Albert Einstein: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
76. lerroa:
=== 1930–1931: AEBetara bidaia ===
1930eko abenduan, Einsteinek bigarren aldiz bisitatu zuen [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]], hasiera batean bi hilabeteko lan-bisita gisa prestatua baitzuen [[Kaliforniako Teknologia Institutua|Kaliforniako Teknologia Institutuan]] ikertzaile gisa. AEBetara egindako lehen bidaian jaso zuen arreta nazionalaren ondoren, berak eta bere arduradunak pribatutasuna babestea zuten helburu. Sariak jasotzeko edo jendaurrean hitz egiteko telegramak eta gonbidapenak bazituen ere, guztiak baztertu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 368|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[New York]]<nowiki/>era iritsi ondoren, Einstein hainbat lekutara eta ekitaldietara eraman zuten, eta hurrengo egunetan, hiriaren giltzak eman zizkion [[:en:Jimmy_Walker|Jimmy Walker]] alkateak, eta Columbia Unibertsitateko presidentea ezagutu zuen, Einstein "gogoaren monarka agintaria" izendatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 370|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Harry_Emerson_Fosdick|Harry Emerson Fosdick]]<nowiki/>ek, New Yorkeko [[:en:Riverside_Church|Riverside Eliza]]<nowiki/>ko parokoak, elizara erakutsi zion, eta sarreran zutik zegoen Einsteinek tamaina osoko estatua erakutsi.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 370|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Ondoren [[Kalifornia]]<nowiki/>ra bidaiatu zuen, [[Kaliforniako Teknologia Institutua|Caltech]] presidentea eta [[:en:Robert_Andrews_Millikan|Robert A. Millikan]] Nobel sariduna ezagutuz betan. Millikanekin zuen adiskidetasuna "baldarra" izan zen, Millikanek "militarismo abertzalearen atsekabea" baitzuen, Einstein [[Bakezaletasun|bakezale]] nabarmena zen birtartean. Caltecheko ikasleei zuzendutako hitzaldian, Einsteinek adierazi zien zientziak sarritan mesede baino kalte gehiago egiten zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 374|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Gerraren aurkako sentimendunak Einsteinek [[Upton Sinclair]] egilearen eta [[Charlie Chaplin]] zinegilearen lagun izatera ere eraman zuen, bien bakezaletasunagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Charles|abizena=Chaplin|urtea=1964|izenburua=Chaplin, Charles. Charles Chaplin: My Autobiography|argitaletxea=Simon and Schuster, N.Y.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
=== 1933: Immigrazioa AEBetara ===
81 ⟶ 87 lerroa:
==== Errefuxiatuen estatusa ====
1933ko apirilean,
Hilabete geroago, Einsteinen lanak Alemaniako Ikasleen Batasunak zuzendutako nazien helburuen liburuen artean zeuden, [[Joseph Goebbels]] propaganda ministro naziak aldarrikatu zuenez, "judutar intelektualismoa hilda dago".<ref>{{erreferentzia|izena=Walter|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=Einstein: His Life and Universe|argitaletxea=New York: Simon & Schuster Paperbacks|orrialdea=|orrialdeak=pp:407-410|ISBN=978-0-7432-6473-0|hizkuntza=En}}</ref> Alemaniako aldizkari batek etsaien zerrendan sartu zuen, esaldi hau gehituz, "oraindik zintzilikatu gabe", eta 5.000 dolar eskaini zituen bere buruagatik.<ref>{{erreferentzia|izena=Fred, Rodger|abizena=Jerome, Taylor|urtea=2006|izenburua=Einstein on Race and Racism|argitaletxea=Rutgers University Press|orrialdea=p.10|orrialdeak=|ISBN=978-0-8135-3952-2|hizkuntza=En}}</ref> Alemaniatik Ingalaterrara emigratu zuen [[Max Born]] fisikari eta lagunari idatzi zion ondorengo eskutitz batean, Einsteinek honako hau idatzi zuen: "... Aitortu behar dut haien basakeria eta koldarkeria maila, sorpresa bezala iritsi zaidala".<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1954|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 197|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Einstein etxe iraunkorrik gabe zegoen orduan, jakin gabe non biziko zen eta non lan egin, eta hala ere, kezkatuta zegoen oraindik Alemanian zeuden beste zientzialari batzuen patuaz. Belgikako etxe bat alokatu zuen [[De Haan]]<nowiki/>en, eta bertan bizi izan zen hilabete batzuetan. 