Gorri: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
511. lerroa:
Hauek dira harrabitxi gorri nagusiak:
[[Fitxategi:Agate-red-senkenberg hg.jpg|thumb|Agata Gorria]] Kolore bakarreko [[agata]] gorria aurkitzea arraroa da, baina bandadun agata gorria, berriz, nahiko arrunta da. Agata gorri gehienek, gorriaz gain, beste kolore batzuk erakusten dituzte patroietan, hala nola, grisa, urdina, beltza eta zuria. Kolore bakarreko agata gorrizko harribitxi solidoak, askotan, tindatu egiten dira kornalina harria imitatzeko. Bandak dituen agata [[kuartzo]] [[kaltzedonia]]<nowiki/>ren barietate bat da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agate: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-51.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>Oso harri baliotsua da, eskuragarria, iraunkorra eta moldakorra delako. Agata kolore eta patroi barietate zabal batean aurkitu daiteke, gorri tonu argi eta ilun, hori, laranja eta urdina barne. Kolore gorria lortzeko agata asko tindatzen diren arren, beste harribitxi mota askok ez bezala, tindatua izanak ez du bere balioan eragiten. Harribitxia tindatua izan den detektatzea oso zaila da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Gemstones Used In Jewelry [List With Pictures]|hizkuntza=en-US|data=2016-12-15|url=https://sedagems.com/blog/gemstone-information/list-red-gemstones-used-jewelry/|aldizkaria=Seda Gems|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Almandine-139300.jpg|ezkerrera|thumb|Almandina granate gorria]]
==== Almandina granate gorria ====
[[Almandino|Almandina]] [[Granate (minerala)|granatea]] harribitxien granate familiakoa da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Almandine: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-452.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref> Granate taldeak harribitxi mota ugari biltzen ditu; [[silikato]] konplexuen familiakoak dira, konposizio kimiko ezberdinekin baina antzeko egitura kristalinoekin. Almandina granate guztien artean ohikoena da eta sarri granate gorri klasikoa bezala ezagutzen da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Almandine Mineral Data|url=http://www.webmineral.com/data/Almandine.shtml|aldizkaria=www.webmineral.com|sartze-data=2020-05-27}}</ref>Almandinazko granatea kolore gorri bikainarekin aurki daitekeen arren (gehienak marroi-gorri ilun, gorri laranjatu eta gorri purpurak), granate harribitxiak oso gutxitan aurkitzen dira forma garbian, eta normalean beste granate mota batzuen trazak edukitzen dituzte, [[esesartina]] edo [[grosularita]] kasu. Beste granate batzuk bezala, almandina oso ezaguna da bere gogortasun bikainagatik (7-7.5 [[Mohs eskala|Mohs eska]]<nowiki/>lan) eta distira eder bat ematen duen errefrakzio indize altuagatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Gemstones: List of Red Precious & Semi-Precious Gems - GemSelect|hizkuntza=en|url=https://www.gemselect.com/other-info/red-gemstones.php|aldizkaria=www.gemselect.com|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Andesine-labradorite]]<nowiki/>a nahiko harribitxi berria da eta askotan kolore gorri ikusgarriarekin aurkitzen da. Laranja edo berde eta hori trazak edukitzen ditu eta eguzki harriaren edo labradoritearen antzeko metalezko disdira bat du, hortik datorkio izena. Irisazioaren bidez, andesina-labradoritek, ikusmen-angeluaren arabera, hainbat kolore-gama erakuts ditzake. Harribitxia, lehen aldiz, 'Andesina' bezala saldua izan zen, Andeetako mendietan aurkitu zela uste zelako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Labradorite Info - Iridescence the secret behind the dazzling display|hizkuntza=en|url=https://www.gemselect.com/gem-info/labradorite/labradorite-info.php|aldizkaria=www.gemselect.com|sartze-data=2020-05-27}}</ref> Harribitxiaren benetako konposizio kimikoaren eta andesinaren jatorriaren aurkikuntza zirraragarria egin zenean 'andesine-labradorite' bezala berrizendatua izan zen. Izen komertziala oso onartua izan da, baina askotan "andesina" bezala ezagutzen da, beste izen batzuez gain "Labradorite gorria" eta "Kongoko eguzki harria" bezala.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=23 Red Gemstones: Which are Best for Rings?|hizkuntza=en|url=https://www.gemsociety.org/article/red-gemstones/|aldizkaria=International Gem Society|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Strontiumapatite-t08-apa02a.jpg|thumb|Apatita gorria]]
==== Apatita gorria ====
[[Apatito|Apatita]] harri bitxi interesgarri eta herrikoia da, oso desiratua bere kolore bizi ugariengatik, gorri dardaratia, urdin elektrikoa eta berdea barne. Apatita gorria kolore arraro eta ezezagunenetako bat da, alegia, errubiaren antzeko gorri distiratsua eduki dezake. Harrigarria bada ere, apatita gure hortz eta hezurren material berak osatzen du; [[kaltzio]] [[Fosfato|fosfatoak]]. Beste harribitxi mota askorekin alderatuta oso gogorra ez izan arren (5 Mohs eskalan) bere gogortasuna turkesa, lapislazuli eta opaloaren antzekoa da. Apatita normalean ez da tratatzen. Apatita harribitxi bakan batzuek “[[chatoyancy]]” katu begia erakuts dezakete. Apatitaren prezioak nahiko eskuragarriak dira orokorrean, baina, harribitxi garbi handiak garestiak izan daitezke, bereziki 5-10 [[kilate]] baino gehiago pisatzen duten kolore saturazio bikaineko piezak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Apatite: The mineral apatite information and pictures|hizkuntza=en-US|url=http://www.minerals.net/MineralDefinition.aspx?name=apatite|aldizkaria=www.minerals.net|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Béryl rouge (Wah-Wah Mountains Utah - USA) other version.jpg|ezkerrera|thumb|Bixbite gorria]]
