Albert Einstein: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
167. lerroa:
''Artikulu nagusia: [[:en:Critical_opalescence|Critical opalescence]]''
Einsten gorabehera termodinamikoen arazora itzuli zen, fluido baten dentsitate-aldaketen tratamendua bere puntu kritiko bezala hartuz. Normalean dentsitatearen gorabeherakenergia librearen bigarren deribatuak kontrolatzen ditu dentsitatearekiko.<ref>{{erreferentzia|izena=Thomas|abizena=Levenson|urtea=1997|izenburua="Einstein's Big Idea"|argitaletxea=Boston: WBGH. Public Broadcasting Service (PBS).|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Puntu kritikoan, deribazio hori zero da, eta gorabehera handiak ekarriko ditu. Dentsitatearen gorabeheren eragina uhin-luzera guztietako argia sakabanatu egiten dela da, fluidoa esne zuria bezalakoa bihurtuz. Einsteinek [[:en:Rayleigh_scattering|Rayleigh-ren sakabanaketarekin]] erlazionatzen du hau, gorabeheraren tamaina uhin-luzera baino askoz txikiagoa denean gertatzen dena, eta zerua urdina zergatik den azaltzen duena. Einsteinek kuantitatiboki opaleszentzia kritikoa dentsitatearen gorabeheren tratamendu batetik eratu zuen, eta frogatu zuen bai efektuak bai Rayleighen sakabanaketak, materiaren konstituzio atomikotik sortzen direla.
[[Fitxategi:Albert Einstein (Nobel).png|thumb|Einsteinen argazki ofiziala 1921ean Fisikako Nobel Saria jaso ondoren.]]
173. lerroa:
''Artikulu nagusia: [[:en:History_of_special_relativity|History of special relativity]]''
Einstein-en "Zur Elektrodynamik bewegter Körper" <ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1905d|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref>(Mugitzen diren gorputzen elektrodinamikaren inguruan) 1905eko ekainean jaso zen, eta urte bereko irailean argitaratu. [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] (elektrizitatearen eta magnetismoaren legeak) eta mekanika newtondarraren legeen arteko gatazkak bateratu zituen, mekanikaren legeak aldatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Fölsing|urtea=1997|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 178–198|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Behatoki moduan, aldaketa horien ondorioak abiadura handietan agerikoagoak dira (objektuak mugitzen ari dira ia [[argiaren abiadura]]<nowiki/>n). Artikulu honetan garatutako teoria geroago Einsteinek erlatibitatearen teoria berezi gisa ezagutua izan zen.
Idazlan honek iragarri zuen, behatzailea mugitzen den marko baten ari bada neurtzen, erloju bat mugitzen den gorputz batek badarama, [[:en:Time_dilation|moteldu]] egiten dela dirudi, eta gorputza bera [[:en:Length_contraction|uzkurtu]] egiten dela higiduraren norabidean. Era berean, artikulu honek [[:en:Luminiferous_aether|eter argitzea]]<nowiki/>ren ideia argudiatu zuen ez funtsezkoa zelakoan, garai hartan fisikaren entitate teoriko garrantzitsuenetariko bat izan arren.
188. lerroa:
''Ikusi baita: [[:en:Equivalence_principle|Equivalence principle]], [[:en:Theory_of_relativity|Theory of relativity]], eta [[:en:Einstein_field_equations|Einstein field equations]]''
Erlatibitate Orokorra (GR) Einsteinek 1907 eta 1915 artean garatu zuen [[:en:Gravity|grabitatearen teoria]] da. Erlatibitate orokorraren arabera, masen arteko erakarpen grabitatorioa masa horiek [[:en:Spacetime|espazioaren eta denboraren]] iraultzearen ondorio da. Erlatibitate orokorra [[astrofisika]] modernoan ezinbesteko tresna bilakatu da. [[Zulo beltz|Zulo belt]]<nowiki/>zen gaur egungo ulermenerako oinarria eskaintzen du, grabitate-erakarpena hain indartsua den espazio-eskualdeak, non argiak ere ezin duela ihes egin.
