Albert Einstein: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
No edit summary
111. lerroa:
 
==== Heriotza ====
1955eko apirilaren 17an, Einsteinek barruko [[Odoljario|odoljarioa]] izan zuen, sabeleko [[aneurisma]] aortikoa hausteak eraginda, aurretik 1948an [[:en:Rudolph_Nissen|Rudolph Nissenek]]  kirurgikoki sendotu izan zuena.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2002|izenburua=The Case of the Scientist with a Pulsating Mass|argitaletxea=Medscape|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Ospitalera, [[Israel]]<nowiki/>go Estatuaren zazpigarren urteurrena ospatzen ari zen telebistako agerraldi baterako prestatzen zebilen hitzaldi baten zirriborroa eraman zuen. Baina ez zen bukatzeko lain bizi izan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1955|izenburua="Draft of projected Telecast Israel Independence Day, April 1955 (last statement ever written)"|argitaletxea=Albert Einstein Archives Online. Archived from the original on 13 March 2007|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
Einsteinek kirurgiari uko egin zion, esanaz  "Nahi dudanean joan nahi dut. Ez da gustukoa bizitza artifizialki luzatzea. Nire lana egina dago; joateko garaia da. Dotore egingo dut."<ref>{{erreferentzia|izena=J. R., L. M.|abizena=Cohen, Graver|urtea=1995|izenburua="The ruptured abdominal aortic aneurysm of Albert Einstein"|argitaletxea=Surgery, Gynecology & Obstetrics|orrialdea=|orrialdeak=170 (5): 455–458|ISBN=PMID 2183375|hizkuntza=En}}</ref> Princeton Ospitalean hil zen hurengo egunean, 76 urterekin, lanera jarraituz ia azken une arte.<ref>{{erreferentzia|izena=Ben|abizena=Cosgrove|urtea=2014|izenburua="The Day Albert Einstein Died: A Photographer's Story".|argitaletxea=Time. Retrieved 24 April 2018|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
Autopsian, [[:en:Thomas_Stoltz_Harvey|Thomas Stoltz Harvey]] ospitaleko patologoak, [[Garun|garuna]] kendu zion kontserbatzeko, bere familiaren baimenik gabe, etorkizuneko [[Neurozientzia|neurozientziak]] Einstein hain [[adimen]]<nowiki/>tsua bihurtu izana deskubritu ahal izateko itxaropenarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=Retrieved 3 October 2007.|izenburua="The Long, Strange Journey of Einstein's Brain"|argitaletxea=NPR|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere gorpua [[Errausketa (hondakinak)|erraustu]] egin zuten, eta bere hausterreak aditzera eman ez zen leku batean sakabanatu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=J. J., E.F.|abizena=O'Connor, Robertson|urtea=1997|izenburua="Albert Einstein"|argitaletxea=The MacTutor History of Mathematics archive. School of Mathematics and Statistics, University of St. Andrews|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Late City, ed. (18 April 1955). Written at Princeton, NJ|urtea=1955|izenburua="Dr. Albert Einstein Dies in Sleep at 76; World Mourns Loss of Great Scientist, Rupture of Aorta Causes Death, Body Cremated, Memorial Here Set"|argitaletxea=The New York Times. CIV (35, 514). New York (published 19 April 1955)|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=ISSN 0362-4331|hizkuntza=En}}</ref>
 
1965eko abenduan [[UNESCO]]<nowiki/>ren egoitzan bere memoriari omenaldi bat eskaini zitzaion, eta emandako  hitzaldian, [[Robert Oppenheimer|J. Robert Oppenheimer]] fisikari nuklearrak, pertsona bezala Einsteini buruzko inpresioa laburbildu zuen: "Ia sofistikaziorik gabe bizi zen, eta erabat mundukoitasunik gabe... Beti zegoen berarekin garbitasun zoragarria, aldi berean haurrarena eta oso burugogorrarena zena".<ref>{{erreferentzia|izena=J. Robert|abizena=Oppenheimer|urtea=1979|izenburua="Oppenheimer on Einstein"|argitaletxea=Bulletin of the Atomic. Retrieved 12 January 2017|orrialdea=|orrialdeak=35 (3): 38. Bibcode:1979BuAtS..35c..36O|ISBN=Scientistsdoi:10.1080/00963402.1979.11458597|hizkuntza=En}}</ref>
 
