Kanariar Uharteetako konkista: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Autoritate kontrola jartzea |
|||
56. lerroa:
== Béthencourtar konkista ==
Konkistaren lehen zati honetako protagonistak Jean de [[Jean Béthencourt|Béthencourt]] (Saint-Martin-le-Gaillard-o baroia) eta [[Gadifer de La Salle]] (Bigorreko Senescala) izan ziren. Lehenak Kanarietako artxipelagoaren existentziaren berri izan zuen duela urte batzuk, [[Tunisia]]<nowiki/>ko kostaldean pirateriaren aurka ari zenean. Irlak aintzinarotik ezagutzen ziren, baina ahaztuak izan ziren, ez baitzen aparteko interesik irla hauengan. Béthencourtek ordea, islen berri izatean, bertan zen Ortxillaren berri izan zuen. Ortxilla oso textil tintatzaile apreziatua zen orduan Europan, eta Béthencourtek aukera paregabea ikusi zuen enpresa honetan
Tituludun gizona zen Béthencourt, baina [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerraren]] ostean behera egin zuen. Bere errenta eta baita jaunartzea saldu behar zituen jabea zen ehungintza industria mantentzeko. Baita La Salle ere, beste hainbat gizon-haundiren antzera, [[Ehun Urteetako Gerra|Ehun Urteko Gerrak]] makaldu zuen.
Gauza jakina da biek kargu altuak eduki zituztela [[Orleanseko Dukea|Orleanseko Duke]]<nowiki/>en etxean, eta uste da baroi normandiarra, bere behar ekonomikoak bultzatuta, bigorretarra kanariar artxipelagora espedizio bat egitera konbentzitu zutela. Marinelen tripulazio bat eta maila baxuko noble batzuk kontratatu zituzten espedizioa ateratzeko. Iturrien arabera, espedizioaren benetako liderra Gadifer de La Salle izan zen, jaki handiz planifikatu zuena eta ontziak ezarri zituen espedizioa aurrera eramateko.
Kronikoen arabera, 80 tripulatzaileren espedizioa [[La Rochelle-Normande|La Rochelle]]<nowiki/>ko portuan aurkitu zuten, 1402ko maiatzaren 1ean itsasontzian egiteko prest. Saiatu ziren penintsulaz itsasontzian inguratzen saihesten, baina haizeek eta mareak gaur egungo Galiziara joaten saiatu ziren. Re, [[Viveiro]], [[Coruña|La Coruña]], [[Cádiz|Cadiz]] eta [[Sevilla|Sevillatik]] igaro ziren, [[Santa Maria (Cadiz)]] portutik itsasoratu baino lehen.
Sevillan hiru ontzi hondoratzea leporatu zieten, eta Frantziako haserre tripulatzaileak konpainia bertan behera uzten hasi ziren. La Rochelle utzi zuten 80 lagunetatik 63 bakarrik ageri ziren prest Kanariar uharteetara joateko.
=== Lanzaroteko konkista ===
Kroniken arabera, bost egun behar izan zituzten Lanzarote iparraldeko [[La Graciosa]] uhartera iristeko. Hemendik [[Lanzarote]] uhartera joan ziren eta mahoak (Lanzaroteko biztanle indigena) ezagutu zituzten. Maho erregeak, Guadarifa, bi noble huen sumisioa onartu zuen [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako]], [[Portugalgo Erresuma|Portugaleko]] eta [[Aragoiko Koroa|Aragoiko]] [[Esklabotza|esklabo]]-harrapaile eta lapurrez babesteko itunarekin. Gadifer de La Sallek eta Béthencourtek uhartea beren eskuetan edukitzearekin batera, [[Rubikon|Rubicon]] eraikitzera bidali zuten: kolono berri horien gotorlekua, eta [[Bertin de Berneval]] uhartearen agindupean utzi zuten. Berneval, Ehun Urteko Gerra ondoren makaldu zen beste izen handiko frantziar gizona zen, Béthencourt-en ehun franko onartu zituen espedizioan laguntzeko.