Geroago Einsteinek esan zuen moduan, erlatibitate orokorra garatzeko arrazoia zen [[Erlatibitate berezia|erlatibitate berezi]]<nowiki/>ko mugimendu inertzialen lehentasuna ez zela gogobetegarria izan. Eta hasieratik inongo mugimendurik (azeleratuak izan) nahi ez zuen teoria gogobetegarriagoa zirudien.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1923|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Horrenbestez, 1907an azelerazioari buruzko artikulua argitaratu zuen erlatibitate berezipean. "Erlatibitatearen printzipioa eta emaitzetatikk ateratako ondorioak" izenburuko artikulu horretan, erorketa librea higidura inertziala dela esaten zuen, eta [[:en:Free_fall|erorketa askeko]] behatzaile batentzat erlatibitate bereziko arauak aplikatu behar zirela. Argudio hori [[:en:Equivalence_principle|baliokidetasun printzipioa]] deitzen zaio. Artikulu berean, Einsteinek [[:en:Gravitational_time_dilation|grabitatearen denboraren dilatazioa]], [[:en:Gravitational_redshift|grabitatearen birrindaketa]] eta [[:en:Gravitational_lens|argiaren deflexioa]]<nowiki/>ren fenomenoak ere aurreikusi zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 179–183|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Stachel|urtea=2008|izenburua=The Swiss Years: Writings, 1900–1909|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 273–274, vol. 2|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
195. lerroa:
==== Grabitazio uhinak ====
1916an, Einsteinek uhin grabitatorioak aurreikusi zituen,<ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1918|izenburua="Über Gravitationswellen"|argitaletxea=Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften Berlin|orrialdea=|orrialdeak=part 1: pp. 154–167|ISBN=Bibcode:1918SPAW.......154E|hizkuntza=Al}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1916|izenburua="Näherungsweise Integration der Feldgleichungen der Gravitation"|argitaletxea=Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften Berlin|orrialdea=|orrialdeak=part 1: pp. 688–696|ISBN=Bibcode:1916SPAW.......688E|hizkuntza=Al}}</ref> uhin gisa hedatzen zirenak espazio-denboraren [[:en:Curvature|kurbaduran]], iturritik kanpora bidaiatzen, energia garraiatuz [[:en:Wave|erradiazio grabitatorio]] bezala. Uhin grabitatorioen existentzia erlatibitate orokorraren azpian posible da [[:en:Lorentz_covariance|Lorentzen aldaeragatik]], eta horrek grabitatearen interakzio fisikoak hedatzeko abiadura finkoaren kontzeptua dakar. Aldiz, uhin grabitatorioak ezin dira [[:en:Newton's_law_of_universal_gravitation|grabitatearen teoria Newtoniarrean]] agertu, grabitatearen interakzio fisikoak abiadura infinituan hedatzen direla postulatzen baitu.
Grabitazio uhinak antzematen lehena, eta zeharka, 1970eko hamarkadan iritsi zen, orbitazio gertukoa duten [[:en:Neutron_star|neutroi izarretako]] bikote baten behaketaren bidez, [[:en:Hulse–Taylor_binary|PSR B1913 + 16]].<ref>{{erreferentzia|izena=Nadia|abizena=Drake|urtea=11 February 2016. Archived from the original on 12 February 2016. Retrieved 6 July 2016|izenburua="Found! Gravitational Waves, or a Wrinkle in Spacetime"|argitaletxea=National Geographic|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beren orbitaren gainbeheraren azalpena, uhin grabitatorioak emititzen ari zirela izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=Retrieved 6 July 2016|izenburua=Gravity investigated with a binary pulsar-Press Release: The 1993 Nobel Prize in Physics"|argitaletxea=Nobel Foundation|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Einstein-en iragarpena 2016ko otsailean baieztatu zen, [[LIGO]]<nowiki/>ko ikertzaileek [[:en:First_observation_of_gravitational_waves|uhin grabitatorioen lehen behaketa]] argitaratu zutenean, lurrean 2015eko irailean atzeman zuteak, iragarpenetik ia ehun urtera.<ref>{{erreferentzia|izena=Benjamin P.|abizena=Abbott, et al. (LIGO Scientific Collaboration and Virgo Collaboration)|urtea=2016|izenburua="Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger"|argitaletxea=Phys. Rev. Lett. 116 (6): 061102|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. PMID 26918975. Lay summary (PDF)|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=11 February 2016. Retrieved 12 February 2016.|izenburua="Gravitational Waves: Ripples in the fabric of space-time"|argitaletxea=LIGO {{!}} MIT|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Jennifer|abizena=Chu|urtea=Retrieved 12 February 2016.|izenburua=Scientists make first direct detection of gravitational waves|argitaletxea=MIT News|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Pallab|abizena=Ghosh|urtea=11 February 2016|izenburua="Einstein's gravitational waves 'seen' from black holes"|argitaletxea=BBC News|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Dennis|abizena=Overbye|urtea=11 February 2016|izenburua="Gravitational Waves Detected, Confirming Einstein's Theory"|argitaletxea=The New York Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=ISSN 0362-4331|hizkuntza=En}}</ref>
==== Zulo argumentua eta Entwurf teoria ====▼
''Artikulu nagusia: [[:en:Hole_argument|Hole argument]]''
Erlatibitate orokorra garatzen ari zen bitartean, Einstein teorian zegoen [[:en:Gauge_theory|zabaleraren inbariantzarekin]] nahasi egin zen. Ondorioztatu zuen argumentua izan zen, eremu teoria erlatibista orokor bat ezinezkoa dela. Uko egin zuen kobarianteen tentsio ekuazioen osotasunean bilatzeari, eta eraldaketa lineal orokorretan soilik aldaezinak izango ziren ekuazioak aurkitu zituen.