== Ekinbide zientifikoa ==
119 ⟶ 125 lerroa:
''Artikulu nagusiak: [[:en:Annus_Mirabilis_papers|Annus Mirabilis papers]], [[:en:Photoelectric_effect|Photoelectric effect]], [[:en:Special_relativity|Special theory of relativity]], [[:en:Mass–energy_equivalence|Mass–energy equivalence]], eta [https://mail.google.com/mail/u/0/#inbox Brownian motion].''
 
Annus Mirabilisen artikuluak lau dira: [[:en:Photoelectric_effect|efektu fotoelektrikoari]] buruz (ondorioz [[:en:Quantum_mechanics|teoria kuantikoa]] sortu zuen), [[:en:Brownian_motion|Brownian mugimendua,]] [[Erlatibitate berezia|erlatibitatearen teoria berezia]], eta [[E=mc²|E = mc2]]. Einsteinek Annalen der Physik aldizkari zientifikoan argitaratu zituen 1905ean. Lau artikulu horiek [[:en:History_of_physics#Modern_physics|fisika modernoaren]] oinarriak finkatzen lagundu zituzten, eta [[Lorentzen uzkurdura|espazioaren]], [[Denboraren historia laburra|denboraren]] eta [[Materiaren egoera|materiaren]] iritziak aldatu zituzten. Hauek dira artikuluen ezaugari nagusiak:
 
'''Titulua''': Heuristiko ikuspegi bat argiaren ekoizpenari eta eraldaketari buruz.
 
Arloa: [[Efektu fotoelektriko|Efektu fotoelektrikoa.]]
 
Argitaratua: 1905eko ekainaren 9an.
 
Adierazitakoa: Ebatzi gabeko puzzlea ebatzi da, energia kantitate diskretuetan ([[:en:Quantum|kuanta]]) trukatzen dela proposatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Das|abizena=Ashok|urtea=2003|izenburua=Lectures on quantum mechanics.|argitaletxea=Hindustan Book Agency|orrialdea=p. 59|orrialdeak=|ISBN=978-81-85931-41-8|hizkuntza=En}}</ref> Ideia hau teoria kuantikoaren garapen hasieran funtsezkoa izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Nathan, Bryon D.|abizena=Spielberg, Anderson|urtea=1995|izenburua=Seven ideas that shook the universe (2nd ed.)|argitaletxea=John Wiley & Sons|orrialdea=p. 263|orrialdeak=|ISBN=978-0-471-30606-1|hizkuntza=En}}</ref>
 
'''Titulua''': Likido geldi batean esekitako partikula txikien higidurari buruz, beroaren teoria zinetiko molekularrak eskatzen duen bezala.
 
Arloa: [[:en:Brownian_motion|Higidura Browniarra]].
 
Argitaratua: 1905eko uztailaren 18an.
 
Adierazitakoa: [[Teoria atomiko|Teoria atomikoa]]<nowiki/>ren gaineko ebidentzia enpirikoa azaldu du, [[:en:Statistical_physics|fisika estatistikoa]]<nowiki/>ren aplikazioari eusten.
 
'''Titulua''': Mugitzen diren gorputzen elektrodinamikaren inguruan.
 
Arloa: [[Erlatibitate berezia]].
 
Argitaratua: 1905eko irailaren 26an.
 