1933ko uztailean, Ingalaterrara joan zen [[:en:Oliver_Locker-Lampson|Oliver Locker-Lampson]] britainiar komandantearen gonbidapen pertsonalarekin. Honek, Einstein [[Winston Churchill]]<nowiki/>ekin elkartzera eraman zuen, eta geroago [[Austen Chamberlain]] eta [[David Lloyd George|Lloyd George]] lehen ministro ohiarekin. Einsteinek judu zientzialariak Alemaniatik ekartzen laguntzeko eskatu zien. Churchillek berehala erantzun zuen, eta bere lagun [[:en:Frederick_Lindemann,_1st_Viscount_Cherwell|Frederick Lindemann]] fisikaria Alemaniara bidali zuen zientzialari juduak bilatzeko eta britainiar unibertsitateetan kokatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 422|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izena=Martin|abizena=Gilbert|urtea=2007|izenburua=Churchill and the Jews|argitaletxea=Henry Holt and Company, N.Y.|orrialdea=|orrialdeak=pp. 101, 176|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Einstein beste nazio batzuetako buruzagiekin ere harremanetan jarri zen, tartean İsmet İnönü Turkiako lehen ministroa. Ondorioz, burua salbatu zuten [[Turkia]]<nowiki/>ko gonbidatu juduak, 1.000 zientifikotik gora izan ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Arnold|abizena=Reisman|urtea=20 November 2006|izenburua="What a Freshly Discovered Einstein Letter Says About Turkey Today"|argitaletxea=History News Network, George Mason University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Locker-Lampsonek eskaera bat ere aurkeztu zuen britainiar parlamentuan Einsteini herritartasuna emateko, "munduko herritar gisa".<ref>{{erreferentzia|izena=Ronald W.|abizena=Clark|urtea=1971|izenburua=Einstein: The Life and Times|argitaletxea=New York: Avon Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-380-44123-5|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=27 July 1933|izenburua="Denunciation of German Policy is a Stirring Event"|argitaletxea=Associated Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=27 July 1933|izenburua="Stateless Jews: The Exiles from Germany, Nationality Plan"|argitaletxea=The Guardian (UK)|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref> Ahaleginak huts egin zuen, eta Einsteinek [[Princeton]]<nowiki/>eko [[:en:Institute_for_Advanced_Study|Institute for Advanced Studies]]-ek aurretik egina zion eskaintza onartu zuen, bertako egoiliar bilakatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Clark|urtea=1971|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=En|hizkuntza=}}</ref>
==== Ikerketa Aurreratuen Institutuan egoiliar ====
92 ⟶ 106 lerroa:
''Ikusi baita [[:en:Einstein–Szilárd_letter|Szilárd-Einsteinen eskutitza]].''
1939an, [[Hungaria]]<nowiki/>ko zientzialari talde bat, [[:en:Leo_Szilard|Leó Szilárd]] fisiko emigratua tartean, Washington alertan jartzen saiatu ziren naziak [[:en:German_nuclear_weapons_program|bonba atomikoa ikerketzen]] ari zirelakoan. Taldearen abisuak ez ziren kontutan hartu. Einstein eta Szilárdek, [[Edward Teller]] eta [[Eugene Wigner]] bezalako beste errefuxiatu batzuekin batera, "beraien erantzukizuna iruditu zitzaien amerikarrei ohartaraztea alemaniar zientzialariek bonba atomikoa eraikitzeko lasterketa irabazi zezaketela, eta ohartaraztea [[Adolf Hitler|Hitler]] horrelako arma bat erabiltzeko prest zegoela.<ref>{{erreferentzia|izena=F.G.|abizena=Gosling|urtea=2010|izenburua="The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb"|argitaletxea=U.S. Department of Energy, History Division|orrialdea=p. vii|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 630|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> AEBek arriskuaren jakitun izan zezaten, 1939ko uztailean, Europan Bigarren Mundu Gerra hasi baino hilabete batzuk lehenago, Szilárdek eta Wignerrek Einstein bisitatu zuten bonba atomikoen aukera azaltzeko. Einsteinek, bakezale izanik, erantzun zien inoiz ez zuela aukera hori kontuan hartu.<ref>{{erreferentzia|izena=William, Bela|abizena=Lanouette, Silard|urtea=1992|izenburua=Genius in the Shadows: A Biography of Leo Szilárd: The Man Behind The Bomb|argitaletxea=New York: Charles Scribner's Sons|orrialdea=|orrialdeak=pp. 198–200|ISBN=978-0-684-19011-2|hizkuntza=En}}</ref> [[Roosevelten korolarioa|Roosevelt]] Presidenteari [[:en:Einstein–Szilárd_letter|eskutitz bat]] bidaltzeko laguntza ematea eskatu zioten, AEBek arreta jarri eta armamentu nuklearren ikerketa propioa egitea gomendatuz.