1913ko ekainean, Entwurf teoria izan zen ikerketa horien emaitza. Izenak dioen bezala, teoria baten zirriborroa zen, erlatibitate orokorra baino zailagoa eta ez hain dotorea, higiduraren ekuazioak zabaleraren baldintza osagarriz finkatuta. Bi urte baino gehiagoko lan intentsiboaren ondoren, Einstein konturatu zen [[:en:Hole_argument|zuloaren argumentua]] oker zegoela,<ref>{{erreferentzia|izena=Jeroen|abizena=Van Dongen|urtea=2010|izenburua=Einstein's Unification|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=p. 23|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> eta 1915eko azaroan teoria bertan behera utzi zuen.
==== Kosmologia fisikoa ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Physical_cosmology|Physical cosmology]]''
1917an, Einsteinek erlatibitatearen teoria orokorra unibertsoaren egitura osora aplikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1917a|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref> Ezagutzen dut Eremu orokorreko ekuazioek unibertsoa dinamikoa zela iragartzen zutela aurkitu zuen, uzkurtuz edo zabalduz.<ref>{{erreferentzia|izena=C., B.|abizena=O'Raifeartaigh, McCann|urtea=2014|izenburua="Einstein's cosmic model of 1931 revisited: An analysis and translation of a forgotten model of the universe" (PDF)|argitaletxea=The European Physical Journal|orrialdea=|orrialdeak=H. 39 pp: 63–85|ISBN=arXiv:1312.2192. Bibcode:2014EPJH...39...63O. doi:10.1140/epjh/e2013-40038-x|hizkuntza=En}}</ref> Unibertso dinamiko baten behaketa frogak garai hartan ezagutzen ez zirenez, Einsteinek termino berri bat sortu zuen eremuko ekuazioetan, [[Konstante kosmologiko|konstante kosmologikoa]], teoriak unibertso estatikoa iragartzeko aukera izan dezan<ref>{{erreferentzia|izena=J.D.|abizena=North|urtea=1965|izenburua=The Measure of the Universe: A History of Modern Cosmology.|argitaletxea=New York: Dover|orrialdea=|orrialdeak=pp. 81–83|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1994|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 285–286|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Aldatutako eremuko ekuazioek kurbadura itxiaren unibertso estatikoa aurreikusi zuten, Einsteinek [[:en:Mach's_principle|Machen printzipioa]] ulertzen zuen bezala urte hauetan. Eredu hau Einstein World edo [http://www.euskalmet.euskadi.eus/s07-5853x/eu/meteorologia/home.apl?e=8 Einsteinen unibertso estatikoa] izenarekin ezagutua izan zen.
[[Edwin Hubble]]<nowiki/>k 1929an nebulosaren atzeraldia aurkitu zuenean, Einsteinek unibertsoaren eredu estatikoa utzi egin zuen eta kosmosaren bi eredu dinamiko proposatu zituen: 1931ko [[:en:Friedmann–Einstein_universe|Friedmann-Einstein unibertsoa]],<ref>{{erreferentzia|izena=A.|abizena=Einstein|urtea=1931|izenburua=Zum kosmologischen Problem der allgemeinen Relativitätstheorie Sitzungsb|argitaletxea=König. Preuss. Akad.|orrialdea=|orrialdeak=pp, 235–237|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=C., B.|abizena=O'Raifeartaigh, McCann|urtea=2014|izenburua="Einstein's cosmic model of 1931 revisited: An analysis and translation of a forgotten model of the universe" (PDF)|argitaletxea=The European Physical Journal H. 39|orrialdea=|orrialdeak=pp: 63–85|ISBN=arXiv:1312.2192. Bibcode:2014EPJH...39...63O. doi:10.1140/epjh/e2013-40038-x|hizkuntza=En}}</ref> eta [[:en:Einstein–de_Sitter_universe|Einstein-de Sitter unibertsoa]] 1932an.<ref>{{erreferentzia|izena=A., W.|abizena=Einstein, de Sitter|urtea=1932|izenburua="On the relation between the expansion and the mean density of the universe"|argitaletxea=Proceedings of the National Academy of Sciences. 18 (3)|orrialdea=|orrialdeak=pp: 213–214|ISBN=Bibcode:1932PNAS...18..213E. doi:10.1073/pnas.18.3.213. PMC 1076193. PMID 16587663|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Harry|abizena=Nussbaumer|urtea=2014|izenburua="Einstein's conversion from his static to an expanding universe"|argitaletxea=Eur. Phys. J. H. 39 (1)|orrialdea=|orrialdeak=pp: 37–62|ISBN=arXiv:1311.2763. Bibcode:2014EPJH...39...37N. doi:10.1140/epjh/e2013-40037-6|hizkuntza=En}}</ref> Eredu horietako bakoitzean, Einsteinek konstante kosmologikoa baztertu zuen, "edozein kasutan teorikoki desegokia" zela aldarrikatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Nussbaumer and Bieri|urtea=2009|izenburua=Discovering the Expanding Universe|argitaletxea=Cambridge: Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 144–152|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Einsteinen biografia askotan, Einsteinek ondorengo urteetan konstante kosmologikoa bere "akatsik handiena" izan zela aipatzen zuela esan ohi da. [https://www.bbva.es/particulares/index.jsp Mario Livio] astrofisikariak zalantzak argitu berri ditu aldarrikapen honi buruz, gehiegizkoa izan daitekeela iradokiz.<ref>{{erreferentzia|izena=Carl|abizena=Zimmer|urtea=9 June 2013|izenburua="The Genius of Getting It Wrong"|argitaletxea=The New York Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=En|hizkuntza=}}</ref>