==== Bixbite gorria ====
[[Esmeralda]] berdea tradizionalki berilo familiako harririk ospetsuena den arren, berilo gorria da arraroena. [[Berilo]] gorria merkataritzan bixbite bezala ezagutzen da, baina, bere bitxitasuna dela eta, ez da oso ezaguna. Esmeralda "4 harribitxi nagusien" taldekoa den arren, berilo gorria munduko harribitxi mota arraroenetakotzat hartzen da, baita baliotsuenetakotzat ere. Bixbita aleak kilate bakoitzeko milaka eurotan saldtzen dira, baina oso gutxitan aurkitzen dira kilate bat baino gehiago pisatzen dutenak. Bixbiteak, nagusiki, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batu]]<nowiki/>etatik ateratzen dira [[Utah]]-ko hego-mendebaldean dagoen “[[Gemstone Mining Company|Harribitxi Meategien Lagunarte]]”-tik. Urtean 5.000 eta 7.000 kilate artean ekoizten dituzte eta berilo gorria "Esmeralda gorri" gisa merkaturatzen dute. Berilo gorri edo bixbite bezala merkaturatzen diren harribitxi batzuk pezzottaita dira, beste harribitxi gorri arraro bat, baina pezzottaita ez da bixbite gorri beriloa bezain baliotsua.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Red Gemstones: List of All Red Colored Gemstones {{!}} GemPundit.com|url=https://www.gempundit.com/gemstones/red|aldizkaria=www.gempundit.com|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Carnelian flame.jpg|thumb|Kornalina gorria]]
==== Kornalina gorria ====
[[Kornalina]] kaltzedonia marroi, gorri eta laranja koloreko kuartzo mota bat da. Harribitxirik zaharrenetako bat da eta antzinako [[Erroma|Erroman]] sarri erabiltzen zen zigilu edo zigiluzko eraztunak egiteko. Kornalina naturala nahiko arraroa denez, merkatuan saltzen diren kornalina ugari benetan agata tindatuak dira. Kornalina gorrixkarik ilunena askotan 'sard' izenarekin merkaturatzen da. Uste zenez, Kornalina kornel gereziaren kolorearen omenez izendatua izan zen. Karnalina harribitxia idazkera erlijioso askotan aurkitu daiteke, judu, kristau eta islamiar idazkietan barne. Izan ere, harribitxi islamiar garrantzitsuenetako bat da, 'aqiq' edo 'aqueek' bezala ezagutzen dena. Esaten denez, [[Mahoma]] profetak harri abisiniar bat zeukan zilarrezko eraztun bat zeraman eskuineko eskuan, harri hori kornalina zela uste zen. Ali-k kornalina harribitxi bat erabili omen zuen etsaiengandik eta zorigaitzarengandik babesteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Carnelian: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-9333.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Cinnabar on Dolomite.jpg|ezkerrera|thumb|Zinabrio gorria]]
==== Zinabrio gorria ====
[[Zinabrio]] gorria ezaugarri [[Gemologia|gemologiko]] oso ezohikoak dituen mineral koloretsu bat da. Zinabrioa antzinatik ezaguna izan da eta antzinako erromatarrek pigmentu eta merkurio iturri bezala erabili zuten. [[Hego Amerika]]<nowiki/>n eta [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] ere apaingarri gisa erabiltzen zen. Hala ere, oso biguna denez (2-2,5 Mohs eskalan), ez da maiz bitxigintzarako erabiltzen, aldiz, bildumagileek erosten duten harria da. Izan ere, bere bitxitasun eta propietate ezohikoek harri bitxi eta mineral kolekzionistak erakartzen dituzte. Zinabrioak errefrakzio indize altua du eta oso trinkoa da. Grabitate-tasa espezifikoa 8.1ekoa da; zinabrioa baino dentsitate handiagoko mineral gutxi daude.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cinnabar: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-1052.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Red coral gemstone.jpg|thumb|Koral gorria]]
==== Koral gorria ====
[[Koral]] gorria bereziki ezaguna eta oso bilatua den harri preziatua da, bere kolore eta distira biziengatik. Harribitxi organikoen taldeko harria da, perla, anbar eta anmolita ere barne hartzen dituena, eta antzinatik apaingarri bezala erabilia izan da. Koral gorriko harribitxi gehienak [[corallium rubrum]]-en barietateak dira, kolore arrosa edo gorriko koral espezie oso bereziak. Corallium rubrum-a batzuetan "koral noble" gisa ezagutzen da eta bitxigintzan koralik desiragarrienetako bat da. “aingeru larruzko” koral ezaguna ere koral nobleen artean sartzen da, eta hau, arrosa edo izokin koloreko koral preziatuaren barietate bat. Korala osatzeko milioika urte behar direnez, koralezko harribitxiak bereziki arraroak eta baliotsuak dira. Gaur egun eskuragarri dauden koral gorri gehienak tindatutakoak edo imitaziozkoak dira. Koral gorria "Karbunkles" izenarekin ere aurki daiteke, adiskidetasunaren ikur ziren kaboxoi granate gorriei erreferentzia egiteko erabiltzen den hitz zaharkitu bat da. Koral gorria jyotish harri garrantzitsu bat ere bada, astrologia hinduan bereziki aipatua. [[Jyotish]] antzinako [[hindu]] eta [[Asia|asiar]] diziplina bat da, mineralogia, planeta zientzia eta gemologia uztartzen dituena.
