Gorri: berrikuspenen arteko aldeak

Pigmentu (edo koloregai) bat [[Kolore|kolorea]] aldatzen duen material bat da, xurgatzen duen [[argia]] uhinen arabera eskaintzen duena. [[Kimika organiko|Organikoa]] nahiz [[Kimika inorganiko|inorganikoa]] izan daiteke. Prozesu kimiko hau, [[fluoreszentzia]], [[fosforeszentzia]] eta [[Lumineszentzia|lumineszentziaren]] beste forma batzuen ezberdina da. Pigmentuek ez dute [[Argi|argirik]] isurtzen. Material askok [[uhin-luzera]] jakin batzuk xurgatzen dituzte. Nahiz eta ez egon oso zehaztua kolore emaileen eta pigmentuen arteko bereizketa, sintesi bidez lortzen diren pigmentu organikoei kolore emaile deitzen zaie. Bada biak bereizteko erabiltzen den bereizketa bat: zuntzei eta oihalei kolorea emateko erabiltzen diren gaiak kolore emaileak dira, eta pintura, plastikoetan eta zeramiketan erabiltzen direnak pigmentuak. Pigmentuak [[Margolaritza|pintura]], [[tinta]], [[Plastiko|plastikoa]], [[Ehun|ehunak]], [[Kosmetiko|kosmetikoak]], [[Janari|elikagaiak]] eta beste produktu batzuk koloreztatzeko erabiltzen dira. Normalki kolorea emateko erabiltzen diren material hauek hauts gisa erabiltzen dira. Hauts hauek itsaskorra den material batekin batera ematen dira. Batzuk materialari sendotasun eta erresistentzia emateko ere erabiltzen dira. [[Zink oxido|Zink oxidoa]], adibidez, pigmentu zuria da, eta gurpil [[Pneumatiko|pneumatikoak]] gogortzeko erabiltzen da.

<br />

 

==== Laka gorria ====

 

=== Odola ===

Odola (latinetik: sanguis) [[ehun konektibo]] likido bat da, [[ornodun]] guztietako ilaretan, [[Zain|zainetan]] eta [[Arteria|arterietan]] zirkulatzen duena. Bere kolore gorri bereizgarria [[Globulu gorri|globulu gorrietan]] dagoen pigmentu [[Hemoglobina|hemoglobinikoaren]] presentziagatik da.

 

 

=== Historiaurrea ===

13B kobazuloaren barruan<ref>{{Erreferentzia|izena=Marean|abizena=Cw|izenburua=Early Human Use of Marine Resources and Pigment in South Africa During the Middle Pleistocene|hizkuntza=en|abizena2=M|abizena3=J|abizena4=E|abizena5=P|abizena6=Ai|abizena7=Z|abizena8=A|abizena9=P|izena2=Bar-Matthews|izena3=Bernatchez|izena4=Fisher|izena5=Goldberg|izena6=Herries|izena7=Jacobs|izena8=Jerardino|izena9=Karkanas|data=2007-10-18|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17943129/|aldizkaria=Nature|pmid=17943129|sartze-data=2020-05-28}}</ref>, [[Pinnacle Point]], Hegoafrikako kostaldean, aurkitutako toki arkeologiko batean, paleoantropologoek, orain dela 170.000 edo 40.000 urteko aztarnak aurkitu zituzten, 2000. urtean. Harri aroko gizarteak, haien gorputzak koloreztatzeko erabilitako, okrea karrakatuz, kolore gorria hura, burdin oxidatutik lortzen zutela pentsatzen da.

 

 

=== Antzinako Historia ===

[[Antzinako Egipto|Antzinako Egipton]], gorria, bizitzarekin, osasunarekin eta garaipenarekin lotzen zen. Egiptoarrek, [[okre]] gorriz margotzen ziren ospakizunetan. Egiptoko emakumeek, okre gorria erabiltzen zuten masailak eta ezpainak gorritzeko kosmetiko gisa, henna ere erabiltzen zuten, ilea tintatzeko eta azkazalak margotzeko.

 

 

[[Txinako historia|Antzinako Txinan]], artisauak gorriz eta beltzez margotutako zeramika egiten zuten, [[Yangshao]] kulturaren garaian (K.a. 5000-3000). Gorriz margotutako<ref>{{Erreferentzia|izena=R. (Robert)|abizena=Hamilton|izenburua=Ancient Egypt|argitaletxea=Bath, UK : Paragon Pub.|data=2007|url=http://archive.org/details/ancientegypt0000hami|sartze-data=2020-05-28}}</ref> egurrezko katilu bat aurkitu zen Neolitoko toki batean, Yuyaon, Zhejiangen. (K. a. 770 - K. a. 221).

Han, dinastian zehar (K. a. 200). Txinatar artisauek pigmentu gorri bat egin zuten, berun tetroxidoa, chien brontzea deitu zutena, hau berunezko pigmentu zuria berotuz lortzen zuten. Egiptoarrek bezala, landare zoroenaren tinte gorri bat egin zuten, zetazko oihala tintatzeko, eta baita ere, laka gorria egiteko.