[[Fitxategi:E equals MC square explained - Cropped and PNG format.png|thumb|''E'' = ''mc''<sup>2</sup> azalpena]]
2013ko bukaeran, [[:en:Cormac_O'Raifeartaigh|Cormac O'Raifeartaigh]] fisikari irlandarrak zuzendutako talde batek frogatu zuen, Hubblek nebulosaren atzeraldiaren inguruko oharrak ezagutu eta gutxira, Einsteinek [[:en:Steady-state_model|unibertsoaren egoera egonkorra]] zela uste zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Davide|abizena=Castelvecchi|urtea=2014|izenburua="Einstein's lost theory uncovered"|argitaletxea=Nature News & Comment. 506 (7489)|orrialdea=|orrialdeak=pp: 418–419|ISBN=Bibcode:2014Natur.506..418C. doi:10.1038/506418a. PMID 24572403|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=14 March 2014|izenburua=On His 135th Birthday, Einstein is Still Full of Surprises"|argitaletxea=Out There|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ordura arte kontutan hartu gabeko 1931ko hasieran idatzitako eskuizkribu baten, Einsteinek unibertso zabalaren eredu bat esploratu zuen. Materiaren dentsitatea etengabea zen, materiaren etengabeko sorrera zela eta, konstante kosmologikoarekin lotzen zuen prozesuan.
Artikuluan adierazi zuenez, "Jarraian, arreta jarri nahi nuke Hubbelen gertakariak kontabiliza ditzakeen ekuazioaren (1) irtenbide bati, eta dentsitatea denboran zehar etengabea dena ... " Fisikoki mugatutako bolumen bat kontutan hartzen bada, materiaren partikulak etengabe aldeko dira.<ref>{{erreferentzia|izena=C., B., W., S|abizena=O'Raifeartaigh, McCann, Nahm, Mitton|urtea=2014|izenburua="Einstein's steady-state theory: an abandoned model of the cosmos" (PDF)|argitaletxea=Eur. Phys. J. H. 39 (3)|orrialdea=pp: 353–369|orrialdeak=|ISBN=arXiv:1402.0132. Bibcode:2014EPJH...39..353O. doi:10.1140/epjh/e2014-50011-x|hizkuntza=En}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izena=Harry|abizena=Nussbaumer|urtea=2014|izenburua="Einstein's aborted attempt at a dynamic steady-state universe"|argitaletxea=arXiv:1402.4099 [physics.hist-ph]|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=En|hizkuntza=}}</ref>Dentsitateak konstante jarrai dadin, materia partikula berriak etengabe eratu behar dira bolumenean espaziotik.
Dirudienez, Einsteinek hedatu zen unibertsoaren egoera egonkorreko eredua Hoyle, Bondi eta Goldenek baino urte asko lehenago hartu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Hoyle|urtea=1948|izenburua="A New Model for the Expanding Universe"|argitaletxea=MNRAS|orrialdea=108 (5) p: 372|orrialdeak=|ISBN=Bibcode:1948MNRAS.108..372H. doi:10.1093/mnras/108.5.372|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Gold|abizena=Bondi|urtea=1948|izenburua="The Steady-State Theory of the Expanding Universe"|argitaletxea=MNRAS|orrialdea=108 (3): 252|orrialdeak=|ISBN=Bibcode:1948MNRAS.108..252B. doi:10.1093/mnras/108.3.252|hizkuntza=En}}</ref> Hala ere, Einsteinen [[:en:Steady-state_model|egoera egonkorreko ereduak]] oinarrizko akatsa zuen, eta ideia bertan behera utzi zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=7 March 2014|izenburua="Einstein's Lost Theory Describes a Universe Without a Big Bang – The Crux"|argitaletxea=The Crux|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
==== Momentu energetiko sasiotentsorea ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Stress–energy–momentum_pseudotensor|Stress–energy–momentum pseudotensor]]''
Erlatibitate orokorrak espazio-denbora dinamikoa hartzen du barnean, beraz zaila da nola ikusi kontserbatzen den energia eta momentua. [[:en:Noether's_theorem|Noether-en teorema]] kantitate horiek zehazteko [[Lagrangeren puntu|Lagranga]]<nowiki/>tik aukera ematen du t[[:en:Translational_symmetry|ranslazioaren aldaerarekin]], baina [[:en:General_covariance|kobarianza orokorrak]] translazioaren aldaera [[:en:Gauge_theory|simetriako txantiloiko]] zerbaitetan bihurtzen du. Noetherren preskripzioek erlatibitate orokorraren barnean sortutako energia eta momentuak, ez dute benetako tentsiorik egiten horregatik.