[[Fitxategi:DeYoung Red Diamond 01.jpg|ezkerrera|thumb|Diamante gorria]]
==== Diamante gorria ====
[[Diamante]] gorriak munduko harribitxirik arraroenak eta baliotsuenak dira. Enkanteetan ale finenak kilate bakoitzeko milioi bat euro baino gehiagotan saltzen dira. Ezagutzen den diamante gorririk handiena [[Moussaieff diamantea|Moussaieff]] diamantea da (5,11 kilate) eta Amerikako Institutu Gemologikoak (GIA) izendatu zuen. Diamante gorriaren kolore harrigarria ez dute ezpurutasunek eragiten, harribitxi gorri gehienetan gertatzen den bezala, baizik eta bere kolore bakarra kristalezko burdin sareen barruan sortutako akats mikroskopikoen emaitza zuzena da. Diamantearen ezaugarriak direla eta, diamante gorria egokia da bitxigintzako edozein diseinutarako. Material naturalik gogorrena den arren (10 Mohs eskalan), kontuz ibili behar da kolpe gogorrak saihesteko, kolpe bakar baten bidez erraz zatitu baidaiteke.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Diamond: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-1282.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Fireopal-raw stone-1.jpg|thumb|Su-opalo gorria]]
==== Su-opalo gorria ====
Su-[[Opalo|opaloa]] [[Mexiko|Mexikoko]] opalo-barietate ezohiko bat da; hori argi, laranja distiratsu eta gorri kolorekoak izan daitezke. Beste opalo barietate arrunt eta preziatu batzuk bezala, su-opaloaren harribitxi kalitatea silizio dioxidoarekin hidratatua dago. Alegia, ura, su opaloaren konposizioaren %3 eta %10 artean dago eta kasu batzuetan % 21a. Ur asko duenez, harribitxi mota hauskorra da, baina kontu handiz erabiliz gero harribitxi harrigarriak egin daitezke. Kolore gorri bizia, gardentasun bikaina eta disdira bizia duten piezak oso baliotsuak izan daitezke eta kilate bakoitzeko ehunka euro eska ditzakete. <ref>{{Erreferentzia|izena=Cornelis|abizena=Klein|izenburua=Manual of mineralogy : (after James D. Dana)|argitaletxea=New York : Wiley|abizena2=Hurlbut|abizena3=Dana|izena2=Cornelius S. (Cornelius Searle)|izena3=James Dwight|data=1985|url=http://archive.org/details/manualofmineralo00klei|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:2010 - red jasper.jpg|ezkerrera|thumb|Jaspe gorria]]
==== Jaspe gorria ====
[[Kuartzo|Kuartzoaren]] familia handiko beste harri ezagun bat [[Jaspe|jaspea]] da, bere izena grezieratik jasotzen du ("harri zikindua"). Jaspe harribitxiak patroi eta kolore ugaritan aurki daitezke, gorria, marroia, laranja, horia eta grisa barne. Kolore bakarreko jaspea nahiko arraroa da, harri bakoitzaren ehuneko hogeia beste materialek osatzen baitute. Honen ondorioz, jaspe harribitxi ia guztiak kolore askotakoak dira, marrak, orbanak edo sugar antzeko patroiak edukitzen dituzte. Jaspe harria, orokorrean, kaltzedonia barietatetzat hartzen da, baina, bere egitura granulatu bakarra dela-eta kuartzoen taldean sailkatu eta banandua izan da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Jasper: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-2082.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
==== '''Malaia granate gorria''' ====
[[Malaia granatea]] piropo eta esesartina nahasketa batez osatutako granate barietate hibridoa da. Hala ere, kolore ugari ditu: melokotoi arrosa argi eta iluna, hori-laranja eta gorri-laranjak. Malaia granatea granate familiako harri arraroenetako bat da. Malaia granatea [[Afrika]] ekialdean bakarrik aurki daiteke; [[Tanzania]] eta [[Kenya|Kenyako]] Umba haranetan zehazki. Lehen aldiz aurkitu zenean, meatzariek granate esessartita edo rodolita mota bat zela pentsatu zuten. Bietako bat ere ez zenez, sarritan alde batera botatzen zen. Beranduago, "malaia" izena eman zitzaion, "prostituta" edo "outcast" hitzetik eratorritako hitza. Harribitxia aurkitu eta merkatuan sartu zenetik gaur egungo granaterik ezagunenetako bat bihurtu da, bitxigileek eta harribitxien bildumagile pribatuek asko bilatzen baitute.