 

 

[[Antzinako Grezia|Antzinako Grezian]] eta antzinako Kretako zibilizazio minoikoan, gorria, muraletan eta tenplu eta jauregien apainketa polikromatuan erabiltzen zen. Greziarrak pigmentu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2012-01-14|url=https://web.archive.org/web/20120114114425/http://202.41.82.144/rawdataupload/upload/insa/INSA_1/20005af6_70.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-05-28}}</ref> gisa, berun gorria erabiltzen hasi ziren.

 

 

==== Europan ====

Mendebaldeko [[Erromatar Inperioa]] erori ondoren, gorria maiestate eta autoritate koloretzat hartu zen [[Bizantziar Inperioa]]<nowiki/>n, Europako printzeek eta Erromatar [[Eliza Katolikoak haurren aurka eragindako sexu abusuak|Eliza Katolikoak]]. Eliza Katolikoaren erritualetan ere paper garrantzitsua izan zuen, [[Kristoren odola]] eta martiri kristauak sinbolizatuz.

Gorria bizantziar enperadoreen estandartearen kolorea zen. Mendebaldeko Europan, [[Karlomagno]] enperadoreak<ref>{{Erreferentzia|izena=Catholic|abizena=Herald|izenburua=What do liturgical colors mean?- The Arlington Catholic Herald|url=https://www.catholicherald.com:443/Faith/What_do_liturgical_colors_mean_/|aldizkaria=catholicherald.com|sartze-data=2020-05-28}}</ref>, bere jauregia gorriz margotu zuen, bere autoritatearen sinbolo nabarmen bat bezala, eta oinetako gorriak erabili zituen bere koronaketan. Erregeak, printzeak eta, 1295etik aurrera, erromatar kardinal katolikoak, ohitura gorriak erabiltzen hasi ziren. Abbe Sugerrek, Paris kanpoaldean, Saint Denis basilika berreraiki zuenean, XII. mendearen hasieran, beirateak gehitu zituen, urdin kobalto kolorekoak eta kobrez tindatutako gorri kolorekoak. Horrela, basilika argi mistiko batez bete zuten. Laster gehitu zitzaizkien beirateak Frantzia, Ingalaterra eta Alemaniako katedralei.

 

 

Arropa gorria estatus eta aberastasun ikurra zen. Kardinalek eta printzeek<ref>{{Erreferentzia|izena=Catholic|abizena=Herald|izenburua=What do liturgical colors mean?- The Arlington Catholic Herald|url=https://www.catholicherald.com:443/Faith/What_do_liturgical_colors_mean_/|aldizkaria=catholicherald.com|sartze-data=2020-05-28}}</ref> ez ezik, merkatariek, artisauek eta herriko jendeak<ref>{{Erreferentzia|izena=Kassia|abizena=St. Clair|izenburua=The secret lives of colour|hizkuntza=English|data=2016|url=https://www.worldcat.org/title/secret-lives-of-colour/oclc/936144129|isbn=978-1-4736-3081-9|pmc=936144129|sartze-data=2020-05-28}}</ref> ere erabili zuten, batez ere, jaiegun edo ospakizun berezietan. Jende arruntaren arroparen tinte gorria, tinctorum ilehoriaren sustraiez egina zegoen, landarerik zoroena. Kolore hau, eguzkitan edo garbitzean erraz desagertu zen. Aberatsak eta aristokratak, kermes edo karminez tintatutako arropa gorrixkak janzten zituzten, ezkata emeen intsektu txikietan azido karminikoz eginak, Ekialdeko Europako eta Mediterraneo inguruko haritzen hostoetatik bizi zirenak. Intsektuak bildu, lehortu, birrindu eta osagai ezberdinekin irakin ziren prozesu luze eta konplexu batean, eskarlata distiratsu bat eragiten zuena.

[[Brasil|Brazil]]<nowiki/>in, Erdi Aroko beste kolore gorri ezagun bat izan zen. [[India|Indian]], Malaysian eta Sri Lankan hazitako [[sapanwood]] zuhaitzetik dator. Antzeko zuhaitz bat, brazilwood izenekoa, Hego Amerikako kostaldean hazi zen. Egur gorria zerrautsean ehotu zen eta soluzio alkalino batekin nahastu zen koloragarri eta pigmentuak lortzeko. Mundu Berriko esportaziorik errentagarrienetako bat bihurtu zen eta bere izena Brasilgo nazioari eman zion.

 

== Sinbologia eta esanahia ==

Kolore gorria kolorerik bizienetako bat da, eta, hori ikusita, emozioak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kolorearen psikologia|hizkuntza=eu|data=2020-05-21|url=https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kolorearen_psikologia&oldid=7894936|sartze-data=2020-05-28|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref> azkar sortzen ditugu, gure arreta erakarriz. [[Publizitate]]-[[iragarki]] batzuetan, gorria arreta-puntu gisa erabiltzen da berehalako mezuetan, hala nola azken orduko eskaintzetan edo deskontuetan.  Adibidez, gorritu egiten gara. [[Maitasun|Maitasuna]] eta gorrotoa gorriarekin lotzen dira, arrosa eta beltza izan direlarik hurrenez hurren egokitutako bigarren koloreak. Bizipoza, dinamikotasuna eta debekatutakoa ere gorriaren ezaugarriak dira. Fondo gorri baten gainean, gogora ekarri nahi den emozioa edo ekintza, kolore zurian nola erabili ohi den ere ikus dezakegu, haren eraginkortasuna handitzeko, hala nola "ahora", "Felicidad", "Rebajas",<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El significado de los colores según diferentes culturas|hizkuntza=es|url=https://www.vix.com/es/imj/mundo/156232/el-significado-de-los-colores-segun-diferentes-culturas|aldizkaria=VIX|sartze-data=2020-05-28}}</ref> etab.