Uste da eskutitza "AEBek arma nuklearrei buruzko ikerketa serioak egiten hasteko suspergarria izan zela. Handik gutxira, AEBak Bigarren Mundu Gerran sartu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Sarah, James Clay|abizena=J. Diehl, Moltz|urtea=2008. Retrieved 7 June 2015|izenburua=Nuclear Weapons and Nonproliferation: A Reference Handbook|argitaletxea=ABC-CLIO|orrialdea=p. 21.|orrialdeak=|ISBN=978-1-59884-071-1|hizkuntza=En}}</ref> Eskutitzaz gain, Einsteinek [[:en:Monarchy_of_Belgium#Members_of_the_Belgian_royal_family|Belgikako Errege Familia]]<nowiki/>ren harremanak erabili zituen Etxe Zuriaren Obal Bulegora ordezkari pertsonal bezala aurkezteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Richard G., Oscar E.|abizena=Hewlett, Anderson|urtea=1962. Retrieved 7 June 2015|izenburua=The New World, 1939–1946 (PDF)|argitaletxea=University Park: Pennsylvania State University Press.|orrialdea=|orrialdeak=pp. 15–16|ISBN=978-0-520-07186-5. OCLC 637004643|hizkuntza=En}}</ref> Batzuek diote Einsteinen eskutitzaren eta Rooseveltekin egindako bileren ondorioz, AEBak bonba garatzeko "lasterketan" sartu zirela, bere "baliabide material, finantzario eta zientifiko eskerga" erabiliz, [[Manhattan Proiektua]] hasteko.
Einsteinentzat "gerra gaixotasun bat zen ... [eta] gerrarekiko erresistentzia eskatu zuen". Roosevelti bidalitako eskutitza sinatuz, batzuk diote bere printzipio bakezaleen aurka joan zela. 1954an, hil baino urtebete lehenago,<ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1952. Retrieved 7 June 2015 – via atomicarchive.org.|izenburua="On My Participation in the Atom Bomb Project"|argitaletxea=AJ Software & Multimedia|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Einsteinek [[Linus Pauling]]<nowiki/>i adiskide zaharrari honakoa esan zion: "Akats handi bat egin nuen nire bizitzan, Roosevelt presidenteari bidalitako eskutitza izenpetu nuenean bonba atomikoak egitea gomendatuz; baina bazegoen justifikazioren bat, alemaniarrek egingo luketen arriskua."<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Clark|urtea=1971|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
==== AEBetako herritartasuna ====
Einstein estatubatuar herritarra 1940an bilakatu zen. Ikasketa Aurreratuen Institutuan ([[Princeton]], New Jersey), bere karreran hasi eta gutxira, Europarekin alderatuz, Amerikaren kulturako [[meritokrazia]] eskertu zuen. Oztopo sozialik gabe "pertsonek nahi zutena esateko eta pentsatzeko eskubidea zutela" aitortu zuen, eta ondorioz, pertsonak bultzatuak ziren sormen handiagoa garatzera, bere hezkuntza goiztiarretik baloratzen zuen ezaugarri bat zelako.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 432|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Einsteinek Princetoneko Pertsona Beltzen Garapenerako Elkarte Nazionalarekin (NAACP) bat egin zuen, eta bertan afroamerikarren [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|eskubide zibilen]] aldeko kanpainak egin zituen. Arrazakeria Amerikaren "gaixotasunik larriena" zela esan zuen, "belaunaldi batetik bestera" igarotzen zuela ikusirik.<ref>{{erreferentzia|izena=Fred, Rodger|abizena=Jerome, Taylor|urtea=2006|izenburua=Einstein on Race and Racism|argitaletxea=Rutgers University Press|orrialdea=p. 10|orrialdeak=|ISBN=978-0-8135-3952-2|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Alice|abizena=Calaprice|urtea=2005|izenburua=The new quotable Einstein|argitaletxea=Archived 22 June 2009 at the Wayback Machine Princeton University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 148–149|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Parte hartzearen baitan, [[:en:W._E._B._Du_Bois|WEB Du Bois]] eskubide zibilen aldeko ekintzailearekin idazten zen, eta bere izenean lekukotasuna emateko prest agertu zen 1951ko epaiketan.