Adierazitakoa: Maxwellek elektrizitatearen eta magnetismoaren inguruko ekuazioak mekanikaren legeekin uztartu zituen, mekanikan aldaketak sartuz, argiaren abiadura behatzailearen mugimendutik independentea dela frogatzen duten ebidentzia enpirikoetan oinarrituta.<ref>{{erreferentzia|izena=Fouad G.|abizena=Major|urtea=2007|izenburua=The quantum beat: principles and applications of atomic clocks (2nd ed.)|argitaletxea=Springer|orrialdea=p. 142|orrialdeak=|ISBN=978-0-387-69533-4|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Luminiferous_aether|"Eter argitsua]]" kontzeptuari ospea kendu zion.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert Bruce, Henry|abizena=Lindsay, Margenau|urtea=1981|izenburua=Foundations of physics|argitaletxea=Ox Bow Press|orrialdea=p. 330|orrialdeak=|ISBN=978-0-918024-17-6|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Einstein cross.jpg|thumb|[[:en:Einstein_Cross|Einstein gurutzea]], 1985ean [[:en:John_Huchra|John Huchra]] eta taldekideak aurkitua, lurretik 8 bilioi argi urtera.]]
'''Titulua''': Gorputz baten inertzia energiaren edukiaren mende dago?
 
Arloa: [[:en:Mass–energy_equivalence|Materia-energiaren baliokidetasuna]].
 
Argitaratua: 1905eko azaroaren 21ean.
 
Adierazitakoa: Materiaren eta energiaren baliokidetasuna, E = mc2 (eta inplizituki, grabitatearen argia "okertzeko" gaitasuna), "[[:en:Invariant_mass#Rest_energy|atseden-energia]]<nowiki/>ren" existentzia, eta energia nuklearraren oinarria.
 
=== Mekanika estatistikoa ===
''Artikulu nagusiak: [[:en:Statistical_mechanics|Statistical mechanics]], [[:en:Thermal_fluctuations|thermal fluctuations]], eta [[:en:Statistical_physics|statistical physics]]''
 
Gorabehera termodinamikoak eta fisika estatistikoa Einsteinen 1900an Annalen der Physiki aurkeztu zion lehenengo artikulua izan zen, [[:en:Capillary_action|arakargarritasun kapilarrari]] buruzkoa.'''<ref>{{erreferentzia|izena=Hans-Josef|abizena=Kuepper|urtea=2011|izenburua="List of Scientific Publications of Albert Einstein"|argitaletxea=Einstein-website|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>''' 1901an izan zen argitaratua "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen" izenburuarekin, "Kapitalitatearen fenomenotik ateratako ondorioak" bezala itzultzen dena. 1902–1903an argitaratu zituen bi artikuluetan (termodinamikakoak) [[:en:Atom|fenomeno atomikoak]] ikuspegi estatistikotik interpretatzen saiatu ziren. Artikulu horiek 1905eko Brownian mugimenduaren inguruko artikuluaren oinarria izan ziren. Horrek erakusten zuen brownien mugimendua molekulak existitzen diren froga irmo gisa interpreta daitekeela. 1903an eta 1904an egin zituen ikerketak batez ere tamaina atomiko finituak difusioaren fenomenoetan  zuten eraginaz arduratu ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Hans-Josef|abizena=Kuepper|urtea=Retrieved 3 April 2011.|izenburua="List of Scientific Publications of Albert Einstein"|argitaletxea=Einstein-website|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Opaleszentzia kritikoaren teoria ====
135 ⟶ 173 lerroa:
''Artikulu nagusia: [[:en:History_of_special_relativity|History of special relativity]]''
 
Einstein-en "Zur Elektrodynamik bewegter Körper" <ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1905d|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref>(Mugitzen diren gorputzen elektrodinamikaren inguruan) 1905eko ekainean jaso zen, eta urte bereko irailean argitaratu. [[Maxwellen ekuazioak|Maxwell-en ekuazioak]] (elektrizitatearen eta magnetismoaren legeak) eta mekanika newtondarraren legeen arteko gatazkak bateratu zituen, mekanikaren legeak aldatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Fölsing|urtea=1997|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 178–198|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>Behatoki moduan, aldaketa horien ondorioak abiadura handietan agerikoagoak dira (objektuak mugitzen ari dira ia [[argiaren abiadura]]<nowiki/>n). Artikulu honetan garatutako teoria geroago Einsteinek erlatibitatearen teoria berezi gisa ezagutua izan zen.
 