[[Fitxategi:Pezzottaite-49527.jpg|thumb|Pezzottaita gorria]]
==== Pezzottaita gorria ====
[[Pezzottaita]] harribitxien aurkikuntza berrienetako bat da, eta munduko harribitxirik arraroenetako bat ere bada, grandideriterekin batera. 2003 amaieran, Nazioarteko Mineralogia Elkarteak harribitxi mota ezberdin bat bezala ofizialki onartu zuen. Pezzottaita, benetan arraroa den arren, ez da bixbita bezain arraroa edo baliotsua, horregatik, [[berilo]] bixbita bezala merkaturatzen diren harri asko berez pezzottaita harribitxiak dira. Lehen aldiz aurkitu zenean bixbita zela pentsatu zen. Pezzottaita litiozko materiala da eta bixbita ez bezala ([[kristal trigonal]]<nowiki/>ekin eratzen dena), pezzottaita kristal hexagonalekin osatzen da. Pezzottaita, [[Federico Pezzotta]] italiar mineralogista gazteren omenez izendatua izan zen, gaur egun [[Milango Historia Naturaleko Museo Zibikoa]]<nowiki/>n [[mineralogia]] zaindaria dena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pezzottaite: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-25652.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Grenat pyrope 1.jpg|ezkerrera|thumb|Piropo granate gorria]]
==== Piropo granate gorria ====
[[Piropo]] granatea granate gorriaren barietaterik ospetsuena da. Kolore gorri ilun bereizgarri eta erakargarriak errubi kolorearen antza du. Baina, [[Errubi|errubia]] ez bezala, piropo granatea oso garbia eta inklusiorik gabea da. Piropo granateak distira bizia du bere errefrakzio indize altuagatik. Granate harribitxi guztiak bezala, oso iraunkorra eta eguneroko bitxigintzan erabiltzeko bezain gogorra da (7tik 7.5era Mohs eskalan). Piropo harribitxi handiak prezio eskuragarrietan aurki daitezke. Antzinako garaietan, granateak gaua argitzen zuela eta izpiritu gaiztoak saihesten zituela uste zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pyrope: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-3321.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Grenat var. grossulaire 6.jpg|thumb|Rodolita granate gorria]]
==== Rodolita granate gorria ====
[[Rodolita]] granatea granate hibrido baliotsu bat da, piropo eta almandina nahasketa batez osatua. Granate rodolitak beste granate gorri barietate gehienak baino kolore argiagoa izateko joera du eta, horregatik, errubiarekin erraz nahas daiteke. Kolorerik ezagunena eta gutiziatuena bioleta eta gorriaren nahasketa da, merkataritzan “granate mugurdi” kolore bezala ezagutzen dena. Rodolita purpura-gorrixka da baliotsuena; ale garbi handiak zatituz gero kilate bakoitza ehunka eurotan saldu daiteke. Gaur egun eskuragarri dauden rodolita granate gehienak [[Tanzania]] edo [[Mozambike|Mozambiketik]] datoz, baina munduko beste toki batzuetan ere daude: [[Brasil|Brasilen]], [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] eta [[Ipar Carolina]]<nowiki/>n ([[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]]). Harribitxi granate guztiak bezala, rodolita granatea ez da tratatzen edo hobetzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rhodolite: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-6719.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Corundum-215336.jpg|ezkerrera|thumb|Errubi gorria]]
==== Errubi gorria ====
[[Errubi|Errubia]] gorri edo arrosa koloreko harribitxia da. [[Korindoi]] mineralaren (aluminio oxidoa) barietate bat da eta [[kromo]] elementuari esker dauka kolore gorrixka. Mohsen gogortasun sailkapenean 9.0ko balioa du. Harribitxi nagusien artean dago, amatista, zafiro, esmeralda eta diamantearekin batera.
564 ⟶ 576 lerroa:
Gaur egun, mundu osoko herrialdeetatik ateratzen dira errubiak, besteak beste, Birmaniatik, Afrikatik, Mozambiketik, Madagaskarretik eta Groenlandiatik. Errubi gehienak tratu egiten dira kolorea eta argitasuna hobetzeko, baina tratatu gabeko errubiak ere aurki daitezke. Orratzen antzeko errutilo inklusiorik gabeko errubi batek harria tratatua izan dela adieraz dezake. Munduko errubi baliotsuena “Egunsenti Errubia” deitzen da.
[[Fitxategi:Spessartine-288922.jpg|thumb|Espesartine granate gorria]]
==== Espesartine granate gorria ====
[[Espesartine]] granatea granateen familiako harria da. Granate espesartine kolorerik ezagunena gorri-laranja distiratsu bat da, merkataritzan askotan “laranja mandarina” bezala ezagutzen dena. Espesartine gorri-laranja distiratsua granaterik ezagunenetako bat bihurtzen ari da, bere gogortasunagatik (7.5 Mohs eskalan) eta bere distira nabarmenagatik (bere errefrakzio indize altuaren ondorioz). Inklusioak dira bitxi koloretsuak interesgarriak egiten dituenak. Duela gutxi Namibian aurkitu zuten arte espesartine granatea nahiko arraroa zen. Iraganean, granateak adiskidetasun-harribitxi gisa erabili izan dira eta askotan adiskidetasunaren erakusgarri gisa trukatzen dira, lagunak berriro elkartuko direla ziurtatzeko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Spessartine: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-3725.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Spinel-232926.jpg|ezkerrera|thumb|Espinela gorria]]
==== Espinela gorria ====