<ref>{{erreferentzia|izena=Paul|abizena=Robeson|urtea=2002|izenburua=Paul Robeson Speaks|argitaletxea=Citadel|orrialdea=p. 333|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Einstein Du Boisen lekuko gisa agertzeko eskaini zuenean, baina epaileak kasua etetea erabaki zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=12 April 2007|izenburua="Albert Einstein, Civil Rights activist"|argitaletxea=Harvard Gazette|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
1946an Einsteinek [[Pennsylvania]]<nowiki/>ko [[:en:Lincoln_University_(Pennsylvania)|Lincoln unibertsitatea]] bisitatu zuen, [[:en:Historically_black_colleges_and_universities|historikoki unibertsitate beltza]], eta ohorezko titulua eman zioten. (Lincoln Estatu Batuetako lehen unibertsitatea izan zen [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|afroamerikarrei]] unibertsitateko tituluak eman zizkietenak; ikasle ohien artean [[Langston Hughes]] eta [[:en:Thurgood_Marshall|Thurgood Marshal]]<nowiki/>l daude.) Amerikar arrazakeriari buruzko hitzaldia eman zuen, gaineratuz "z dut horren inguruan lasai egoteko asmorik".<ref>{{erreferentzia|izena=Fred|abizena=Jerome|urtea=December 2004|izenburua="Einstein, Race, and the Myth of the Cultural Icon"|argitaletxea=Isis. 95 (4)|orrialdea=|orrialdeak=pp. : 627–639|ISBN=Bibcode:2004Isis...95..627J. doi:10.1086/430653. JSTOR 10.1086/430653. PMID 16011298. open access|hizkuntza=En}}</ref> Princetoneko bizilagun batek gogoratzen zuen Einsteinek behin ikasle beltz baten klaseak ordaindu zituela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=12 April 2007|izenburua="Albert Einstein, Civil Rights activist"|argitaletxea=Harvard Gazette|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
=== Bizitza pertsonala ===
[[Fitxategi:Einsteinwiezmann.PNG|thumb|Albert Einstein eta bere emaztea Elsa, buruzagi sionistekin batera, besteak beste, [[Chaim Weizmann]] Israelgo etorkizuneko presidentea, bere emaztea Vera Weizmann, Menahem Ussishkin eta Ben-Zion Mossinson, 1921ean New Yorkera iritsi zirenean.]]
==== Kausa sionistak laguntzen ====
1925ean ireki zen [[Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearra|Jerusalemgo Unibertsitatea]] eratzeko Einstein buru izan zen laguntza emateko taldean, eta bere lehen Gobernu Batzordean egon zen. Aurretik, 1921ean, [[Chaim Weizmann]] biokimikaria eta [[:en:World_Zionist_Organization|Munduko Sionisten Erakundeko]] presidentea zenak aurreikusitako unibertsitaterako dirua biltzen laguntzeko eskatu zion. Hasierako programen inguruko hainbat iradokizun ere aurkeztu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 290|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Horien artean, landu gabeko lurrak finkatzeko Nekazaritza Institutua sortzea gomendatu zuen lehenik. Bere ustez horri jarraitu beharko lieke Kimikako eta Mikrobiologiako Institutu bana, [[malaria]] bezalako etengabeko epidemien aurka borrokatzeko, berarentzat herrialdearen herenaren garapena ahultzen zuen "gaitza".<ref>{{erreferentzia|izena=David E., Robert|abizena=Rowe, Schulmann|urtea=2007|izenburua=Einstein on Politics|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Eta Ekialdeko Ikasketen Institutua eratzea, hebreeraz eta arabieraz emandako hizkuntza ikastaroak barne, herrialdeko esplorazio zientifikorako eta monumentu historikoetarako ere garrantzitsua izan zen.
