Bogota: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
189. lerroa:
=== Kolonaurreko garaia ===
[[Fitxategi:Muisca raft Legend of El Dorado Offerings of gold.jpg|thumb|right|250px|"[[Muiska Baltsa]]" ''[[El Dorado]]''ren kondairaren aipamena eginez, kolonaurreko pieza, Bogotako [[Urrearen museoa]]n.]]
Bogotaren inguruko zonaldetan, [[Pubenza]]n bezala, [[Tocaima]]n, erreminta-hondarrak aurkitu dira, eta horiek [[Karbono-14 bidezko datazioa]]n duela 4.000 urte kokatzen ditu gutxienez, izotz-aroan.<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena = Gamboa M. |izena= Jorge Augusto |izenburua= Los muiscas en los siglos XVI y XVII |url= http://www.docentes.unal.edu.co/hhhenderson/docs/Teoria/muiscas_armado2.pdf |sartze-data=2015ko urriaren 13a |urtea= 2008 |argitaletxea= Ediciones Uniandes |isbn= 958-695-246-0 |editor= Puntoaparte editores |hiria= Bogotá |orrialdeak= 8-10|kapitulua= 2|hizkuntza=es}}</ref> Glaziazioa amaitu zenean, gaur egungo Bogota inguruko basoa azpi-mortuko landarediz estaltzen hasi zen, duela 12.000 urte gutxi gorabehera. Garai hartan ehiza-animalia ugari zeuden, hala nola [[Untxi|untxiak]], [[orein]]ak eta, agian, [[Mastodonte|mastodonteak]] eta [[zaldiak]].<ref name=":0" /> Aurrekoaren ondorioz, seguru asko, ehiza taldeak inguru horretan sartzea sustatu zen. Garai hartan, [[Magdalena bailara]]ko bizilagunek hasi zuten [[goi-lautada]] bisitatzen modu erdi-iraunkorrean.<ref name=":0" />
Duela 5.000 urtetik, baratzeko eta buztinezko jarduerak egiten hasi ziren, eta oreinen kontsumoa jaisten hasi zen eta [[akuri]]arena, berriz, gora egiten. Gero, bertako biztanleek akuria [[etxekotu]] zuten. K.a. 500. urtean, artoaren eta patataren laborantza oso hedatuta zegoen. Gaur egungo aroaren 800. urtearen inguruan, muiskak ([[txibtxa]]-familiako herri indigenarik garrantzitsuena) inguru horretan bizi ziren, jatorri [[Txibtxa|txibtxarreko]] migrazio baten ondorioz; migrazio hori beste lurralde batetik zetorren (ziur aski [[Erdialdeko Amerika|Erdialdeko Amerikatik]]), eta aurreko populazioarekin nahastu zen.
199 ⟶ 200 lerroa:
=== Erregeordetzaren garaia ===
[[Fitxategi:Don Gonzalo Jiménez de Quesada.JPG|thumb|thumb|200px|[[Gonzalo Jiménez de Quesada]], espainiar konkistatzailea eta Bogotako fundatzailea.]]