Einsteinek zioen hori egia dela funtsezko arrazoi batengatik: grabitazio eremua desagertu egin liteke koordenatuen aukera baten bidez. Bere ustez, ez-kobariante momentu energetiko sasiotentsorea zen, hain zuzen ere, energia momentuaren banaketaren deskribapenik onena eremu grabitatorioan. Planteamendu horri [[Lev Landau]], [[:en:Evgeny_Lifshitz|Evgeny Lifshitzek]] eta beste batzuk eman zioten oihartzuna, eta estandarra bilakatu zen.
Ez-kobariante objektuen erabilera pseudotentsoreak bezalakoak gogor kritikatu zuten 1917an [[Erwin Schrödinger]]<nowiki/>ek eta beste ikerlari batzuk.
==== Zizare zuloak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Wormhole|Wormhole]]''
1935ean, Einstein Nathan Rosenekin lankidetzan aritu zen [[Zizare zulo|zizare-zulo]] baten eredua ekoizteko, askotan [[:en:Wormhole#Schwarzschild_wormholes|Einstein - Rosen zubiak]] deritzona.<ref>{{erreferentzia|izena=Alber, Nathan|abizena=Einstein, Rosen|urtea=1935|izenburua="The Particle Problem in the General Theory of Relativity"|argitaletxea=Physical Review|orrialdea=48 (1): p. 73|orrialdeak=|ISBN=Bibcode:1935PhRv...48...73E. doi:10.1103/PhysRev.48.73|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="2015 – General Relativity's Centennial"|argitaletxea=American Physical Society. Retrieved 7 April 2017|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere motibazioa kargadun oinarrizko partikulen ereduak aurkitzea zen, eremu grabitatorioen ekuazioen konponbide gisa, artikuluan azaldutako programaren ildotik.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Lindley|urtea=2005|izenburua="Focus: The Birth of Wormholes"|argitaletxea=Physics. 15|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=doi:10.1103/physrevfocus.15.11|hizkuntza=En}}</ref>"Grabitazional eremuak funtzio garrantzitsua betetzen dute oinarrizko elementuen eraketan?" Irtenbide hauek [[:en:Schwarzschild_metric|Schwarzschilden zulo beltzak]] moztu eta itsatsi zituzten bi adarren arteko zubia egiteko.
Zizare-zulo baten mutur bat positiboki kargatuko balitz, beste muturra negatiboki kargatuko litzateke. Propietate horiekin Einsteinek [[Partikula (argipena)|partikula]] eta [[Antipartikula|antipartikule]]<nowiki/>n pareak modu honetan deskribatu zitezkeela uste zuen.[[Fitxategi:Yerkes Observatory Astro4p7.jpg|thumb|Yerkes Observatorioan, Wisconsin, AEB, 1921ean.]]
==== Einstein - Cartanen teoria ====
227 ⟶ 246 lerroa:
Erlatibitate orokorraren teoriak funtsezko lege bat du - [[:en:Einstein_field_equations|Einstein eremuko ekuazioak]], espazioa nola kurbatzen den deskribatzen dutenak. [[:en:Geodesic#Affine_geodesics|Ekuazio geodesikoa]], partikulak nola mugitzen diren deskribatzen duena, Einstein eremuko ekuazioetatik erator daiteke.
Erlatibitate orokorraren ekuazioak ez-linealak direnez, grabitazio eremu hutsetatik eginiko energia pilo bat, zulo beltz bat bezala, Einstein eremuko ekuazioek zehazten duten ibilbidean mugituko litzateke, ez lege berri baten bidez. Beraz, Einsteinek proposatu zuen irtenbide berezi baten bidea, zulo beltz bat adibidez, erlatibitate orokorraren beraren geodesikoa bezala zehaztuko zela.
Hau Einstein, Infeld eta Hoffmannek ezarri zuten momentu angelurik gabeko aldizkako objektuetarako, eta [[:en:Roy_Kerr|Roy Kerr]]<nowiki/>ek objektu birakarientzako.
=== Teoria kuantiko zaharra ===
234 ⟶ 257 lerroa:
''Artikulu nagusiak: [[Photonectes braueri|Photon]] eta [[Quantum of Solace|Quantum]]''
[[Fitxategi:Photoelectric effect.png|thumb|Efektu fotoelektrikoa. Ezkerraldetik sartzen diren fotoiak plaka metaliko bat jo (behean), eta zuzendu egiten dira eskuin aldera hegan joanaz.]]