Urte batzuetara [[Chaim Weizmann]] [[Israel]]<nowiki/>go lehen presidentea bilakatu zen. 1952ean zendu zenean, [[David Ben-Gurion]] lehen ministroak Einsteini eskaini zion [[:en:President_of_Israel|Israelgo presidente]] kargua, gehienetan zeremonia-kargua zena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1 December 1952. Retrieved 31 March 2010|izenburua="ISRAEL: Einstein Declines"|argitaletxea=Time|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=John L.|abizena=Heilbron|urtea=2003|izenburua=The Oxford Companion to the History of Modern Science|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p. 233|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-974376-6|hizkuntza=En}}</ref> Eskaintza Israelgo enbaxadoreak Washingtonen, [[Abba Eban]]<nowiki/>ek aurkeztu zion, azalduz "juduak herriak edozein seme-alabetan izan dezakeen errespeturik sakonena" biltzen zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 301|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Einsteinek uko egin zion eskaerari, eta bere erantzunean "oso hunkituta" zegoela idatzi zuen, eta "era berean triste eta lotsatuta" egon arren, ezin zuela onartu.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=p. 522|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
==== Musikarenganako maitasuna ====
Oso gazte hasi zen musikarenganako estimua garatzen. Bere aldizkari berantiarretan honako hau idatzi zuen: "Fisikaria izan ez banintz, ziurrenik musikaria izango nintzateke. Musikan askotan pentsatzen dut. Nire ametsak musikazkoak dira. Nire bizitza musika aldetik ikusten dut ... Bizitzan poztasun gehien musikatik lortzen dut<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2005|izenburua="Einstein and his love of music"|argitaletxea=Physics World|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>.<ref>{{erreferentzia|izena=Jessica|abizena=Duchen|urtea=2011|izenburua="The relative beauty of the violin"|argitaletxea=The Independent|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Amak [[Piano|pianoa]] nahiko ondo jotzen zuen, eta bere semeak [[Biolin|biolina]] ikastea nahi zuen, musikari maitasuna irakasteko ez ezik, [[:en:Culture_of_Germany|alemaniar kultura]]<nowiki/>ra bereganatzen lagunduko ziolako. [[:en:Leon_Botstein|Leon Botstein]] zuzendariaren arabera, Einstein 5 urte zituenean hasi zen jotzen. Hala ere, adin horretan ez omen zuen gozatu.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Peter, Gerald James, Silvan S.|abizena=Galison, Holton, Schweber ,|urtea=2008|izenburua=Einstein for the 21st Century: His Legacy in Science, Art, and Modern Culture|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 161–164|ISBN=978-0-691-13520-5|hizkuntza=En}}</ref>
13 urte bete zituenean, [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]]<nowiki/>en biolina sonatak aurkitu zituen, eta ondorioz Mozarten konposizioekin maitemindu musika gogoz ikasi zuen. Einsteinek bere kasa ikasi zuen "inoiz sistematikoki praktikatu gabe". Esaten zuen "maitasuna irakasle hobea zela, betebehar zentzua baino ".<ref name=":0" /> 17 urte zituela, Aarau ikastetxeko azterketari batek entzun zion [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]]<nowiki/>en biolin sonatak jotzen. Aztertzaileak adierazi zuenez, bere jotzeko eraren "ikuspen aparta" nabarmendu zuen. Aztertzailea hunkitu zuena, Einsteinek "musikarekiko maitasun sakona erakutsi zuen, gutxik zuten kalitatea. Musikak ikasle honentzat ezohiko esanahia zuen".<ref name=":0" />
[[Fitxategi:Einstein-formal portrait-35.jpg|thumb|Princetoneko Einsteinen argazki ofiziala, 1935.]]