Santa Martatik espedizioan 200 gizonekin baino gutxiagorekin iritsi, eta Muiscak garaitu eta Bogotako sabana konkistatu ondoren, horietatik 70 soilik geratzen zitzaizkiola, Gonzalo Jiménez de Quesadak hiriko "de facto" fundazioa egin zuen. Zeremonia [[1538]]ko [[abuztuaren 6]]an izan zen, hamabi bohio eta kapera bat eraikita Thybzaca izeneko tokian (gaur egun [[Teusaquillo]]).<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.samuelalcalde.gov.co/index.php?option=com_content&view=article&id=1654:fundacion&catid=40:principales |izenburua=De las 12 chozas a una ciudad con metro |lana=samuelalcalde.gov.co |fechaacceso=20 de abril de 2009 |hizkuntza=es}}</ref> Uste da gertaera Chorro de Quevedo Plazoletan gertatu zela, nahiz eta ez dagoen hori baieztatzeko dokumenturik.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.bogotaturismo.gov.co/atractivos/atractivos_arquitectonicos/historicos.php |izenburua=Atractivos Arquitectónicos -Históricos |lana=bogotaturismo.gov.co |fechaacceso=20 de abril de 2009 |cita=Seleccionar el enlace "Plazoleta del Chorro de Quevedo" |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20090107045014/http://www.bogotaturismo.gov.co/atractivos/atractivos_arquitectonicos/historicos.php |fechaarchivo=7 de enero de 2009 |hizkuntza=es}}</ref> 1539ko apirilaren 22an, Jiménez de Quesadak Santaféren "fundazio juridikoa" ere egin zuen, Nicolás Federmannekin eta Sebastián de Belalcázarekin.<ref>Senado de la República de Colombia (1989). ''Municipios colombianos''. Bogotá: Pama Editores Ltda, pp.{{esd}}172-175</ref> Hasiera batean ''Nuestra Señora de la Esperanza'' (Itxaropenaren Ama) deitua, fundazio juridikoan Santaféren izena aldatu zuen.
[[Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Karlos I.a enperadorearen]] errege zedulak hiri kategoria eman zion Santaferi, 1540ko uztailaren 27an.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normas/Norma1.jsp?i=7670 |izenburua=Real Cédula por la cual se concede el izenburua de ciudad al pueblo de Santafé |lana=Alcaldía Mayor de Bogotá |fechaacceso=23 de junio de 2009|hizkuntza=es}}</ref> Santaféko kabildoa 1539an ezarrita zegoen, eta 1548an enperadoreak ''oso noble'', ''oso leiala'' eta ''Erreinu Berriko hiririk zaharrena'' tituluak eman zizkion, eta armarriz arrano beltza urrezko soro baten gainean, atzapar bakoitzean granada bana duela.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.bogota.gov.co/histo.php?patron=1&idh=394 |izenburua=Escudo de Bogotá |lana=bogota.gov.co |fechaacceso=23 de junio de 2009 |hizkuntza=es}}</ref>
Jiménezek, 1538an, Santafé inguratzen zuten lurralde guztiak Granadako Erresuma Berria izendatu zituenetik, Santafé [[Granadako Erresuma Berria|Granadako Erresuma Berri]]ko Audientziaren (1550ean sortua) gobernuaren egoitza izan zen kolonialdi osoan, eta [[Peruko Erregeordetza]]ren mende egon zen.