[[Espinela]] gorria harribitxi berezia da, eta [[turmalina]] eta [[Granate (minerala)|granatearekin]] batera, bitxigintzako harribitxirik ezagunenetako bat bihurtu da. Mendeetan zehar, sarri nahastu izan zen errubi gorriarekin. Adibidez, 352,5 kilateko [[Timur Ruby]] ospetsua da, gaur egun Ingalaterrako ''[[Royal Crown Jewel Collection]]-''en parte dena. Espinela gorri hau munduko errubirik handiena zela uste zen 1851 arte, baina azkenean Espinela bezala identifikatua izan zen. Nahiz eta espinela gorria errubia baino arraroagoa izan ez da hain baliotsua. Bere izenaren jatorria ere, spinel, anbiguoa da. Ez da ziurra grezierazko "txinparta" hitzetik eratortzen den, edo latinezko "arantza" hitzetik eratortzen den. Normalean gorritzat hartzen den arren, espinela beste kolore eder askotan aurki daiteke, arrosa, purpura, laranja eta urdina barne. “Mahenge espinela” bezala ezagutzen den arrosa laranja koloreko barietatea eta Birmaniako espinel-arrosa bizia harri preziatuen artean kolorerik ikusgarrienetakotzat hartzen dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Spinel: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-3729.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Star of idaho.JPG|thumb|Granate izar gorria]]
==== Granate izar gorria ====
[[Granate (minerala)|Granate]] izarra beste granate mota arraro eta ezohikoa bat da, [[Idaho]]-n ([[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]]) eta Indian bakarrik dagoena. Orokorrean, lau izpiko izar bat erakusten du, errutilozko inklusio lerrokatuen ondorioz, baina ale arraro batzuk 6 izarretako izarrak erakusteagatik ezagutzen dira. Harribitxien banatzaile askok, Idahoko granate izarrek, bakarrik 6 aldeko izarra erakuts dezaketela diote, baina hau egiaztatzea zaila da. [[Asterismo|Asterismoa]] (izar efektua) erakusten duten granate barietateak almandina eta granate piropo eta almandina nahasketen hibridoak dira. Granate izarreko harribitxiak, oro har, opakuak dira eta kolore marroi-gorri ilunekoak edo gorri-beltz kolorekoak izan daitezke. Baina, material onenek kolore gorri ikaragarria izan dezakete, granate piropo garden edo almandinazko ale fin batenak bezalakoa. [[Krisoberilo|Krisoberiloa]] eta beste izardun harribitxi batzuk ez bezala, granate izar gorrian [[chatoyancy]] efektua ikusteko argiztapen egokia behar da.
[[Fitxategi:Star ruby.jpg|ezkerrera|thumb|197x197px|Errubi izar gorria]]
[[Fitxategi:Star ruby.jpg|ezkerrera|thumb|197x197px|Errubi izar gorria]]'''Errubi izar gorria'''[[Fitxategi:Heliolite.jpg|thumb|236x236px|Eguzki-harri gorria]][[Errubi izar]]<nowiki/>ra errubi gorriaren [[chatoyancy]] barietate bat da. Sei aldeko izar baten formako asterismoa erakusten du harriaren azalean zehar, eta angelu ezberdinetatik mugitzen eta begiratzen denean distiratzen duela dirudi. Efektu optiko bitxi eta nabarmen honen arrazoia, errubiaren barruan angelu egokian orientatutako kristal errutilozko inklusioak dira. Munduan harribitxi mota gutxi batzuk baino ez daude fenomeno hau erakusten dutenak, zafiro izarra, granate izarra, ilargi-harri izarra eta kuartzozko harribitxi barietate batzuk, kuartzo limoia eta kuartzo arrosa kasu. [[Korindoi|Korindoiaren]] barietatea denez, beste korindoi harribitxi batzuk bezain gogorra eta iraunkorra da. Errubi izarra harri opakua denez (nahiz eta zenbait ale finagok zeharrargitasuna erakuts dezaketen), beti chatoyancy efektua maximizatzeko mozten da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ruby: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-3473.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>▼
==== Errubi izar gorria ====
'''Eguzki-harri gorria'''[[Fitxategi:Topaz red.jpg|ezkerrera|thumb|Topazio gorria edo topazio inperiala|197x197px]][[Eguzki-harria]] gema kalitateko [[feldespato plagioklasa]] bat da, eta [[Hematite|hematitazko]] inklusioek sortzen duten distiragatik ospetsua da. Disdira gorria ohikoena da, distira hori, laranja eta urreztatuekin batera; distira urdin eta berdeko efektuak arraroenak dira. Izardun eguzki-harriak ezagunak dira, baina oso gutxitan aurkitzen dira. Eguzki harriaren zati nagusia, marroi-laranja-gorri kolorekoa da, bere izenak erakusten duen bezala. Eguzki harrizko deposituak [[India|Indian]], [[Kanada|Kanadan]], [[Madagaskar|Madagaskarren]], [[Norvegia|Norvegian]] eta [[Errusia|Errusian]] daude.▼
▲
==== Eguzki-harri gorria ====
'''Topazio gorria edo topazio inperiala'''▼
▲
[[Topazio]] gorria oso arraroa da, eta topazio barietate baliotsuenetakotzat hartzen da. Topazio laranja-arrosa eta gorriari, sarritan, "topazio preziatua" deitzen zaio. Topazio preziatu desiragarriena 'topazio inperial' izenarekin merkaturatzen da. Topazio inperialak kolore ezberdinak izan ditzazke, kolore parametroak ez baitaude oso ondo definitutak. Iraganean, 'Inperial' izena laranja eta laranja-gorriko topazioentzat bakarrik erabiltzen zen, baina, gaur egun, topazio inperiala, topazio horia eta urre-koloreko laranja deskribatzeko ere erabil daiteke. Topazio garbia, berilo hutsa edo korindoia bezala, guztiz gardena eta koloregabea da. Topazio harribitxi batzuk arrosa-gorri kolorea edukitzeko tratatu daitezke, baina tratatu gabeko topazio arros-gorri naturala arraroa da, eta, horregatik, topazioaren kolore barietate bilatuenetako bat da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Topaz: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-3996.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Tourmaline-34580.jpg|thumb|249x249px|Turmalina gorria]]