Musikak eginkizun funtsezkoa eta iraunkorra izan zuen Einsteinen bizitzan garai hartatik aurrera. Musikari profesionala bihurtzearen ideia inoiz ez zen izan buruan, baina [[Ganbera-musika|ganbera musika]] jotzaile profesional batzuekin aritzen zen batzuetan, eta publiko eta lagun pribatuentzat jotzea gustatzen zitzaion. Ganbera musika bere bizitza sozialean ohikoa izan zen [[Berna]]<nowiki/>n, [[Zürich|Zurich]]<nowiki/>en eta [[Berlin]]<nowiki/>en bizi izan zen bitartean, eta beste batzuen artean, [[Max Planck]] eta bere semearekin jotzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Sadie|urtea=1980|izenburua="Alfred Einstein", in The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 20 vol.|argitaletxea=London, Macmillan Publishers Ltd.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=1-56159-174-2|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Nicolas|abizena=Slonimsky|urtea=1993|izenburua=The Concise Edition of Baker's Biographical Dictionary of Musicians, 8th ed.|argitaletxea=New York, Schirmer Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=ISBN 0-02-872416-X|hizkuntza=En}}</ref>
1931n, [[Kaliforniako Teknologia Institutua]]<nowiki/>n ikerketak egiten aritu zen bitartean, [[Los Angeles]]<nowiki/>ko Zoellner familiako kontserbatorioa bisitatu zuen. Bertan, Beethoven eta Mozarten zenbait lan jo zituen [[:en:Zoellner_Quartet|Zoellner Quartet]]<nowiki/>eko kideekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Cariaga|urtea=22 December 1985. Retrieved April 2012.|izenburua="Not Taking It with You: A Tale of Two Estates"|argitaletxea=Los Angeles Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=13 October 2010.|izenburua=Auction listing by RR Auction|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere bizitzaren bukaeran, [[:en:Juilliard_String_Quartet|Juilliard Quartet]] gazteek Princeton bisitatu zutenean, biolina jo zuen beraiekin, eta laukotea "Einsteinen koordinazio eta intonazio mailarekin harrituta" zegoen.<ref name=":0" />
==== Ikuspegi politiko eta erlijiosoak ====
''Artikulu nagusiak: [[:en:Political_views_of_Albert_Einstein|Political views of Albert Einstein]] eta [[:en:Religious_and_philosophical_views_of_Albert_Einstein|Religious and philosophical views of Albert Einstein]]''
1918an, Einstein [[:en:German_Democratic_Party|Alemaniako Alderdi Demokratako]] kide sortzaileetako bat izan zen, [[Alderdi Liberal-Kontserbadorea|alderdi liberala]].<ref>{{erreferentzia|izena=David E., Robert|abizena=Rowe, Schulmann|urtea=2007|izenburua=Einstein on Politics: His Private Thoughts and Public Stands on Nationalism, Zionism, War, Peace, and the Bomb|argitaletxea=Princeton University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-691-12094-2|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, geroago bere bizitzan, Einsteinen ikuspegi politikoa [[Sozialismo|sozialismoa]]<nowiki/>ren aldekoa zen, eta [[Kapitalismo|kapitalismoa]]<nowiki/>rekiko kritikoa,. "[[:en:Why_Socialism?|Zergatik sozialismoa?]]"saiakeran zehaztu zuen bezala.<ref>{{erreferentzia|izena=David A.|abizena=Walsh|urtea=2007|izenburua="What Were Einstein's Politics?"|argitaletxea=History News Network|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1949|izenburua="Why Socialism?"|argitaletxea=Sweezy, Paul; Huberman, Leo (eds.). Monthly Review|orrialdea=1 (1): 9|orrialdeak=|ISBN=doi:10.14452/MR-001-01-1949-05_3|hizkuntza=En}}</ref>Einsteini sarri eskatzen zioten fisika teorikoarekin edo matematikarekin zerikusirik ez zuten gaiei buruzko epaiak eta iritziak emateko. [[:en:World_government|Gobernu global demokratiko bat]]<nowiki/>en ideia defendatzen zuen, mundu mailako federazio baten esparruan estatuen boterea egiaztatuko zuena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 487, 494, 550|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> FBIk Einsteini buruzko dossier sekretua sortu zuen 1932an, eta heriotzarako FBIko bere fitxategia 1.427ko orrialdekoa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Mitch|abizena=Waldrop|urtea=19 April 2017|izenburua="Why the FBI Kept a 1,400-Page File on Einstein"|argitaletxea=National Geographic|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Mohandas Karamchand Gandhi|Mahatma Gandhi]]<nowiki/>k izugarri hunkitu zuen, eta eskutitzak trukatu zuen berarekin. Horietako baten, "etorkizuneko belaunaldien eredua" deitu zion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=18 October 1931. Archived from the original on 17 January 2012. Retrieved 24 January 2012|izenburua="Einstein on Gandhi (Einstein's letter to Gandhi – Courtesy:Saraswati Albano-Müller & Notes by Einstein on Gandhi)|argitaletxea=Source: The Hebrew University of Jerusalem )". Gandhiserve.org.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Citizen-Einstein.jpg|thumb|Einstein [[:en:Phillip_Forman|Phillip Forman]] epailearengandik AEBetako [[:en:Citizenship_of_the_United_States|herritartasun ziurtagiria]] jasotzen.]]