Idazlan honek iragarri zuen, behatzailea mugitzen den marko baten ari bada neurtzen, erloju bat mugitzen den gorputz batek badarama, [[:en:Time_dilation|moteldu]] egiten dela dirudi, eta gorputza bera [[:en:Length_contraction|uzkurtu]] egiten dela higiduraren norabidean. Era berean, artikulu honek [[:en:Luminiferous_aether|eter argitzea]]<nowiki/>ren ideia argudiatu zuen ez funtsezkoa zelakoan, garai hartan fisikaren entitate teoriko garrantzitsuenetariko bat izan arren.
 
[[:en:Mass–energy_equivalence|Masa-energia baliokidetasunari]] buruzko bere artikuluan, Einsteinek E = mc2 sortu zuen bere erlatibitate-ekuazio berezien ondorioz.<ref>{{erreferentzia|izena=John J.|abizena=Stachel|urtea=2002|izenburua=Einstein from 'B' to 'Z'|argitaletxea=Einstein Studies. 9. Birkhäuser|orrialdea=|orrialdeak=pp. vi, 15, 90, 131, 215|ISBN=978-0-8176-4143-6. OCLC 237532460|hizkuntza=En}}</ref> 1905ean erlatibitateari buruz egindako lan hau eztabaidagarria izan zen urte askotan, baina fisiko garrantzitsuenek onartu egin zuten, [[Max Planck]]<nowiki/>etik hasita.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1987|izenburua=For a discussion of the reception of relativity theory around the world, and the different controversies it encountered, see the articles in Thomas F. Glick, ed., The Comparative Reception of Relativity|argitaletxea=Kluwer Academic Publishers|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=90-277-2498-9|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 382–386|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
Einsteinek hasieran erlatibitate berezia [[zinematika]]<nowiki/>ren arabera kokatu zuen (mugitzen diren gorputzen azterketa). 1908an, [[Hermann Minkowski]]<nowiki/>k erlatibitate berezia termino geometrikoetan berrinterpretatu zuen, [[Espazio-denboraren kurbadura|espazio-denboraren]] teoria bezala. Einsteinek Minkowskiren formalismoa onartu egin zuen 1915ean, [[:en:General_relativity|erlatibitatearen teoria orokorrean]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 151–152|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
=== Erlatibitate orokorra ===
144 ⟶ 188 lerroa:
''Ikusi baita: [[:en:Equivalence_principle|Equivalence principle]], [[:en:Theory_of_relativity|Theory of relativity]], eta [[:en:Einstein_field_equations|Einstein field equations]]''
 
Erlatibitate Orokorra (GR) Einsteinek 1907 eta 1915 artean garatu zuen [[:en:Gravity|grabitatearen teoria]] da. Erlatibitate orokorraren arabera, masen arteko erakarpen grabitatorioa masa horiek [[:en:Spacetime|espazioaren eta denboraren]] iraultzearen ondorio da. Erlatibitate orokorra [[astrofisika]] modernoan ezinbesteko tresna bilakatu da. [[Zulo beltz|Zulo belt]]<nowiki/>zen gaur egungo ulermenerako oinarria eskaintzen du, grabitate-erakarpena hain indartsua den espazio-eskualdeak, non argiak ere ezin duela ihes egin.
 