Maila psikologiko/kulturalean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Color psychology|hizkuntza=en|data=2020-04-22|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Color_psychology&oldid=952539344|sartze-data=2020-05-28|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>, gorria pasioarekin, arriskuarekin eta energiarekin lotzen da. Kolore hau, apetitu handitzearekin lotuta dago, horregatik, [[Janari laster|janari pefabrikatuetako]] marka askok, bere logotipoetan erabiltzen dute, baita bere lokaletako espazioen diseinuan ere. [[Emozio]] biziak pizten dituen bezala, gorria ere bere eraginaren mende egoten da, eta, horregatik, lokalen diseinu askok kolore hori erabiltzen dute. Horrela, pertsonek establezimenduan behar baino denbora gehiago ez igarotzea lortzen da, eta bezeroen jarioa etengabea izatea.

 

 

=== Atentzioa deitzen duen kolorea ===

Gorria, gure arreta gehien erakartzen duen kolorea da. Inkestek erakusten dutenez, ikusgarritasunarekin, hurbiltasunarekin eta arrotzekin gehien lotzen den kolorea da. Baita dinamismoarekin eta jarduerarekin..

 

 

Automobil-lasterketetan, bandera gorria igo egiten da gidarientzat arriskurik badago<ref>{{Erreferentzia|izena=Stephen D.|abizena=Bowd|izenburua=Renaissance Mass Murder: Civilians and Soldiers During the Italian Wars|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|data=2019-01-22|url=https://books.google.es/books?id=CNB0DwAAQBAJ&pg=PA11&dq=%22red+flag%22+%22middle+ages%22+siege&redir_esc=y&hl=en#v=onepage&q=%22red%20flag%22%20%22middle%20ages%22%20siege&f=false|isbn=978-0-19-883261-4|sartze-data=2020-05-28}}</ref>. Nazioarteko futbolean, arauen urraketa larria egin duen jokalari batek penalizazio txartel gorria erakutsi eta jokotik kanporatzen da.

Hainbat ikerketaren arabera, gorriak kolore guztietatik erreakzio indartsuena darama, erreakzio maila laranja, horia eta zuria, hurrenez hurren, gutxituz. Horregatik, gorria, oro har, ohartarazpen maila altuena bezala erabiltzen da, Estatu Batuetan eraso terroristaren mehatxu maila bezala. Izan ere, Erresuma Batuko lehen hezkuntzako irakasleei esan zaie ez markatzeko haurren lana tinta gorriz, "Ikuspegi negatiboa" sustatzen duelako.

 

 

=== Bekatua, sedukzioa eta sexualitatea ===

Gorria, alde batetik, sedukzioarekin, sexualitatearekin, erotismoarekin eta moraltasun ezarekin lotzen den kolorea da, beharbada, pasioarekin eta arriskuarekin duen lotura estuagatik. Denbora luzez ikusi da gorriak alde iluna duela, bereziki [[teologia]] kristauan. Grina, [[Sexualitate|sexua]]<nowiki/>larekin, haserrearekin, bekatuarekin eta deabruarekin lotuta zegoen. Bibliako Itun Zaharrean, Isaiasen Liburuak honela zioen: "Zure bekatuak hain eskarlata izan arren, elurra bezain zuriak izango dira". Itun Berrian, Apokalipsiaren Liburuan, Antikristoa munstro gorri bat bezala agertzen da, eskarlataz jantzitako emakume batek muntatua, Babiloniako Puta bezala ezagutzen dena.

 

Beste aldetik, [[Satan|Satanas]] gorri bezala irudikatu da beti, eta/edo jantzi gorri bat <ref>{{Erreferentzia|izena=Alva William|abizena=Steffler|izenburua=Symbols of the Christian faith|argitaletxea=W.B. Eerdmans Pub.|hizkuntza=English|data=2002|url=https://www.worldcat.org/title/symbols-of-the-christian-faith/oclc/48557619|isbn=978-0-8028-4676-1|pmc=48557619|sartze-data=2020-05-28}}</ref>janzten, ikonografian zein herri kulturan. XX. mendean deabru gorria, pertsonai ezaguna bihurtu zen elezahar eta istorioetan. [[Deabru]] gorria, sarriago agertzen da marrazki bizidunetan eta filmetan arte erlijiosoan baino.

 

 

Bestalde, tradizio kristauan nola hebrearrean, gorria hilketarekin edo erruarekin ere lotzen da batzuetan, "Eskuetan odola edukitzearekin" edo "eskuak masan dituela harrapatua izatearekin".