1717tik aurrera, [[Granada Berriko erregeordetza|Granada Berriko Erregeordetza]]ren hiriburua izan zen, erregeordeak bertaratuta, [[Cartagena de Indias]]ekin lehiatu ondoren.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/historia/caribe/caribe.htm |izenburua=El Caribe colombiano en la república andina |lana=Universidad de Cartagena de Indias |fechaacceso=20 de abril de 2009 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20090304014207/http://www.lablaa.org/blaavirtual/historia/caribe/caribe.htm |fechaarchivo=4 de marzo de 2009 |hizkuntza=es}}</ref> 1783an, erregeordeak batzorde zientifiko bat sortu zuen, [[José Celestino Mutis]]ek zuzendua. Santafeko muinoetan hasi zituen bere ikerketak, gerora Espedizio Botanikoa deituko zitzaionaren lehen urratsak.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.bogota.gov.co/guia/interfaz/usuario/anexos/Humedales.doc |izenburua=Historia de los Humedales de Bogotá |lana=bogota.gov.co |fechaacceso=20 de abril de 2009 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20120112032659/http://www.bogota.gov.co/guia/interfaz/usuario/anexos/Humedales.doc |fechaarchivo=12 de enero de 2012 |hizkuntza=es}}</ref> [[Alexander von Humboldt]]ek Bogota bisitatu zuen [[XIX. mendea]]ren hasieran, bere erakunde kultural eta zientifikoak erakarrita, eta horien artean zegoen lehen behatokia astronomikoa, Mutisek sustatutakoa.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.culturarecreacionydeporte.gov.co/bicentenario_mutis/observatorio.php |izenburua=José Celestino Mutis |lana=culturarecreacionydeporte.gov.co |fechaacceso=20 de abril de 2009 |urlarchivo=https://web.archive.org/web/20120716013132/http://www.culturarecreacionydeporte.gov.co/bicentenario_mutis/observatorio.php |fechaarchivo=16 de julio de 2012 |hizkuntza=es}}</ref>
Hirian Erregeordetzako [[kreole]] garrantzitsuenetako batzuk bizi ziren (Policarpa Salavarrieta eta Antonio Nariño bezalako maisuak), eta, beraz, independentziarako gune nagusietakoa izan zen. Aipatzeko da "Llorenteren loreontzia" izena duen gertaera: Francisco eta Antonio Morales anaiek loreontzi bat erosi behar zuten Espainiatik etorri berri zen goi funtzionario baten ohorezko afaria apaintzeko. Loreontzia erostera José González Llorente merkatari espainiarrengana jo zuten, baina honek modu txarrez uko egin zion loreontzia saltzeari. Horrek hirian zehar edatu zen liskarra eragin zuen. Gertaera honek Independentziaren aldeko borroken hasierari eman zion. Nahiz eta eskualdea espainiarrek 1816an berriro berreskuratu, 1819an behin betiko independentzia erdietsi zen [[Boyacáko gudua]]rekin.
211 ⟶ 213 lerroa:
=== Errepublikaren garaia ===
[[Fitxategi:Bogotá in 1868 (3686435-2).jpg||thumb|250px|Bogota 1868an.]]
Hiria [[Kolonbia Handia]]ren hiriburu bihurtu zen [[1830]] arte, [[Ekuador]], [[Venezuela]] eta [[Kolonbia]]ko gaur egungo estatuei hasiera emanez desegin zenean ([[Panama]] 1903an bananduko zen).<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/Sirvelanas/mcp/91305009658029729754491/209441_0023.pdf |izenburua=Carta de Panamá |fechaacceso=20 de abril de 2009 |formato=PDF |lana=Cervantesvirtual |página=3|hizkuntza=es}}</ref> Mende horren gainerakoan, Kolonbiako historia [[gerra zibil]]en jarraipena izan zen. Garrantzizkoena [[Mila Eguneko Gerra]] izan zen, non Kontserbadoreak eta Liberalek XIX. mendearen bukaera eta XX. mendearen hasiera bitartean desegin baitzuten herrialdea.