Bien bitartean, La Salle eta Béthencourt itsasontziz abiatu ziren [[Fuerteventura]], aldameneko irla konkistatzeko asmoarekin. Uhartea biztanlerik gabe aurkitu zuten, indigenak ezkutatu egin baitziren kanpotarrak iristen ikustean. Hau izan zen tripulazioaren matxinada lehertu zen unea. Marinelak, jada nekatuta eta beren konpainian saririk ikusi gabe, Frantziara itzuli nahi zuten. Horrela, Bethencourtek eta La Sallek Rubiconera itzultzea erabaki zuten, aterperatu eta plana zein izango zen erabakitzeko
[[Fitxategi:Le Canarien.jpg|thumb|''Le Canarien'' kronikaren portada]]
Gotorlekuan, La Sallek eta Béthencourtek bigarrenak Sevillara bidaiatuko zuela erabaki zuten, baliabide berrien bila. Béthencourt-ek ezagunak zituen Sevillan, eta horrela, 1402ko urrian peninsularantz abiatu zela uste da.
==== Béthencourt Sevillan ====
Urte bereko azaroan iritsi zen Baroi normandarra Sevillara. Iritsi zenean, [[Henrike III.a Gaztelakoa|Henrike III]].a Gaztelako erregearen babesa eskatu zuen. Gaztelako erregeak ''Kanaria Uharteetako Jaun'' izendatzen zion ziurtagiria eman zion, Gadifer bere lagunarekin batera. Tituluaz gain, erregeak konkistarako mila marabi, hornidura eta gizon berriak eskaini zizkion. [[Benedikto XIII.a (antipapa)|Benedikto XIII]] anti-aitasantuaren bula ere jaso zuen, "''uharteko infidelen aurkako gurutzada''" deitzen zuena babesten zuena.
Bitartean, Lanzaroten, Bernaval La Salleren aurka altxatu zen, tripulazioaren iraupenerako fokak arrantzatzen ari zela. Bernavalek La Salleren isolamendua aprobetxatu zuen mahoen erregeari, Guadarifari, traizio egiteko. Uharteko 20 biztanle hartu zituen esklabo gisa saltzeko, hori saihestuko zuela zin egin ostean. Horrela, Guadarifak, bere babesleekiko konfiantza galduta, Maho herria armetan altxatu zuen.
La Sallek matxinada zapuztu zuen eta traidorea aurkitzeko asmotan hasi zen. Orduan, Afcheren figura agertu zen, Gadifer de La Salleri laguntza eskainiko ziona, mahoien errege koroa izatearen truke. La Sallek proposamena onartu zuen. Baina, egun batzuk geroago, Afche-k La Salle traizionatu zuen. La Sallek errepresioz erantzun zion jarrera honi, biztanleen erdia hiltzera sententziatu zuen eta beste erdia kartzelaratu egin zuen. Guadarifak, mahoen errege ohiak, espetxetik ihes egitea lortu zuen eta bere burua irlaren agintean jarri zuen, baina Frantziako nobleen boterea onartzea erabaki zuen sarraskia geldiarazteko. Gertaera honek eztabaida historiografiko handia izan du, izan ere, gertakariek eta historiografiak Gadifer de La Salleren aurre egitea leporatzen diote Bernevali, John V-en liburuak bestelakoa dio: La Salle izan zela, bere semea Anibalekin batera (La Rochellen ere itsasoratu zena), Bernevalen etsai bat bilatu zuena.
Pixkanaka, goseak eta nekeak gerra kolonoen aldera mugitzea egin zuen. Mahoek ez zuten egoera horri aurre egiteko gaitasunik eta Guadarifa bera ere kristautasunera bihurtu zen Luis izenarekin bataiatuz.
