06:46, 11 maiatza 2020ko berrikusketa aldatu Zorion (eztabaida \| ekarpenak) 15.080 edits →‎Landaredia eta fauna ← Aurreko ezberdintasuna		07:03, 11 maiatza 2020ko berrikusketa aldatu desegin Zorion (eztabaida \| ekarpenak) 15.080 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
29. lerroa: Mendialdeko landaretzari dagokionez [[izei]]ak, [[ipuru\|orreak]], [[Lertxun (zuhaitza)\|lertxunak]] eta [[pinu]]ak dira nagusi. Faunari dagokionez, berriz, aipagarriak dira [[hartz beltz]]ak, [[Grizzly hartz]]ak, [[wapiti]]ak, [[orein]]ak, [[altze]]ak, [[ahuntz]]ak, [[kastore]]ak, [[Erethizon dorsata\|arantzurdeak]] eta [[puma]]k. Bisonteak ez dira, berez, mendietan bizi. Lautadetan bizi izan dira beti, eta bereziki, Misisipi bailarean, Mendi Harritsuen eta [[Apalatxe mendiak\|Apalatxe mendien]]~~eartean~~ artean. XIX. mendean milaka hil egin zituzten eta 1890ean 750 bisonte inguru geratzen zirela uste da. Gaur egun, bisonte ugari daude, 350.000 inguru, eta Mendi Harritsuetan bizi dira batez ere. Ez dira altuera handian bizi baina Yellowstone-ko Parke Nazionalean bizi direnak askotan egoten dira ~~2000~~2.000 metrotik gora. == Historia == === Bertakoak === Mamutak eta antzinako Bisonteak (gaur egungoak baino ehuneko 20 handiagoak) ehizatzen zituzten azken Glaziar arotik bizi ziren gizonak. Dirudienez, neguan bailareetara ~~jeisten~~jaisten ziten Bisonteak ehizatzera eta udan mendietara joaten ziren arrantza egitera, oreinak eta altzeak ehizatzera eta masustak biltzera. Frogatutzat ematen da biztanleak beste ugaztunen populazioetan kalteak egin zituztela eta baita landareetan ere (suteak egiten zituztela uste da). Biztanle horiek honako tribuak bihurtu ziren gerora; ~~Apatxe~~[[apatxe]], [[Arapaho]], Bannock, ''Blackfoot'' ([[Oinbeltz\|Oinbeltzak]]), ''Cheyene'' ([[Txeiene]]), ~~Couer~~Cœur ~~dÁlene~~d'Alène, Kalispel, Crow Nation, Flathead (Buru-lauak), ''Shoshone'' ([[Xoxone]]), ''Sioux'' ([[Siux]]'')'', Ute, Kutenai (Ktunaxa Kanada-n), Sekani, Dunne-za eta beste batzuk. [[Apatxe]]-ak Mendi Harritsuen hegoalde osoan bizi ziren. ''Sioux''([[Siux]])-ak), berriz, ekialdean bizi ziren baina Zabaldi Handietan ere. [[Txeiene]] taldea, Mendi Harritsuen hegoan eta erdialdean, eta Zabaldi Handietan bizi ziren. Hiru talde hauek bizimodu antzekoa zuten. [[Arapaho]]-ak Aintzira Handietakoak ziren jatorriz, baina Mendi Harritsuen ekialdera mugitu ziren eta nekazaritza bizimodua utzi zuten bisonte ehizagatik. Gaur egun, hegoaldeko erreserbetan bizi dira. [[Xoxone]]-ak eta ~~Bannock-ak~~Bannockak Mendi Harritsuen erdialdean eta mendebaldean bizi ziren. [[Oinbeltz\|~~Oinbeltz-ak~~Oinbeltzak]] ordea, iparraldean bizi ziren. Tribu guzti honek kondaira eta kultura paregabeak zituzten eta naiz eta batzuk desagertu diren, beste batzuk oraindik ere irauten dira. Tribu guzti hauek kondaira asko dituzte eta horregatik famatuak dira. Hauetako