Geroago Einsteinek esan zuen moduan, erlatibitate orokorra garatzeko arrazoia zen [[Erlatibitate berezia|erlatibitate berezi]]<nowiki/>ko mugimendu inertzialen lehentasuna ez zela gogobetegarria izan. Eta hasieratik inongo mugimendurik (azeleratuak izan) nahi ez zuen teoria gogobetegarriagoa zirudien.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1923|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Horrenbestez, 1907an azelerazioari buruzko artikulua argitaratu zuen erlatibitate berezipean. "Erlatibitatearen printzipioa eta emaitzetatikk ateratako ondorioak" izenburuko artikulu horretan, erorketa librea higidura inertziala dela esaten zuen, eta [[:en:Free_fall|erorketa askeko]] behatzaile batentzat erlatibitate bereziko arauak aplikatu behar zirela. Argudio hori [[:en:Equivalence_principle|baliokidetasun printzipioa]] deitzen zaio. Artikulu berean, Einsteinek [[:en:Gravitational_time_dilation|grabitatearen denboraren dilatazioa]], [[:en:Gravitational_redshift|grabitatearen birrindaketa]] eta [[:en:Gravitational_lens|argiaren deflexioa]]<nowiki/>ren fenomenoak ere aurreikusi zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 179–183|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Stachel|urtea=2008|izenburua=The Swiss Years: Writings, 1900–1909|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 273–274, vol. 2|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
1911. urtean, Einsteinek 1907ko artikulu bat garatuz beste berri argitaratu zuen: " Grabitazioaren eraginari buruz argiaren hedapenean" izenekoa, eta bertan gorputz masiboen eragina argiaren desbideraketan kalkulatzen zuen. Horrela, erlatibitate orokorraren iragarpen teorikoa lehenengo aldiz esperimentalki probatu zitekeen.rabitazio uhinak<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 194–195|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Einstein patentoffice full.jpg|thumb|Albert Einstein 1904an bere bulegoan (25 urte).]]
 
==== Grabitazio uhinak ====
[[Fitxategi:Einstein patentoffice full.jpg|thumb|Albert Einstein 1904an bere bulegoan (25 urte).]]
1916an, Einsteinek uhin grabitatorioak aurreikusi zituen,<ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1918|izenburua="Über Gravitationswellen"|argitaletxea=Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften Berlin|orrialdea=|orrialdeak=part 1: pp. 154–167|ISBN=Bibcode:1918SPAW.......154E|hizkuntza=Al}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1916|izenburua="Näherungsweise Integration der Feldgleichungen der Gravitation"|argitaletxea=Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften Berlin|orrialdea=|orrialdeak=part 1: pp. 688–696|ISBN=Bibcode:1916SPAW.......688E|hizkuntza=Al}}</ref> uhin gisa hedatzen zirenak espazio-denboraren [[:en:Curvature|kurbaduran]], iturritik kanpora bidaiatzen, energia garraiatuz [[:en:Wave|erradiazio grabitatorio]] bezala.
 
169 ⟶ 216 lerroa:
 
1935ean, Einstein Nathan Rosenekin lankidetzan aritu zen [[Zizare zulo|zizare-zulo]] baten eredua ekoizteko, askotan [[:en:Wormhole#Schwarzschild_wormholes|Einstein - Rosen zubiak]] deritzona.<ref>{{erreferentzia|izena=Alber, Nathan|abizena=Einstein, Rosen|urtea=1935|izenburua="The Particle Problem in the General Theory of Relativity"|argitaletxea=Physical Review|orrialdea=48 (1): p. 73|orrialdeak=|ISBN=Bibcode:1935PhRv...48...73E. doi:10.1103/PhysRev.48.73|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="2015 – General Relativity's Centennial"|argitaletxea=American Physical Society. Retrieved 7 April 2017|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere motibazioa kargadun oinarrizko partikulen ereduak aurkitzea zen, eremu grabitatorioen ekuazioen konponbide gisa, artikuluan azaldutako programaren ildotik.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Lindley|urtea=2005|izenburua="Focus: The Birth of Wormholes"|argitaletxea=Physics. 15|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=doi:10.1103/physrevfocus.15.11|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Yerkes Observatory Astro4p7.jpg|thumb|Yerkes Observatorioan, Wisconsin, AEB, 1921ean.]]
 