Béthencourt penintsulan zegoen bitartean. Kanariar Uharteetako jauna aldarrikatu zen. Argudiatu zuen ez zuela Gadifer de La Salle ezagutzen La Rochellen ezagutu zuten arte (nahiz gutunek argi eta garbi erakusten duten elkarrekin planifikatu zutela). Béthencourt-ek kroniketan idatzi zuen Bigorreko Seneskala abenturazale “bulgar” bat zela, jeloskorra eta berekoia. Horrela, La Salleri Gaztelako auzitegiaren prestazioetan parte hartzeko eskubideak ukatu zitzaizkion. La Sallek protesta egin zuen eta Béthencourti eskatu zion, gutxienez, konkistatu gabeko bi uharte konkistatzeko eskubidea emateko, baina Béthencourt-ek ukatu egin zion eskaera. Bethencourtek denbora guztian gezurretan jarraitu zuen, itsasontzia egitera zihoanean La Rochellen Seneskala topatu zuela esanez, itsasontzia eta baliabideak berak jarri zituela ere esan zuen. Espedizioko buruzagia zela esan zuen eta La Salle irteerako unean bere interes propio eta berekoiengatik sartu zela.
=== Fuerteventurako konkista ===
Eztabaidak alde batera utzi eta indarrak batu behar izan zituzten [[Fuerteventura]] konkistatzeko. Nahiko erraz iritsi ziren uhartera. Ustez, bi buruzagien artean eztabaida handia egon zen, Horrela, bakoitza bere gotorlekua eraikitzen hasi zen konkistatutako irla berrian. Béthencourt-ek Rico Roque-ko gaztelua eta La Salle-k Valtarajal-eko gaztelua eraiki zituzten.
Buruzagiek Sevillara joatea erabaki zuten, eta [[Henrike III.a Gaztelakoa|Henrike III]].a Gaztelakoa izango zela justizia administratuko zuena. Erregeak berriro ere, normandarraren alde egin zuen, Béthencourt-en alde, errege ziurtagiri gehiago jaso zituen eta [[Benedikto XIII.a (antipapa)|Benedikto XIII]].aren bigarren “bula” bat ere. Gadifer de La Sallek, honen ostean, espedizioa utzi eta Frantziara itzultzea erabaki zuen, Bethencourt berari traizioa egotzita.
Béthencourt Fuerteventurara itzuli zen, konkistatzea erabakita. Lanzarote konkistatzea bezain erraza ez zenizan, Mahoek erresistentzia handia ezarri baizuten. Mahoek Rico Roce gotorlekua suntsitzea lortu zuten, eta, beraz, Béthencourt-ek Valtrajal gaztelutik antolatu zuen bere erasoa. La Salleren tripulazio ohia kontratatu zuen, eta bere leialekin eta Lanzaroten kontratatutako gizonekin batera, uhartea eta Maho buruzagia garaitzea lortu zuen, 1404ko azaroaren 1ean Rico Roque gaztelua berreskuratzera iritsi zen.
=== Hierroko konkista ===
Konkista honen ostean, Béthencourtek gizaki eta janari gehiago behar izan zituen. Ez dago ziur nola egin zuen hori. Zenbait iturrik (''[[Le Canarien]]'' kronika barne) diote jaioterrira itzuli zela, nahiz eta ez dirudien oso posiblea. Badakigu ziur bere lehengusu [[Maciot de Béthencourt]] uharteetara iritsi zela, beraz, bera izan liteke baliabide berri horiek ekarri zituena.