bat, [[Siux]] taldekoa, Iktinike, eguzki erregearen semearen historioa kontatzen du. Iktinike oso gezurtia zen eta ~~borrkazalea~~borrokazalea. Untxia, Iktinike gero eta jauzi altuagoak egitera bortxatu zuen magiaren bitartez. Danborraren soinu bakoitzarekin jauzi altuagoak egin behar zituen, eta azkenean, gorputzeko hezur guztiak apurtu zitzaizkion. Arkeologiak beste biztanle batzuen aztarnak aurkitu ditu. Orain dela 2500 urte, ~~Anasazi-ek~~Anasaziek nekazaritza kutibo batzuk Mendi Harritsuen hegoaldean lantzen zituzten (hegoaldetik ekarriak izan zirenak); artoa, kuiatxoa eta indabak, alegia. Laster, tabakoa eta kotoia ere landatu zuten, eta mende batzuen buruan, ura kontrolatzen zuten presa handiak eginez, landareak ureztatzeko. Hohokam eta Mogollon tribuekin zituzten ezagutzak partekatzen zituzten. Harrizko hiriak eta errepide modukoak egin zituzten eta ''Chaco Canyon'' eraiki zuten. Orain dela 1000 urte inguru, ''Chaco Canyon'' aparte, beste hamabi herri zeuden. ''Pueblo Bonito'' (Herri Eder) zen haietako bat. Honek, 34 etxe zituen eta 700 gela baino gehiago. ''Cliff Palace'' (Labarreko Palazioa) beste adibide bat da. Hau, Koloradoko Mesa Verde (Mahai Berdea) Parke Nazionalean kokatuta dago. Herri honetan bizi izan ziren orain dela 800 urtera arte eta orduan lehorte batzuen ondorioz (hori uste da), herria utzi egin zuten. Esploratzaile espainiarrak herria ikusi zutenean, 400 urte pasa ostean, jendea joan berria zela uste izan zuten. 53. lerroa: ''Francisco Vazquez de Coronado'' mendi hauen lehen esploratzaile europarra bezala ezagutzen da. 1540. urtean hegoaldetik abiatu zen eta mendiak zeharkatu zituen iparralderantz. Bere expedizioko beste gizon bat Kolorado ibaiko arroila aurkitu zuen. 1610ean, espainiarrek Santa Fe hiria ezarri zuten, gaur egungo Mexiko Berria (New Mexico) estatuan. Europarren eragina hemendik aurrera oso handia izan zen eta europarrek ekarritako izurriteengatik, gudengatik eta naturaren aldaketa nabarmenagatik (bisonteen hilketak), bertakoek sufrimendu ikaragarria jasan zuten. [[Alexander MacKenzie\|Alekxander MacKenzie]] (1764-1820), mendi hauek zeharkatu zituen lehen europarra izan zen 1793. urtean. Bera Fraser ibaia jarraitu zuen eta ~~Kanada-ko~~Kanadako pazifikoko kostaldera ailegatu egin zen, urte hartako uztailaren 20ean. 1804. urtean Lewis eta Clark expedizioa abiatu zen. San Louis hiritik [[Missouri (ibaia)\|Misouri ibai]]-tik gora abiatu ziren. Horrela, lautada handiak gurutzatu zituzten Mendi Harritsu-etarantz. Negu iritzi zenean, gelditu egin ziren eta 1805. urteko udaberrian ibiatik gora jarraitu zuten. Apirilaren 25ean ''Yelowstone'' ibai-ra iritsi ziren eta Maiatzaren 26ean Mendi Harritsuak ikusi zituzten lehenengoz. Ekainaren 3an, Marias ibaira iritsi ziren. Ondorengo urteetan Estatu ~~Batue-n~~Batuen mugak zehazkiago jarri ziren. === Finkatzearen prozesua ===

Mendi Harritsuak: berrikuspenen arteko aldeak