1905eko artikulu baten,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1905a|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref> Einsteinek argia bera mugarritutako partikulek ([[:en:Quantum|kuanta]]) osatzen dutela dio. Kuantaren argi hau ia mundu osoan baztertu zuten fisikariek, [[Max Planck]] eta [[Niels Bohr]] barne. Ideia hau unibertsalki 1919an onartu zen, [[:en:Robert_Andrews_Millikan|Robert Millikan]]<nowiki/>ek efektu fotoelektrikoari buruz egindako esperimentu zehatzekin, eta [[:en:Compton_scattering|Comptonen sakabanaketaren]] neurketarekin.
Einsteinek ondorioztatu zuen ''f'' frekuentziako uhin bakoitza, ''hf'' energia zuten [[fotoi]] bilduma batekin lotzen zela, non ''h'' [[:en:Planck_constant|Plancken konstantea]] zen. Ez zuen askoz gehiago esan, ez baitzegoen ziur partikulek nola erlazionatzen ziren uhinarekin. Baina ideia horrek zenbait emaitza esperimental azalduko lituzke, batez ere efektu fotoelektrikoa.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1905a|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref>
==== Kuantizatutako bibrazio atomikoak ====
245 ⟶ 270 lerroa:
1910. hamarkadan zehar, mekanika kuantikoaren esparrua hedatu egin zen hainbat sistema estaltzeko. [[Ernest Rutherford]]<nowiki/>ek nukleoa aurkitu eta elektroiak planetak bezala orbitatzen zutela proposatu ondoren, Niels Bohrek erakutsi zuen Planckek eta Einsteinek garatutako postulatu mekaniko kuantiko berak, atomoetako elektroien higidura diskretua azalduko zutela, eta baita [[Taula periodikoa|elementuen taula periodikoa]].
Einsteinek garapen horiek lagundu zituen [[Wilhelm Wien]]<nowiki/>ek 1898an eginiko argudioekin lotuz. Wienek erakutsi du oreka termikoko egoera [[:en:Adiabatic_invariant|adiabatikoaren aldaeraren]] hipotesiak, tenperatura desberdinetako [[:en:Black-body_radiation|kurba beltzak]] bata bestearengandik ateratzea ahalbidetzen duela, [[:en:Wien's_displacement_law|aldatze prozesu sinple]] batez. Einsteinek 1911an adierazi zuen printzipio adiabatiko berak erakusten duela edozein mugimendu mekanikoetan kuantizatzen den kantitateak, adiabatiko aldaezina izan behar duela. [[Arnold Sommerfeld]]<nowiki/>ek aldaezin adiabatiko hau mekanika klasikoaren [[:en:Action-angle_coordinates|ekintzaren aldagaitzat]] identifikatu zuen.
==== Bose-Einstein estatistikak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Bose–Einstein_statistics|Bose–Einstein statistics]]''
1924an, Einsteinek [[Satyendra Nath Bose]] fisikari indiarraren eredu [[Estatistika|estatistiko]] baten deskribapena jaso zuen, argia partikula ezabaezinen gas gisa uler zitekeela suposatzen zuen zenbaketa-metodo batean oinarrituta. Einsteinek adierazi zuen Boseren estatistikak zenbait atomoei eta proposatutako argi partikulei aplikatzen ziela, eta artikuluaren itzulpena [[:en:Zeitschrift_für_Physik|Zeitschrift für Physik]]-era bidali zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2001|izenburua="Cornell and Wieman Share 2001 Nobel Prize in Physics"|argitaletxea=Archived from the original on 10 June 2007. Retrieved 11 June 2007|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2005|izenburua=Einstein archive at the Instituut-Lorentz"|argitaletxea=Instituut-Lorentz. Retrieved on 21 November 2005|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Einsteinek ere argitaratu zituen artikuluak, eredua eta horrek dakartzan ondorioak deskribatuz, horien artean [[:en:Bose–Einstein_condensate|Bose-Einstein kondentsazio]] fenomenoa, non tenperatura oso baxuetan partikulak agertu beharko liratekeen. [[Eric Allin Cornell]] eta [[Carl Wieman]]<nowiki/>ek 1995. urtean lehen [[:en:Ultracold_atom|kondentsatua]] ekoiztu zuten esperimentalki [[:en:National_Institute_of_Standards_and_Technology|NIST]] - [[:en:JILA|JILA]] laborategian, [[:en:University_of_Colorado_Boulder|Coloradoko Unibertsitatean, Boulderen]]. Gaur egun Bose-Einstein estatistikak erabiltzen dira edozein [[:en:Boson|bosoien]] muntaketaren portaerak deskribatzeko. Einstein proiektuaren zirriborroak Einstein Artxiboan ikus daitezke, [[Leidengo Unibertsitatea|Leidengo]] Unibertsitateko liburutegian.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2005. Retrieved on 21 November 2005|izenburua="Einstein archive at the Instituut-Lorentz"|argitaletxea=Instituut-Lorentz|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Marie Curie and Albert Einstein.jpg|thumb|[[Marie Curie]] eta Albert Einstein 1929an.|alt=]]
==== Uhin-partikulen dualtasuna ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Wave–particle_duality|Wave–particle duality]]''