==== Turmalina gorri eta errubelita ====
[[Turmalina]] gorria, turmalinen artean, kolore bilatuenetako bat da. Turmalina kolore ugaritan aurki daiteke, koloregabetasunetik hasi eta beltzeraino. Turmalinazko harri gorriak, sarri, "errubelitazko turmalina" bezala merkaturatzen dira, bereziki kolore biziak dituzten piezak. Errubeliten turmalina gorri-gorritik gorri distiratsura alda daiteke, eta gorri-purpuratik gorrira. Arrosa koloreko turmalina gorri gehienak manganesoz koloreztatuak daude, beste batzuk litioz ere koloreztatuak egon daitezkeen arren. Arrosa-gorri koloreko turmalinazko kristal askok irradiazio prozesu natural baten bidez lortzen dute beren kolorea. Bi kolore eta kolore anitzeko turmalinak oso ezagunak dira, batez ere berdegunedun turmalina gorria. Hauek 'sandia turmalina' izenez merkaturatzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tourmaline: Mineral information, data and localities.|url=https://www.mindat.org/min-4003.html|aldizkaria=www.mindat.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Zircon-t09zirc-02b.jpg|ezkerrera|thumb|203x203px|Zirkoi gorria]]
▲'''Zirkoi gorria'''
[[Zirkoi]]<nowiki/>a ez da harri oso ezaguna, eta askotan zirkonia kubikoarekin nahasten da (diamante artifizialeko simulatzaile bat). Hala ere, zirkoia harribitxi naturala da eta gaur egungo harri garrantzitsuenetako bat da. Zirkoi gorriak zirkoi naturalen artean (berdearekin batera) kolorerik arraroenetako bat du, kolorerik gabeko harri zuriak baitira ohikoenak. Zirkoi urdina zirkoi kolore barietaterik ezagunena da, baina modu naturalean ekoizten ez den zirkoi kolore bakarra ere bada. Zirkoi gorri garbia nahiko arraroa da eta, gehienak, tonu arrosa dute. Zirkoia lurrean ezagutzen den mineralik antzinakoena da, ilargia bera baino zaharragoa dela deskubritu zen. Zirkoiak birrefringentzia gogorra erakusten du, eta harria mozterakoan bi aurpegiko itxura izan dezake. [[Birrefringentzia]] horren ondorioz, harria ardatz optikora behar bezala bideratu behar da. Zirkoia nahiko gogorra da (6.5-7.5 Mohs eskalan) eta iraunkorra, bitxigintzarako oso erabilia bihurtzen duena.
725 ⟶ 742 lerroa:
[[Fitxategi:Tomato je.jpg|thumb|Tomatea]]
====
[[Tomate|Tomatea]] barazki mota bat da, tomateraren fruitua. Munduko labore garrantzitsuen artean dugu tomatea. Kontsumoaren arabera, bi tomate mota bereiz daitezke: %75 kontsumo freskorako (entsaladarakoa) eta %25 industrian prozesatzeko (kontserbak egitekoa). Espainiarrek ekarri zuten [[Europa]]<nowiki/>ra. [[Mexiko]]<nowiki/>tik [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsula]]<nowiki/>ra XVI. mendean iritsi zen. Europan Italian erabili zen lehenengo aldiz jangai gisa 1550.aren inguruan. Gatza, piper beltza eta olioz lagunduta jaten zen. XX. mendearen ia hasiera arte toki askotan pozoitsua zela kontsideratzen zen.
731 ⟶ 748 lerroa:
[[Fitxategi:Red bell pepper.jpg|thumb|Piper gorria]]
====
[[Piper|Piperra]] (Capsicum generoa) landare [[Landare loredun|angiospermo]] eta [[Dikotiledoneo|dikotiledoneoa]] da, sukaldaritzan aintzat hartua. Jatorria [[Amerika|Amerikako]] lurralde tropikal eta subtropikala dute, eta solanazeoen familiako piperrak barne hartzen ditu: [[Pipermin|pipermina]], piper gozoa eta abar. Lineok sailkatu zuen 1753an, eta latinezko capsŭla (kaxa, euskaraz) hitzetik datorkio izena, haziak kaxa antzeko zorro batean baitaude. Amerikan eta Asian ez bezala, Europako sukaldaritzan gehien erabiltzen den barietatea ez da mina izaten. Piper berdea (heldugabea) eta gorria edo horia (heldua) baliatzen dira gehien, bai eta birrindua ere, piperrautsa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Capsicum — The Plant List|url=http://www.theplantlist.org/browse/A/Solanaceae/Capsicum/|aldizkaria=www.theplantlist.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:CDC beets.jpg|ezkerrera|thumb|Erremolatxa gorria]]
====
[[Erremolatxa gorri|Erremolatxa gorria]] (Beta vulgaris var. rubra) [[Amaranthaceae]] familiako landare belarkara da. Beta vulgaris espeziearen barietate bat da, azukre-erremolatxa, itsas zerba eta [[zerba]] bezala. Landare hau bi urterokoa da gehienetan, nahiz eta iraunkor gisa ere joka dezakeen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Maria M.|abizena=Romeiras|izenburua=Evolutionary and Biogeographic Insights on the Macaronesian Beta-Patellifolia Species (Amaranthaceae) from a Time-Scaled Molecular Phylogeny|abizena2=Vieira|abizena3=Silva|abizena4=Moura|abizena5=Santos-Guerra|abizena6=Batista|abizena7=Duarte|abizena8=Paulo|izena2=Ana|izena3=Diogo N.|izena4=Monica|izena5=Arnoldo|izena6=Dora|izena7=Maria Cristina|izena8=Octávio S.|data=2016-03-31|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4816301/|aldizkaria=PLoS ONE|alea=3|zenbakia=11|issn=1932-6203|pmid=27031338|pmc=4816301|doi=10.1371/journal.pone.0152456|sartze-data=2020-05-27}}</ref>1-2 metroko zurtoinak ditu, eta horien gainean 5-20 cm-ko bihotz-formako hostoak (barietate landuetan handiagoak izan ohi dira). Loreak buru trinkoak osatuz ekoizten ditu, eta txikiak dira, 3-5 mm-ko diametrodunak, berdeak edo tindu gorrikoak, bost petalodunak. Haizearen bidez polinizatzen dira. Fruituak hazi gogorren mordo gisa sortzen ditu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Euro+Med Plantbase Project|url=http://ww2.bgbm.org/euroPlusMed/PTaxonDetail.asp?UUID=39271A39-B42D-46B8-903F-7125A81250A5|aldizkaria=ww2.bgbm.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Rhubarb.jpg|thumb|Arabarba]]