Bogotako Barruti Federala 1861eko ekainaren 23an sortu zen, hiria orduko [[Kolonbiako Estatu Batuak|Kolonbiako Estatu Batuetako]] gobernu federalaren egoitza izan zedin.<ref name="Decreto">{{Erreferentzia|url=http://books.google.com.co/books?id=Ek8FT3l-IQYC&hl=es&source=gbs_navlinks_s |izenburua=La anexión de los 6 municipios vecinos a Bogotá en 1954 |autor=Marco E. Cortés Díaz |editor=[[Universidad Nacional de Colombia]] |página=56|fechaacceso=9 de agosto de 2011|hizkuntza=es}}</ref> Garai hartan, Artzapezpiku eta San Frantzisko ibaiak (iparraldetik), Fucha (hegoaldetik), Bogotá (mendebaldetik) eta ekialdeko muinoak (ekialdetik) ziren barrutiaren mugak. Hala ere, 1864an kendu zuten eta bere lurraldea [[Cundanimarcako Estatu Subiranoa|Cundanimarcako Estatu Subiranora]] itzuli zen.<ref name="Decreto" /><ref>{{Cita libro |autor=Agustín Codazzi; Manuel María Paz; Felipe Pérez |izenburua=Atlas geográfico e histórico de la República de Colombia |url=http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_Geográfico_e_Histórico_de_la_República_de_Colombia_(1890) |año=1889 |editorial=Imprenta A. Lahure|oclc=7859879|hizkuntza=es}}</ref>▼
1876an, hiriko Kontzejuak kaleen eta karreren nomenklatura eta zenbakikuntza ezarri zuen, kaleen izen tradizionalak elkarren segidako zenbakiekin aldatuta, gaur egun erabiltzen diren bezala.<ref>De la Rosa, Moisés (1938). ''Calles de Santafé de Bogotá, homenaje en su IV centenario''. Bogotá: Ediciones del Concejo, pp.{{esd}}21-23</ref> Kolonbiako Estatu Batuetan (1863 - 1886), Bogotak Kapital Federalaren titulua jaso zuen eta bere auzo bakanak kantoien kategoriara igo ziren. 1889an, Bogotako Trenbidearen lehen linea estreinatu zen San Victorinotik Facatativaraino,<ref name="RC">{{Erreferentzia|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/agosto2008/bogota.htm |izenburua=De paso por la capital |lana=Revista Credencial |fechaacceso=20 de abril de 2009|hizkuntza=es}}</ref> eta XIX. mendearen amaieran, trenbideak 100 km baino gehiago zituen, eta lotuneak eginda, herrialdeko hainbat eremutara iristen zen, baita Karibe itsasoraino ere. 1884an, mandoek bultzatutako tranbia-zerbitzua erabiltzen hasi zen (Bolibar plazatik Txapinerora), eta 1910ean tranbia elektrikoaren sistema ere gauza bera egin zuen, 1940ra arte hiriaren eta haren inguruko hainbat lineatan zabaldu baitzen. Trenarekin batera, garraiobide horiek izan ziren 1912an 120.000 biztanle baino gutxiago zituen hiri honen garapenaren zutabeak.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.banrep.gov.co/blaavirtual/revistas/credencial/enero2001/colmundo.htm |izenburua=Algunos datos históricos |lana=Revista Credencial |fechaacceso=20 de abril de 2009 |hizkuntza=es}}</ref>▼
▲Bogotako Barruti Federala 1861eko ekainaren 23an sortu zen, hiria orduko [[Kolonbiako Estatu Batuak|Kolonbiako Estatu Batuetako]] gobernu federalaren egoitza izan zedin. Garai hartan, Artzapezpiku eta San Frantzisko ibaiak (iparraldetik), Fucha (hegoaldetik), Bogotá (mendebaldetik) eta ekialdeko muinoak (ekialdetik) ziren barrutiaren mugak. Hala ere, 1864an kendu zuten eta bere lurraldea [[Cundanimarcako Estatu Subiranoa|Cundanimarcako Estatu Subiranora]] itzuli zen.
1905ean, erabat berrantolatu zen Kolonbiako lurralde-banaketa, eta, apirilaren 11ko 17. legearen bidez, Bogotako Hiriburuko Barrutia izeneko eremua sortu zen berriro.<ref name="Decreto" /><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normas/Norma1.jsp?i=13666 |izenburua=Ley 17 del 11 de abril de 1905 |fechaacceso=1 de enero de 2015 |editorial=Alcaldía de Bogotá|hizkuntza=es}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/brblaa17534_1.pdf |izenburua=Acto general, adicional y reformatorio de la constitución nacional: Leyes de 1908 |fechaacceso=1 de enero de 2015 |editorial=Biblioteca Luis Ángel Arango |página=14|hizkuntza=es}}</ref> Banaketa hori 1910ean indargabetu zen eta barrutia urte horretan bertan desagertu zen, eta Bogota berriz ere <ref>{{Erreferentzia|url=http://www.scielo.org.co/pdf/achsc/v38n1/v38n1a03.pdf |izenburua=El Quinquenio de Rafael Reyes y la transformación del mapa político-administrativo de Colombia |fechaacceso=1 de enero de 2015 |autor=Quinche Castaño, Carlos Andrés |editorial=Anuario Colombiano de Historia y Cultura|hizkuntza=es}}</ref>Cundanimarcako udalerri bihurtu zen.