Einsteinek bere ikuspegi espirituala izan zuen hizpide jatorrizko idazlan eta elkarrizketen sorta zabal baten.<ref>{{erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Hitchens|urtea=2007|izenburua="Selected Writings on Religion: Albert Einstein". The Portable Atheist: Essential Readings for the Nonbeliever.|argitaletxea=Da Capo Press|orrialdea=p. 155|orrialdeak=|ISBN=978-0-306-81608-6|hizkuntza=En}}</ref> Adierazi zuen [[Baruch Spinoza]]<nowiki/>ren filosofiaren jainko [[:en:Pantheism|panteista]] inpertsonalari sinpatia ziola.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Alice|abizena=Calaprice|urtea=2010|izenburua=The Ultimate Quotable Einstein|argitaletxea=Princeton: Princeton University Press|orrialdea=p. 325|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ez zuen sinesten [[:en:Personal_god|Jainko pertsonal]] batean, gizakien patuez eta ekintzekin arduratzen zena, eta ikuspegia hori inozo bezala deskribatu zuen. Hala ere argitu zuen "ni ez naiz ateoa", nahiago zuelako bere burua [[agnostiko]]<nowiki/>tzat jo,<ref name=":1" /> edo "sakonki sinesten ez zuen erlijiosoa".<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Walter|abizena=Isaacson|urtea=2008|izenburua=Einstein: His Life and Universe|argitaletxea=New York: Simon and Schuster|orrialdea=p. 390|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Afterlife|Geroko bizitzan]] sinesten ote zuen galdetuta, Einsteinek erantzun zien: "Ez. Eta bizitza bat nahikoa da niretzat".<ref name=":2" />
Einstein Erresuma Batuan zein AEBetan erlijio ez diren [[Humanismo|humanista]] eta [[:en:Ethical_movement|kultura etikoko]] taldeekin erlazionatu zen. [[:en:First_Humanist_Society_of_New_York|New Yorkeko Lehen Elkarte Humanistako]] aholkulari batzordean aritu zen,<ref>{{erreferentzia|izena=Ian|abizena=Dowbiggin|urtea=2003|izenburua=A Merciful End|argitaletxea=New York: Oxford University Press|orrialdea=p. 41|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta Britainia Handiko [[:en:Rationalist_Association|Elkarte Arrazionalista]]<nowiki/>ko ohorezko bazkidea zen; bertan [[:en:New_Humanist|Humanista Berria]] aldizkaria argitaratzen zen. [[:en:Felix_Adler_(professor)#New_York_Society_for_Ethical_Culture|New Yorkeko Kultura Etikoko Elkartea]]<nowiki/>ren hirurogeita hamabosgarren urteurrena zela eta, adierazi zuen Kultur etikoaren ideiak, bere kontzepzio pertsonala gorpuzten zuen idealismo erlijiosoan baliotsuena eta iraunkorrena zela. Azpimarratu zuen, "kultura etikorik" gabe ez dagoela gizateriarentzako salbaziorik.<ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1995|izenburua=Ideas And Opinions|argitaletxea=New York: Random House|orrialdea=p. 62|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[:en:Eric_Gutkind|Eric Gutkind]] filosofoarentzako eskuz idatzitako orrialde bat eta erdiko eskutitz baten, Princetonen 1954ko urtarrilaren 3an idatzia, hil baino hamabost hilabete lehenago, Einsteinek honakoa idatzi zion: "Jainkoa hitza niretzat gizakien ahultasunen produktua eta espresioa, eta Biblia elezahar zoragarri baina oraindik nahiko primitiboen bilduma da. Inolako interpretaziorik, arina izan arren, ezin dit ezer aldatu. [...] Niretzat judu-erlijioak, beste erlijio guztiak bezala, ustezko haurtzaroaren gorpuzkera da. [...] Ezin dut haien inguruan [[:en:Jews|[judu herria]]] "ezer aukeratua" ikusi.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=4 December 2018|izenburua=Albert Einstein's "God Letter" fetches US $2,400,000 at Christie's New York auction house|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
==== Heriotza ====
160 ⟶ 201 lerroa:
=== Mekanika estatistikoa ===
''Artikulu nagusiak: [[:en:Statistical_mechanics|Statistical mechanics]], [[:en:Thermal_fluctuations|thermal fluctuations]], eta [[:en:Statistical_physics|statistical physics]]''