[[Fitxategi:Radish.jpg|ezkerrera|thumb|208x208px|Errefaua]]
====
[[Errefau|Errefaua]] edo errefautxoa (Raphanus sativus) Brassicaceae familiako landare belarkara da. Ur asko duenez, errefaua kaloria gutxiko jakia da. Uraz gain, [[Karbono hidrato|karbohidratoak]] eta zuntza dira bere osagai nagusiak. Bitaminei dagokienez, C bitamina eta folatoak dira aipagarrienak. Mineral ugarienak, aldiz, [[Potasio|potasioa]] eta [[Iodo|iodoa]] dira. Halaber, kaltzio eta fosforo nahiko du eta magnesioa, maila urriagoan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Takeshi|abizena=Nishio|izenburua=The Radish Genome|argitaletxea=Springer|hizkuntza=en|abizena2=Kitashiba|izena2=Hiroyasu|data=2017-10-04|url=https://books.google.es/books?id=8JQ4DwAAQBAJ&pg=PA70&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-3-319-59253-4|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
====
[[Arabarba]] (Rheum rhabarbarum) poligonazeoen familiako landare belarkara eta bizikorra da, jatorriz asiarra dena. Bere [[sustrai]] eta [[Errizoma|errizomak]] medikuntzan libragarri modura erabili izan dira.
749 ⟶ 766 lerroa:
[[Fitxategi:Red Onion on White.JPG|thumb|Tipula gorria]]
====
[[Tipula]] edo kipula (latinetik: cepula "tipula txikia"), Allium cepa L., landare belarkara biurtekoa da, [[Alliaceae]] familiakoa (nahiz eta batzuetan Liliaceae familian sailkatu den). Bizi-zikloaren lehenengo urtean erraboila eratzen da eta bigarrenean loraketa gertatzen da. Tipularen erraboila landarearen hostoen oinalde lodituek eratzen dute, zeinean hosto bakoitzak geruza bat eratzen duen. [[Erraboil|Erraboiletik]] irteten dira hostoen luzapenak (filodioak), lurretik kanpo irteten direnak eta fotosintesia egiteaz arduratzen direnak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2013-08-10|url=https://web.archive.org/web/20130810074225/http://www.fca.uner.edu.ar/academicas/deptos/catedras/horticultura/cebolla.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
755 ⟶ 772 lerroa:
[[Fitxategi:Mr. Red Potato.jpg|ezkerrera|thumb|190x190px|Patata gorria]]
====
[[Patata]] edo lursagarra (Solanum tuberosum) barazki borobila da, azal marroixka eta mami horixka eta haritsua duena. Amerikatik ekarri zuten espainiarrek Europara.
762 ⟶ 779 lerroa:
Patatik glukosa atera daiteke, zelulosa ere bai. Zelulosarekin filmak ikusteko zeluloidea ere egiten da.<ref>{{Erreferentzia|izena=David M.|abizena=Spooner|izenburua=A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping|orrialdeak=14694–14699|hizkuntza=en|abizena2=McLean|abizena3=Ramsay|abizena4=Waugh|abizena5=Bryan|izena2=Karen|izena3=Gavin|izena4=Robbie|izena5=Glenn J.|data=2005-10-11|url=https://www.pnas.org/content/102/41/14694|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=41|zenbakia=102|issn=0027-8424|pmid=16203994|doi=10.1073/pnas.0507400102|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
====
[[Angurri|Angurria]] edo sandia (Citrullus lanatus) Citrullus generoko eta [[Kukurbitazeo|KucKrbitazeo]] familiako landare-espezie bat da. Bere fruitua 25 cm-ko diametroa izan dezakeen esfera-[[elipsoide]] formakoa da. Azala, berde-zuri kolorekoa eta zurruna da; mamia, berriz, gorri edo hori kolorekoa eta bigunagoa da. Mamia jan daiteke eta zapore gozoa du. Normalean gordin kontsumitzen da. Angurriak urez, bitaminez eta mineralez hornituta dagoen jakia da. Hala ere, kaloria gutxiko elikagaia da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Watermelon, raw Nutrition Facts & Calories|hizkuntza=en-US|url=https://nutritiondata.self.com/facts/fruits-and-fruit-juices/2072/2|aldizkaria=nutritiondata.self.com|sartze-data=2020-05-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Krystyna|abizena=Wasylikowa|izenburua=An archaeobotanical contribution to the history of watermelon, Citrullus lanatus(Thunb.) Matsum. & Nakai (syn. C. vulgaris Schrad.)|orrialdeak=213–217|hizkuntza=en|abizena2=van der Veen|izena2=Marijke|data=2004-11-01|url=https://doi.org/10.1007/s00334-004-0039-6|aldizkaria=Vegetation History and Archaeobotany|alea=4|zenbakia=13|issn=1617-6278|doi=10.1007/s00334-004-0039-6|sartze-data=2020-05-27}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Todd C.|abizena=Wehner|izenburua=Watermelon|argitaletxea=Springer|orrialdeak=381–418|hizkuntza=en|data=2008|url=https://doi.org/10.1007/978-0-387-30443-4_12|aldizkaria=Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae|editore-abizena=Prohens|editore-izena=Jaime|isbn=978-0-387-30443-4|doi=10.1007/978-0-387-30443-4_12|sartze-data=2020-05-27|serie=Handbook of Plant Breeding}}</ref>
[[Fitxategi:Strawberry in Dilshad Garden, India.jpg|thumb|223x223px|Marrubiak]]
====
[[Marrubi|Marrubiak]] zenbait landare-espezie herrestariak dira. Basokoak mailukiak ere deitzen dira euskaraz. Fragaria generokoak dira, lurrin hitzarekin erlazionatuta (fraga latinez), oso landuak bere fruitu jangarriarengatik. Barietate komerzializatuenak hibridoak dira. Ohikoena ''[[Baratze-marrubi|Fragaria x ananassa]]'' edo baratze marrubia da bere fruituaren handitasunaren ondorioz.