==== Einstein - Cartanen teoria ====
241 ⟶ 289 lerroa:
 
=== Eremu bateratuaren teoria ===
''Artikulu nagusia: [[:en:Classical_unified_field_theories|Classical unified field theories]]''
 
Erlatibitate orokorraren inguruko ikerketen ondoren, Einsteinek grabitatearen teoria geometrikoa orokortzeko saiakera bat egin zuen, elektromagnetismoa entitate bakar baten alderdi bezala sartzeko. 1950ean, "[[:en:Unified_field_theory|eremu bateratuaren teoria]]" [[Scientific American|Scientific Amerikan]] aldizkarian deskribatu zuen "Grabitazioaren teoria orokorraz" izenburuko artikuluan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1950|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere lanarengatik laudatzen jarraitu zuten arren, Einstein gero eta gehiago isolatu zen bere ikerketetan, eta azken aldera bere ahaleginak ez zuten arrakastarik lortu.
 
=== Beste ikerketa batzuk ===
1907tik aurrera, erlatibitatearen teoria elkarri buruz azeleratzen ari diren [[parametro]]etara zabaltzen saiatu zen Einstein. Grabitazio [[azelerazio]]a eta mugimendutik datorrena, azeleratzen ari den parametro batean behatuz gero, guztiz baliokide direla zen hastapen nagusia (baliokidetasunaren hastapena). Hortik, iragarri zuen grabitazio erakarpenak argi izpiak makurraraziko zituela. 1911n iragarpen zehatz bat egin zuen: [[Eguzkia]] doi-doi ukitzen duen izar baten argiak arkuko 1,7<nowiki>''</nowiki> desbideratu behar du. 1919. urtean eguzki eklipse oso bat izan zenean, Eddingtonek neurtu zuen fenomeno hori Afrika Mendebalean, Principén, eta aurkitu zuen arkuko 1,6<nowiki>''</nowiki>; zela. Froga ikusgarri horrek berehala famatu zuen Einstein mundu osoan, eta argi utzi zuen fisikaren oinarriak mugiarazi zituela.
''Artikulu nagusia: Einsteinen huts egindako ikerketak''
 
Einsteinek huts egin eta bertan behera utzi zituen beste ikerketa batzuk. Arlo hauetakoak dira: [[Indar|indarra]], [[Supereroankortasun|supereroankortasuna]] eta bestelako ikerketak.
[[Fitxategi:Portrait of Albert Einstein, Niels Bohr, James Franck and Rabi.jpg|thumb|Argazkian Albert Einstein, Niels Bohr, James Franck eta Rabi.]]
 
=== Lankidetza beste zientzialari batzuekin ===
Denbora luzeko kolaboratzaileez gain, hala nola [[:en:Leopold_Infeld|Leopold Infeld]], [[:en:Nathan_Rosen|Nathan Rosen]], [[:en:Peter_Bergmann|Peter Bergmann]] eta beste batzuk, Einstein-ek noizean behingo kolaborazioak ere izan zituen hainbat zientzialarirekin.
 
==== Einstein-de Haas esperimentua ====
Einsteinek eta De Haasek frogatu zuten magnetizazioa elektroien higiduragatik dela, gaur egun biraketa bezala ezaguna dena. Hori erakusteko, [[:en:Torsion_spring#Uses|torsio-pendulu]] baten gainean esekitako burdinazko barra batean magnetizazioa alderantzikatu zuten. Berretsi zuten horrek barra biratzea eragiten zuela, eta elektroiaren momentu angeluarra aldatu egiten zela magnetizazioa aldatzen zelako. Esperimentu hau sentikorra izan behar zuen, elektroiekin lotutako momentu angeluarra txikia delako, baina behin betiko finkatu zuen nolabaiteko elektroi higidura magnetizazioaz arduratzen dela.
 