Béthencourtek konkistatzen jarraitu nahi zuen, beraz, inguruko uharteak aztertzen hasi zen. Gadiferek, 1402 eta 1404 urteen artean, dagoeneko espedizioak abiarazi zituen uharteetako defentsak aztertzeko eta zein izango zen errazena erabakitzeko. Garbi zegoen Béthencourtek ezin zuela Infernuko uhartean sartu ([[Tenerife|Teneriferi]] ''Le Canarien''ek deitzen dion bezala) [[Guantxe|Guantxeen]] presentziagatik eta gerran zuten ospeagatik. [[Kanaria Handia|Kanaria Handira]] joatea erabaki zuen. Uhartera iritsi ziren eta errege indigenekin elkarrizketak egin zituzten. Baina, bien bitartean, 44 kolono matxinok bere kabuz irla konkistatzen saiatu ziren. Bertako indigenek berehala arbuiatu zuten erasoa, eta erretiratzea eragin zuten.
Indarrak bildu eta [[La Palma]]-ra iritsi ziren. Uharte honetan Béthencourt-en gizonak asteak ibili ziren bertakoekin (Benahoaritak) borrokan, baina garaipen faltak, [[Hierro|El Hierro]], hurrengo uhartera salto egitea mugitu zien.
Béthencourt-en espedizioa 1405 bukaeran iritsi zen irla honetara. Uharteko indigenek apenas egin zioten aurre. Béthencourtek bertako biztanle gehienak (bimbakak) esklabo gisa hartu eta saldu zituen eta irla populatu zuen kolono normandiarrekin.
Hiru irlak konkistatuta, bere konkistak gelditu eta antolatzea erabaki zuen. Ortxillaren merkataritza debekatu zuen (Frantzian bere negoziorako behar zuen tindaketa zenez) eta zerga sistema propioa ezarri zuen uharteetan. Uharteetan gobernadoreak antolatu zituen, lehen aipatutako lehengusua barne, eta Sevillara itzuli zen. [[Le Canarien|''Le Canarien'']]<nowiki/>en arabera, 1405eko abenduan itzuli zen, baina data hori ezinezkoa da, beraz, urte batzuk geroago itzuli zela pentsatzen da.
1412ko ekainaren 26an, Gaztelako erregeari babesa eskaini zion Juan II. aren erregorde zen Catherine Lancasteren erregealdian. Urtebete geroago, bere jaioterrira itzuliko zen herriko jaun titulua eskuratuta.
Uste da 1418an Sevillara itzuli zela, bere izena herriko bizilagunen izenen artean agertzen baita. Hemendik aurrera bere domeinuak kontrolatu behar izan zituen. [[Jean Le Verrier]] kapilaua Rubiconeko katedralaren agintean jarri zuen. Horretarako aita santuaren onarpena jaso zuen, [[Martin V.a|Martin V.]]-arena.
Kroniken eta iturri desberdinen arabera, uharteen gaineko kontrola nahiko lasaia izan zen, errebolta garrantzitsuak izan ez zirelako eta gobernariek haien kontrola bermatzen zutelako. Bitartean, Béthencourt bere merkatari enpresetara eta bidaietara dedikatu zen.
Jean Béthencourt-ek Kanariar Uharteen Jaurerria utzi behar izan zion [[Enrique de Guzmán]] [[Nieblako konderria|Nieblako kondea]]<nowiki/>ri. Gero, bere anaia Regnault IV de Béthencourt-ri zorra ordaindu zion (bera izan baitzen uharteen kontrolabermatu zuena Jean bere negozioetan zebilen bitartean). Seguruenik, Jean Béthencourtek zailtasun ekonomikoetan izango zen berriro, eta beraz, jauntxoak eta errentak berriro saldu behar izan zituen zituen zorrak kitatzeko.
Enrique de Guzmanek uharte hauek erabili zuen Atlantikoko bide berriekin garatutako merkataritzarekin dirua irabazteko. Nieblako kondea uharteetako jauna zen arren, Maciot Béthencourtek uharteetako gobernua mantentzen jarraitu zuen.
Gaur egun normandiar konkistatik eratorritako zenbait toponimo mantentzen dira, adierazgarriena Fuerteventurako hiriburu zaharraren izena, [[Betancuria]], izan daiteke.