Fruitutik jaten dena eterio bat da, gorri kolorezkoa, gozoa eta lurrintsua. Lore-zoruaren lodiunea da eta bere funtzioa dela landarearen egiazko fruituak hartzea. Eterio bakoitzean, 150 eta 200 hazi daude hartuta.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Search results — The Plant List|url=http://www.theplantlist.org/tpl1.1/search?q=fragaria|aldizkaria=www.theplantlist.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
====
[[Fitxategi:Raspberries05.jpg|thumb|223x223px|Mugurdia]]
[[Mugurdi|Mugurdia]] edo masusta-gorria (Rubus idaeus) [[rubus]] generoaren espeziea da, Europan eta iparraldeko Asian jatorria duena. Mugurdia oso erraza da landatzen eta oso erraz hedatzen da. Fruituaren zaporea, garratza eta gozoa da, [[Burdina|burdin]] asko du baita C bitamina ere. Ikerketa batzuek diotenez oso onuragarria da minbiziaren kimioprebentziorako. Munduan, mugurdien %90aren produkzioa zukuak eta marmeladak egiteko erabiltzen da, berehala usteltzen direlako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Rubus idaeus L. — The Plant List|url=http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/rjp-310|aldizkaria=www.theplantlist.org|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Pomegranate02 edit.jpg|ezkerrera|thumb|Mingranondoa]]
====
[[Mingranondo|Mingranondoa]] (Punica granatum) [[Lythraceae]] familiako [[fruitu]] arbola hosto-erorkorra da. Zurtoin bihurritua eta arantzatsua dauka, azal leuna, adaburu globularra eta lore gorriak. Haren fruitua mingrana, granada edo alesagarra da. Goiztiarrak dira eta bakarka edo binaka hazten dira.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pomegranate - Fruit & Nut Research & Information Center|url=http://fruitandnuteducation.ucdavis.edu/fruitnutproduction/Pomegranate/|aldizkaria=fruitandnuteducation.ucdavis.edu|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
[[Fitxategi:Red Apple.jpg|ezkerrera|thumb|Sagar gorria]]
====
[[Sagar|Sagarra]] munduko frutarik landatuenetarikoa da. [[Malus]] generokoa eta [[Rosaceae]] familiakoa da. Sagarrondoa da fruitu hau ematen duen zuhaitza. 7.500 sagar-mota baino gehiago daude munduan. Espezie gehienak klima epel eta azpitropikaletan landatu behar dira, eta ezin dira egokitu klima tropikaletarako, hazteko hotza behar baitute sagarrondoek.
786 ⟶ 803 lerroa:
[[Fitxategi:Grapes in the Philippines 1.jpg|thumb|Mahats gorria]]
====
[[Mahats|Mahatsa]] (beharbada aitzineuskaraz *banats) sasoika hazten diren fruituak dira, gordinik jan daitezkeenak edota prozesaturik. Mahatsondoak dira mahatsak ematen dituzten landareak, eta mahastiak mahatsondoen multzo handiak. Prozesaturik, mahatsa zukuak, ozpina, muztioa edota ardoa egiteko erabiltzen du gizakiak.
792 ⟶ 809 lerroa:
[[Fitxategi:Cerezas de la Salzadella.jpg|thumb|212x212px|Gereziak]]
====
[[Gerezi|Gerezia]] gereziondoak ematen duen fruitu txiki mardul eta hezurduna da, gehienetan azal gorri iluna duena. Ehunka gerezi-mota daude. Ekoizleek, beren zaporearen arabera, gozoetan (Prunus avium) eta garratzetan (Prunus cerasus edo ginga) sailkatzen dituzte. Baina badaude gozo eta garratzen arteko mota hibridoak ere, freskorik nahiz jakietan prestauta milaka modutara jan daitezkeenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Rhind|izenburua=A history of the vegetable kingdom|hizkuntza=en|data=1841|url=https://books.google.ca/books?id=V1-Cg_DD0L4C&pg=PA334#v=onepage&q&f=false|sartze-data=2020-05-27}}</ref>
|