Patente bulegoak Einstein 1906an bigarren mailako aztertzaile tekniko izatera igo bazuen ere, ez zuen akademia baztertu. 1908an, Bernako Unibertsitatean [[:en:Privatdozent|irakasle pribatua]] bihurtu zen. "Über die Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung" ("[[wikisophia:Translation:The_Development_of_Our_Views_on_the_Composition_and_Essence_of_Radiation|Erradiazioaren osaera eta esentziari buruzko gure ikuspegiaren garapena]]"), [[:en:Quantization_(physics)|argiaren kuantizazioa]] buruzko liburuan, eta 1909ko hasierako artikulu batean, Einsteinek azaldu zuen [[Max Planck]]<nowiki/>en energia-kuantak momentu zehatza izan behar zuela, eta zenbait zentzutan partikula independente gisa jokatzen zutela.<ref>{{erreferentzia|izena=Abraham|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p,522|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-853907-0|hizkuntza=En}}</ref>Artikulu honek fotoi kontzeptua sartu zuen (nahiz eta fotoi izena [[:en:Gilbert_N._Lewis|Gilbert N. Lewisek]] idatzi zuen, 1926an), eta [[:en:Wave–particle_duality|uhin-partikularen dualtasun nozioa]] inspiratu zuen [[Mekanika kuantiko|mekanika kuantikoan]]. Einsteinek erradiazioan dagoen uhin-partikularen dualtasuna hau, froga konkretu bezala ikusi zuen fisikak oinarri berri eta bateratu bat behar zuela esaten zuenean.
==== Zero puntuko energia ====
276 ⟶ 303 lerroa:
==== Einsteinen objekzioak mekanika kuantikoaren inguruan ====
Einsteinek eginkizun garrantzitsua jokatu zuen teoria kuantikoa garatzeko orduan, 1905eko [[Efektu fotoelektriko|efektu
==== Bohr versus Einstein ====
287 ⟶ 314 lerroa:
1935ean, Einstein mekanika kuantikora itzuli zen, bereziki bere "[[:en:EPR_paradox|EPR artikuluan]]" ageri zen osotasunari buruzko galderara.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein, Podolsky & Rosen|urtea=1935|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Einstein's_thought_experiments|Pentsamendu esperimentu]] batean, elkarri lotu zitzaizkion bi partikulen propietateak korrelazio handikoak bilakatu zirelako hartu zituen kontuan. Ez du axola bi partikulak noraino zeuden bereizita, partikula baten posizio-neurketa zehatzak beste partikularen posizioari buruzko ezagutza berdina lortuko luke. Era berean, partikula baten momentu neurketa zehatzak, beste partikularen momentuaren ezagutza berdina eta zehatza lortuko luke, bigarren partikula aztoratu beharrik izan gabe.<ref>{{erreferentzia|izena=Walter|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=Einstein: His Life and Universe|argitaletxea=New York: Simon & Schuster Paperbacks|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-7432-6473-0|hizkuntza=En}}</ref>
Einsteinen [[:en:Principle_of_locality#Local_realism|tokiko errealismoaren]] kontzeptua kontuan hartuta, bi aukera zeuden: (1) beste partikulak jada zehaztutako propietateak zituen, edo (2) lehen partikula neurtzeko prozesuak berehala eragina zuen bigarren partikularen posizioaren eta momentuaren errealitatean. Einsteinek bigarren aukera hau baztertu egin zuen (popularki "ekintza beldurgarria distantziara" deitua).<ref>{{erreferentzia|izena=Walter|abizena=Isaacson|urtea=2007.|izenburua=Einstein: His Life and Universe|argitaletxea=New York: Simon & Schuster Paperbacks|orrialdea=|orrialdeak=pp. 448–453|ISBN=978-0-7432-6473-0|hizkuntza=En}}</ref>
Einsteinek tokian tokiko errealismoan sinesten zuenez, mekanika kuantikoaren zuzentasuna zalantzan jartzen ez arren, osatu gabe egon behar zuela zioen. Baina printzipio fisiko gisa, tokiko errealismoa okerra zela frogatu zuen 1982ko Aspect esperimentuak, [[:en:Aspect's_experiment|Bell]]-ek 1964. urtean deskribatutako teorema berretsi zuenean. Esperimentu horiek eta ondorengoek erakusten dutenez, fisika kuantikoa ezin da inolako bertsiotan ordezkatu, non fisikaren argazkia "Partikulak lotura klasikorik gabeko erakunde independente gisa kontsideratzen dira, eta banandu ondoren bata ezin da bestearekin komunikatu."<ref>{{erreferentzia|izena=Roger|abizena=Penrose|urtea=2007|izenburua=The Road to Reality|argitaletxea=Vintage Books|orrialdea=p. 583|orrialdeak=|ISBN=978-0-679-77631-4|hizkuntza=En}}</ref>
Einstein tokian tokiko errealismoari buruz oker bazegoen ere, egindako iragarpen garbia aurkako ezohiko propietateetan, [[:en:Quantum_entanglement|egoera kuantikoko loturak]], eraman zuen bere EPRren artikulua [[:en:Physical_Review|Physical Review]] aldizkarian argitaratutako hamar artikulu garrantzitsuenen artean bilakatu zela.<ref>{{erreferentzia|izena=Arthur|abizena=Fine|urtea=2017|izenburua="The Einstein-Podolsky-Rosen Argument in Quantum Theory"|argitaletxea=Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Quantum_information#Quantum_information_theory|Informazio kuantikoaren teoria]] garatzeko ardatz gisa hartzen da.