▲1876an, hiriko Kontzejuak kaleen eta karreren nomenklatura eta zenbakikuntza ezarri zuen, kaleen izen tradizionalak elkarren segidako zenbakiekin aldatuta, gaur egun erabiltzen diren bezala. Kolonbiako Estatu Batuetan (1863 - 1886), Bogotak Kapital Federalaren titulua jaso zuen eta bere auzo bakanak kantoien kategoriara igo ziren. 1889an, Bogotako Trenbidearen lehen linea estreinatu zen San Victorinotik Facatativaraino, eta XIX. mendearen amaieran, trenbideak 100 km baino gehiago zituen, eta lotuneak eginda, herrialdeko hainbat eremutara iristen zen, baita Karibe itsasoraino ere. 1884an, mandoek bultzatutako tranbia-zerbitzua erabiltzen hasi zen (Bolibar plazatik Txapinerora), eta 1910ean tranbia elektrikoaren sistema ere gauza bera egin zuen, 1940ra arte hiriaren eta haren inguruko hainbat lineatan zabaldu baitzen. Trenarekin batera, garraiobide horiek izan ziren 1912an 120.000 biztanle baino gutxiago zituen hiri honen garapenaren zutabeak.
1920an inauguratu zen Bogotan Latinoamerikako lehen aireportua, eta hirirako energia elektrikoaren hornidura etengabea hasi zen. Horretarako, zentral elektriko bat eraiki zen Tequendamako jauzian, oraindik ere martxan dagoena. Hurrengo hamarkadatik aurrera, hirigintza-proiektuak egin ziren, hiriaren sorreraren laugarren mendeurrena zela eta: hirigunea Teusaquillo auzoan, unibertsitate-hiria, parke nazionala eta [[Nemesio Camacho El Campín estadioa]]. Hala ere, loraldi hori geldiarazi egin zen [[Jorge Eliécer Gaitán]] hil ondoren, [[1948]]ko [[apirilaren 9]]an. Ondoren, hiriaren zati bat suntsitu eta arpilatu zuten, [[Bogotazo]] izeneko gertakarian. Ondorioetako bat izan zen familia aberatsak, ordura arte hiriaren erdigunean bizi izan zirenak, pixkanaka hiriko beste sektore batzuetara joan zirela, hala nola Chapinero eta El Chicóra, baita inguruko beste herri batzuetara ere, hala nola Usaquen eta Subara.<ref name="RC" />▼
▲1920an inauguratu zen Bogotan Latinoamerikako lehen aireportua, eta hirirako energia elektrikoaren hornidura etengabea hasi zen. Horretarako, zentral elektriko bat eraiki zen Tequendamako jauzian, oraindik ere martxan dagoena. Hurrengo hamarkadatik aurrera, hirigintza-proiektuak egin ziren, hiriaren sorreraren laugarren mendeurrena zela eta: hirigunea Teusaquillo auzoan, unibertsitate-hiria, parke nazionala eta [[Nemesio Camacho El Campín estadioa]]. Hala ere, loraldi hori geldiarazi egin zen [[Jorge Eliécer Gaitán]] hil ondoren, [[1948]]ko [[apirilaren 9]]an. Ondoren, hiriaren zati bat suntsitu eta arpilatu zuten, [[Bogotazo]] izeneko gertakarian. Ondorioetako bat izan zen familia aberatsak, ordura arte hiriaren erdigunean bizi izan zirenak, pixkanaka hiriko beste sektore batzuetara joan zirela, hala nola Chapinero eta El Chicóra, baita inguruko beste herri batzuetara ere, hala nola Usaquen eta Subara.
