkeologia aztarnategietan. Horregatik
Nafarroako [[Zatoiako arkeologia aztarnategi]]an egindako lehendabiziko aurkikuntza funtsezkoa izan zen teoria hau deuseztatzeko eta zera ziurtatzeko; zaldia etengabe bizi izan dela Euskal Herrian Paleolitiko Aurignac aldiaz geroztik, hau da, gaur egunetik duela 42.000 urte arteko denboraldia arte.
120 ⟶ 112 lerroa:
Apurka apurka, mendetako prozesu batean, basazaldia desagertzen Joan zen etxekotutako zaldia nagusitzen zen bitartean. Batzuen arabera duela 2.800 urte Kristo basazaldia desagertuta omen zegoen jada Euskal Herrian. Hainbat iturrik, ordea, [[enzebra]] izeneko [[equidae|ekido]] basatia aipatzen dute Iberiar penintsulan, mende asko geroago. Ez dago argi ea enzebra hura basazaldia edo [[basasto]]a zen, nahiz eta gero eta gehiago basazaldiaren teoria nagusitzen ari den. Enzebra izeneko abere haiek Erdi Aroko agiri askotan aipatzen dituzte. Izena ere toponimian ugari da, Espainia zein Portugal aldeko hegoaldean eta mendebaldean. Euskal Herrian ere bada halako hainbat toponimo.
Burdin Aroko hainbat aztarnek argi uzten dute garai haietako zaldien itxura egungo pottoken antzekoa zela.<ref>Alberto Muro, Iñaki Pascual. ''Pottoka, Euskal Herriko Poneya''. Bizkaiko Foru aldundia. Bilbo, 1997. ISBN 84-7752-232-4</ref> Edonola ere, Euskal Herriko etxekotu zaldiak genetikoki Europako gainontzeko zaldi populazioetatik isolatuak mantendu dira mendetan. Iberiar penintsulako beste zaldi motengan hainbat eragina izan duten, esate baterako, Afrikatik [[berberiar zaldi]]etatik batez ere, edo [[sorraia]] zalditik bestela. Dena den, odol trukaketa egon da inguruko hainbat zaldi arrazekin. Haietako asko dena den Pottoken oso gertuko arrazak. Lehen aipatutako Ordunteko behorra, asturkoia edo Landetako poniaren kasu. Antza, eragin honek pottokaren perfila aldatu omen zuen. Leheneko [[profil ganbila]] zen eta harreman honen ondoren [[profil azpiganbila]] bilakatu zen.
Eragin guzti hauetaz gain, euskal lurraldearen orografiak eta landaretzak animalia honen egungo ezaugarriak eta fenotipoa moldatu zituen.
| |||