=== Eremu bateratuaren teoria ===
''Artikulu nagusia: [[:en:Classical_unified_field_theories|Classical unified field theories]]''
Erlatibitate orokorraren inguruko ikerketen ondoren, Einsteinek grabitatearen teoria geometrikoa orokortzeko saiakera bat egin zuen, elektromagnetismoa entitate bakar baten alderdi bezala sartzeko. 1950ean, "[[:en:Unified_field_theory|eremu bateratuaren teoria]]" [[Scientific American|Scientific Amerikan]] aldizkarian deskribatu zuen "Grabitazioaren teoria orokorraz" izenburuko artikuluan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1950|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere lanarengatik laudatzen jarraitu zuten arren, Einstein gero eta gehiago isolatu zen bere ikerketetan, eta azken aldera bere ahaleginak ez zuten arrakastarik lortu. Funtsezko indarrak bateratzeko ahaleginean, Einsteinek ez zuen aintzat hartu fisikaren garapen nagusi batzuk, batez ere i[[:en:Nuclear_force|ndar nuklear indartsuak eta ahulak]], heriotzaren ondorengo urte batzuetara arte ondo ulertu ez zirenak. Ohiko fisikak, bere aldetik, Einsteinek bateratzeari buruzko planteamenduak baztertu zituen denbora askoan. Einsteinek fisikaren beste legeak grabitatearekin bat egitea amesten zuenean, [[:en:Theory_of_everything|teoria guztiei]] eta bereziki [[:en:String_theory|kateen teoriari]] buruzko bilaketak egiten zituen, non eremu geometrikoak esparru kuantiko-mekaniko bateratu batean azaleratzen dira.
=== Beste ikerketa batzuk ===
315 ⟶ 348 lerroa:
=== Ondare ez zientifikoa ===
Bidaiatzen ari zen bitartean, Einsteinek egunero idazten zion Elsa emazteari, eta Margot eta Ilse alabak adoptatu zituzten. Eskutitzak [[:en:Hebrew_University_of_Jerusalem|Jerusalemgo Unibertsitate Hebraikoar]]<nowiki/>i emandako dokumentuetan bildu ziren. Margotek eskutitz pertsonal horiek jendearen eskura jartzea baimendu zuen, baina bera hil ondoren hogei urte pasatutakoan. (1986an hil zen).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=12 July 1986. Retrieved 3 April 2011|izenburua="Obituary"|argitaletxea=The New York Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Einsteinek iturgintza lanbidean izan zuen interesa, eta [[Iturgintza|Iturgin]]<nowiki/>en eta [[Lurrun|Lurrunezko]] Aparatuen Instalatzaileen Elkargoan ohorezko kide izendatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=Archived from the original on 31 March 2016. Retrieved 10 April 2016|izenburua=13 Plumbing Facts You Probably Didn't Know|argitaletxea=Chicago Tribune|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Carl|abizena=Sagan|urtea=14 March 2014|izenburua="Carl Sagan Explains Albert Einstein"|argitaletxea=The New Republic. Retrieved 10 April 2016|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Barbara Wolffek, Hebrear Unibertsitateko [https://www.laboralkutxa.com/es/particulares Albert Einstein artxiboko] kideak, [[BBC]]<nowiki/>ri esan zion 1912 eta 1955. urteen artean idatzitako korrespondentzia pribatuan 3.500 orrialde inguru daudela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=11 July 2006. Retrieved 14 March 2007|izenburua=Letters Reveal Einstein Love Life|argitaletxea=BBC News|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Einsteinen eskubideak betearaz daitezke, eta Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearra eskubide horien ordezkari esklusiboa da.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=15 January 2015|izenburua="United States District Court, Central District of California, Case No.: CV-10-3790-AB (JCx)"|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Roger Richman agentziaren [[:en:Branded_Entertainment_Network|Corbis]] oinordekoak,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=19 August 2008|izenburua="Einstein"|argitaletxea=Corbis Rights Representation|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> unibertsitatearen agente gisa bere izena eta lotutako irudiak erabiltzeko baimena emateko ardura du.
=== Kultura herrikoian ===
| |||