Donostiako Gas Lantegia (Morlans): berrikuspenen arteko aldeak

'''Donostiako Gas lantegia''' 1(Gas-fabrika bezala ezagutzen dena) [[XIX. mendea|XIX]]. mendearen erditik [[XX. mendea|XX]].ren erdialdera arte indarrean egon zen [[Morlans]] auzoko Errondo pasealekuan. Une honetan, gasometroa eta gasomotore bat barruan duen zentral elektrikoa besterik ez dira gelditzen: lehena, Amara-Ibaeta [[Izostegiko biaduktua|Morlanseko (edo Izoztegiko) biaduktutik]] gertu eta bestea, [[Amara Berri eskola publikoa|Amara Berri ikastetxearen]] barruan.

[[Morlans]] toponimoa 1525. urtean aipatzen da lehenengo aldiz; Jabetza-eskritura baten bidez dakigu Maria de Fayet-ek, gaur egun [[Aiete|Aiete-k]], Lugaritz baserriko Joanes de Guarnizori Morlas portuko lurrak saltzen dizkiola. [[Gaskoi (hizkuntza)|Gaskoi]] toponimoa da. [[Morlaàs|Mourlâs]] (Morlàas frantsesez) Biarnoko hiriburu zaharra zen. Inguruko adineko pertsona autoktonoek beti erabiltzen dute Morlas eta inoiz ez Morlans leku hau izendatzako. Antzina, pasealeku hori Arroilako pasealekua edo Los Caños pasealekua izenarekin ere ezagutzen zen, ziurtasunez esan daiteke bide horrihorrek paraleloan zegoen akueduktuariakueduktua izendatzen zuela.

[[1609|1609an]] Juan Ferrier iturginak diseinatutako ur-hoditeria berria gauzatzen hasi zen [[Morlans]]-etik. Obra [[1658|1658an]] berreraiki behar izan zuten, eta akueduktu bat jarri zioten haren arkupean padurako ura igarotzen zelako. Garai hartan, Morlans eremua itsasgoran urez betetzen zen itsasadarraren sarrera zen. [[1719|1719an]] Pedro Larrochet [[Bordele|Bordeleko]] iturginak konponketa gehiago egin behar izan zituen, garai horretan setio-egoeran jasandako suntsiketa berriaren ondorioz. [[1813ko Donostiako setioa (margolana)|1813ko]] sutearen ondoren, Morlanseko urak —19 iturri txikietatik zetorrena— Plaza Zaharrean jarri zen iturria (1814) elikatu zuten. Lehoi batek apainfuapaindu zuen iturri hori, harresiak suntsitu ondoren Lasala plaza apaintzen du. Morlansen emaria txikiari, [[Ulia (auzoa)|Ulian]] kokatutako Lapazandegi eta [[Txanpon|Monedako]] iturburuetakoak (1848) gehitu zitzaizkion. Edateko uraren hornidura honela antolatzen zen XIX. Mendearen erdialdean: Uliatik ekarritako iturburu berriak Esterlines plazako iturria elikatzen zuen eta handik, beste bi hodi ateratzen ziren; bata, Trinitate kalerantz (adar bat San Bizente iturrirantz), eta, bestea, Puyuelo gainera (mendebaldera). Bertatik porturantz abiatzen zen bi iturri eta ikuztegi txiki bat elikatzen zituen hodia. Morlanseko akueduktu zaharrak elikatzen zituen Plaza Berriko eta Bretxako iturriak eta Kuarteleko aska.

Hiria argiztatzen zuten olio farol zaharrak ordezteko, [[1861|1861ean]], "Donostiako Gas Argiteriaren Enpresak", kapital mistokoa -pribatua eta udala- bere lantegia eta [[Gasometro|gasometroa]] (biltegi erregulatzailea) jarri zituen [[San Bartolome muinoa|San Bartolome muinoaren]] oinean, eta egunean 300 m2m3 inguru produzituproduzitzen zituen.

[[1893|1893an]], eskaera handitzearekin batera zerbitzua udalaren eskuetara pasa zen Fábrica Municipal de Gas de San Sebastián S.A. izenarekin eta lantegia Morlansera lekualdatu zen. Fabrika berriaren produkzioa eguneko 500 m³raino igo zen, gero eta gas-eskari handiagoa asetzeko. 1939an 28.000 m³-ra iritsi zen eguneko.

Lantegi zaharretik fabrika berrira eraman zen materialarenmaterialen artean, eta arkeologia industrialaren arloan duen garrantziagtikgarrantziagatik gaur arte kontserbatu den elementuetako bat da Bonet-Sparing eta Cie etxeak [[Lyon|Lyonen]] eraikitako 800 metro karratuko gasometroa<ref>Plan especial de protección del patrimonio urbanístico catalogado </ref>. 14,8 m-ko luzera zuen metalezko upel bat eta gidak tangentzialak zituen apaingarri txikiz errematatuak. Metalezko upelaren egitura errematxatutako juntadurak eta engranajeak dira eta erabat zurez egindako barne mantentze sistema berria du. Honetaz gainera hurrengo urtetan beste bi gasometro, labeetako bateria gehiago, ikaztegi bat, bulego-eraikina eta hornikuntza kontrolatzeko eta erregulatzeko sistema eraiki ziren, hala nola kokea itzaltzeko pabiloi bat eta zentral elektriko berri bat gasaren bidez elektrizitatea ekoizteko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gas fabrikaren historia - hiru|url=https://www.hiru.eus/eu/historia/fabrica-de-gas|aldizkaria=www.hiru.eus|sartze-data=2020-04-20}}</ref>. Alemaniako gasomotorra 16 hp-ko Otto Fabrik Deutz markakoa da, Geneveko Société Anonnime alternadorea du, Siemens-Schubert panelak eta [[Pasaia|Pasaian]] eraikitako zubi-garabia.