Hirian 1948an egin zen IX. Konferentzia Panamerikarrean, ''Bogotako Ituna'' sinatu zen, eta horrek [[Amerikako Estatuen Erakundea]] (AEE) sortu zuen.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.oas.org/juridico/spanish/Tratados/a-42.html |izenburua=Tratado americano de soluciones pacíficas |lana=oas.org |fechaacceso=20 de abril de 2009|hizkuntza=es}}</ref> 1950aren erdialdeko diktadura militarra, [[Gustavo Rojas Pinilla]] jeneralak zuzendua, hiriaren garapenean lagundu zuen, Ipar Autobidea eraikitzeari esker. 1961ean, Ciudad Kennedy auzoa eraiki zen, Estatu Batuetako gobernua buru zuen "Aurrerapenerako Aliantza"ren zati gisa.
1954. urtean, 1717ko 3640 Legegintzako Dekretuaren bidez, [[Bogotako Barruti Berezia]] sortu zen, Gustavo Rojas Pinilla presidenteak onetsia, eta 1955eko urtarrilaren 1ean sartu zen indarrean.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normas/Norma1.jsp?i=9117 |izenburua=Concepto 074 de 2003 |lana=Secretaría General Alcaldía Mayor de Bogotá |fechaacceso=20 de abril de 2009|hizkuntza=es}}</ref> Hala, Cundinamarcako Administrazio Kontzejuko 7. Ordenantzaren bidez, Bosa, Engativá, Fontana herriei erantsi zitzaizkion. Bost urte geroago, barrutia 16 alkatetza txikiagotan banatu zen, atxikitako udalerriak barne. 1977an, La Candelariako alkatetza txikia sortu zen, eta 1983an, hegoaldeko etorkinek sortutako kaosa zela eta, gobernuak Ciudad Bolívar plana ezarri zuen, eta hura hiriko beste herri bat bihurtu zen.
Hainbat gertakari izan dira hirian 1960an hasitako [[Kolonbiako gatazka]] armatuaren esparruan. Besteak beste, hauek dira garrantzitsuenak: Dominikar Errepublikako enbaxada hartzea, Ipar Kantoiari eraso egitea, Justizia Jauregiaren hartzea, El Nogal Klubaren aurkako eraso terrorista, eta narkotrafikoak DAS eraikinari egindako atentatua.
1991ko Konstituzioarekin, Barruti Berezia Hiriburu Barruti bihurtu zen, eskualdeak herri bihurtu ziren eta barrutia 20 herritan banatu zen, Antonio Nariñotik banandutako Rafael Uribe Uribe barne.<ref>{{Erreferentzia|url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_1121500547/Distrito_Capital_Colombia.html7 |izenburua=Distrito Capital (Colombia) |lana=Encarta |fechaacceso=20 de abril de 2009 |hizkuntza=es}}</ref>
1994an [[Antanas Mockus]] alkate nagusi izendatu zutenetik, aldaketa handiak izan ditu hiriak. [[TransMilenio]] garraio-sistema garatu da, eta oinezkoentzako eremua berreskuratu da.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.ub.es/geocrit/sn/sn-270/sn-270-57.htm |izenburua=Planeamiento urbano en Bogotá 1994-2007. La construcción de un modelo |lana=Universidad de Barcelona |fechaacceso=20 de abril de 2009|hizkuntza=es}}</ref> Horrekin batera, liburutegi publikoen sarea eta bidegorri sarea eraiki dira. Horrez gain, ''Pico y placa'', ''Hora Zanahoria'' eta gizarte-programak bezalako neurriak ezarri dira, besteak beste, jantoki komunitarioak sortzea eta baliabide gutxiko biztanleentzako hezkuntza-estaldura handitzeko.
== Hedabideak ==
| |||