==== Gorabehera termodinamikoak eta fisika estatistikoa ====
==== Opaleszentzia kritikoaren teoria ====
235 ⟶ 277 lerroa:
1935ean, Einstein Nathan Rosenekin lankidetzan aritu zen [[Zizare zulo|zizare-zulo]] baten eredua ekoizteko, askotan [[:en:Wormhole#Schwarzschild_wormholes|Einstein - Rosen zubiak]] deritzona.<ref>{{erreferentzia|izena=Alber, Nathan|abizena=Einstein, Rosen|urtea=1935|izenburua="The Particle Problem in the General Theory of Relativity"|argitaletxea=Physical Review|orrialdea=48 (1): p. 73|orrialdeak=|ISBN=Bibcode:1935PhRv...48...73E. doi:10.1103/PhysRev.48.73|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="2015 – General Relativity's Centennial"|argitaletxea=American Physical Society. Retrieved 7 April 2017|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere motibazioa kargadun oinarrizko partikulen ereduak aurkitzea zen, eremu grabitatorioen ekuazioen konponbide gisa, artikuluan azaldutako programaren ildotik.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Lindley|urtea=2005|izenburua="Focus: The Birth of Wormholes"|argitaletxea=Physics. 15|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=doi:10.1103/physrevfocus.15.11|hizkuntza=En}}</ref>"Grabitazional eremuak funtzio garrantzitsua betetzen dute oinarrizko elementuen eraketan?" Irtenbide hauek [[:en:Schwarzschild_metric|Schwarzschilden zulo beltzak]] moztu eta itsatsi zituzten bi adarren arteko zubia egiteko.
Zizare-zulo baten mutur bat positiboki kargatuko balitz, beste muturra negatiboki kargatuko litzateke. Propietate horiekin Einsteinek [[Partikula (argipena)|partikula]] eta [[Antipartikula|antipartikule]]<nowiki/>n pareak modu honetan deskribatu zitezkeela uste zuen.[[Fitxategi:Yerkes Observatory Astro4p7.jpg|thumb|[[:en:Yerkes_Observatory|Yerkes Observatorioan]], Wisconsin, AEB, 1921ean.|alt=]]
==== Einstein - Cartanen teoria ====
343 ⟶ 385 lerroa:
==== Einstein hozkailua ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Einstein_refrigerator|Einsteinen hozkailua]]''
[[Fitxategi:Rabindranath with Einstein.jpg|thumb|[[Rabindranath Tagore]]
1926an, Einsteinek eta Leó Szilárd bere ikasle ohiak, hozkailua asmatu zuten (eta 1930ean patentatu egin zuten). [[:en:Absorption_refrigerator|Xurgapen hozkailu]] hau iraultzailea izan zen pieza mugikorrik ez zuelako, eta eragile bezala beroa soilik erabiliz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gary|abizena=Goettling|urtea=1998|izenburua=Einstein's refrigerator|argitaletxea=Georgia Tech Alumni Magazine. Retrieved on 12 November 2014. Leó Szilárd, a Hungarian physicist who later worked on the Manhattan Project, is credited with the discovery of the chain reaction|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1930eko azaroan, [https://patents.google.com/patent/US1781541 AEBetako 1.781.541 patentea] Einstein eta Leó Szilárd eman zitzaien hozkailuagatik. Haien asmakuntza ez zen berehala ekoizpen komertzialetan sartu, eta patenteen alderdirik itxaropentsuena [[:en:Electrolux|Electrolux]] enpresa suediarrak erosi zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jha|abizena=Alok|urtea=21 September 2008|izenburua=In September 2008 it was reported that Malcolm McCulloch of Oxford University was heading a three-year project to develop more robust appliances that could be used in locales lacking electricity, and that his team had completed a prototype Einstein refrigerator. He was quoted as saying that improving the design and changing the types of gases used might allow the design's efficiency to be quadrupled. "Einstein fridge design can help global cooling"|argitaletxea=The Guardian. UK. Archived from the original on 24 January 2011. Retrieved 22 February 2011|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
| |||