== Gaztelar jauntxoen konkista ==
92 ⟶ 141 lerroa:
* SANTANA, J, MONZÓN, M. Y SANTANA, G. ''Historia Concisa de Canarias.'' Ed. Benchomo. Las Palmas de Gran Canaria 2003. ISBN 84-95657-84-8
* SANTIAGO CASAÑAS, J.G. ''Cronología y Síntesis de la Conquista de Gran Canaria'', [http://www.bileniopublicaciones.com/ Bilenio Publicaciones], Las Palmas de Gran Canaria 2013. ISBN 978-84-942140-0-4.
*Acosta, J. J. (1988). La expansión europea en las costas africanas y canarias. En F. R. Jose Juan Suárez Acosta, ''Conquista y colonización'' (págs. 9-21). Centro de cultura popular canaria.
*Acosta, J.J.; Rodríguez, F y Quintero, C. L. Padrón. (1988). ''Conquista y colonización.'' Santa Cruz de Tenerife: La Biblioteca Canaria.
*Aguilar, M. J. (2000). ''El menceyato de Icod en el poblamiento de Tenerife. Los Guanches.'' Santa Cruz de Tenerife.
*Armesto, F. F. (1982). La financiación de la conquista de las Islas Canarias en el tiempo de los Reyes Católicos. ''Anuario de Estudios Atlánticos vol.1 nº28'', 343-377.
*Bonnet y Reverón, B. (1954). ''Las Canarias y la Conquista Franco-Normanda: Gadifer de La Salle.'' La Laguna: Instituto de Estudios Canarios'''.'''
*Caballos Armas, P. (2011). ''Canarias y su hecho diferencial. Algunas consideraciones sobre el fundamento histórico de la diferencialidad canaria''. Universidad de las Palmas de Gran Canaria.
*Calderín, S. M. (2016). Diferencias entre las primigenias exenciones fiscales que disfrutaron las islas realengas canarias en el siglo XV. ''Anuario de Estudios Atlánticos nº62'', 1-21.
*Cioranescu, A. (1959-1964). ''Le Canarien : crónicas francesas de la conquista de Canarias.'' La Laguna: Instituto de Estudios Canarios.
*Delgado, J. Á. (2004). Primera conquista y cristianización de la Gomera . En J. Á. Delgado, ''Anuario de estudios atlánticos'' (págs. 445-492). Las Palmas de Gran Canaria : Universidad de las Palmas de Gran Canaria .
*Galindo, J. d. (1848). De como se quejan los vasallos de Diego de Herrera a los reyes católicos . En J. d. Galindo, ''Historia de la conquista de las siete islas Canarias'' (págs. 79-81). Santa Cruz de Tenerife : Litografía y librería Isleña .
*Hernandez, A. M. (2002). Los móviles conómicos del redecubrimiento y conquista de Canarias . En A. M. Hernandez, ''Estudios canarios: anuario del intituto de estudios canarios'' (págs. 247-290). Tenerife : La Laguna.
*Padrón, F. M. (1978). ''Canarias: crónicas de su conquista .'' Las Palmas de Gran Canaria
*Ráfols, E. S. (1990). Proceso de integración de las Islas Canarias en el reino de Castilla. ''Anuario de Estudios Atláticos, vol.1 nº26'', 17-52.
*Suárez Acosta, J. J., Rodríguez Lorenzo, F. y Quintero Padrón, C. L. (1988). La nueva sociedad. En ''Conquista y colonización'' (pp. 59-108). Centro de cultura popular canaria.
*Velasco Vázquez, J. (2019). ''Poblamiento, colonización y primera historia de Canarias: el C14 como paradigma. .'' Anuario de Estudios Atlánticos
*<sub><big>de Viera y Clavijo</big></sub>, J. (2016). ''Historia de Canarias. Volumen I.'' Santa Cruz de Tenerife: Ediciones Idea <br />
== Kanpo estekak ==
| |||