==== Schrödinger gas eredua ====
Einsteinek Erwin Schrödingeri iradoki zion [[:en:Bose–Einstein_condensate|Bose-Einstein gas]] baten estatistikak erreproduzitzeko gai zela, kutxa bat kontuan hartuta. Orduan, lauki bateko partikulen higidura kuantiko posible bakoitzari, osziladore harmoniko independente bat lotzen zaio. Osziladore hauek [[:en:Second_quantization|kuantizatuta]], maila bakoitzak okupazio zenbaki oso bat izango du, eta bertan dauden partikulen kopurua izango da.<ref>{{erreferentzia|izena=Walter|abizena=Moore|urtea=1989|izenburua=Schrödinger: Life and Thought|argitaletxea=Cambridge: Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-521-43767-7|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Einstein hozkailua ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Einstein_refrigerator|Einsteinen hozkailua]]''
[[Fitxategi:Rabindranath with Einstein.jpg|thumb|[[Rabindranath Tagore]] Baengala poeta, artista, dramaturgo, musiko eta Literaturako Nobel Sariduna 1913an,eta Albert Einstein Berlinen 1930an.]]
1926an, Einsteinek eta Leó Szilárd bere ikasle ohiak, hozkailua asmatu zuten (eta 1930ean patentatu egin zuten). [[:en:Absorption_refrigerator|Xurgapen hozkailu]] hau iraultzailea izan zen pieza mugikorrik ez zuelako, eta eragile bezala beroa soilik erabiliz.<ref>{{erreferentzia|izena=Gary|abizena=Goettling|urtea=1998|izenburua=Einstein's refrigerator|argitaletxea=Georgia Tech Alumni Magazine. Retrieved on 12 November 2014. Leó Szilárd, a Hungarian physicist who later worked on the Manhattan Project, is credited with the discovery of the chain reaction|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1930eko azaroan, [https://patents.google.com/patent/US1781541 AEBetako 1.781.541 patentea] Einstein eta Leó Szilárd eman zitzaien hozkailuagatik. Haien asmakuntza ez zen berehala ekoizpen komertzialetan sartu, eta patenteen alderdirik itxaropentsuena [[:en:Electrolux|Electrolux]] enpresa suediarrak erosi zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jha|abizena=Alok|urtea=21 September 2008|izenburua=In September 2008 it was reported that Malcolm McCulloch of Oxford University was heading a three-year project to develop more robust appliances that could be used in locales lacking electricity, and that his team had completed a prototype Einstein refrigerator. He was quoted as saying that improving the design and changing the types of gases used might allow the design's efficiency to be quadrupled. "Einstein fridge design can help global cooling"|argitaletxea=The Guardian. UK. Archived from the original on 24 January 2011. Retrieved 22 February 2011|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
=== Ondare ez zientifikoa ===
Bidaiatzen ari zen bitartean, Einsteinek egunero idazten zion Elsa emazteari, eta Margot eta Ilse alabak adoptatu zituzten. Eskutitzak [[:en:Hebrew_University_of_Jerusalem|Jerusalemgo Unibertsitate Hebraikoar]]<nowiki/>i emandako dokumentuetan bildu ziren. Margotek eskutitz pertsonal horiek jendearen eskura jartzea baimendu zuen, baina bera hil ondoren hogei urte pasatutakoan. (1986an hil zen).<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=12 July 1986. Retrieved 3 April 2011|izenburua="Obituary"|argitaletxea=The New York Times|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Einsteinek iturgintza lanbidean izan zuen interesa, eta [[Iturgintza|Iturgin]]<nowiki/>en eta [[Lurrun|Lurrunezko]] Aparatuen Instalatzaileen Elkargoan ohorezko kide izendatu zuten.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=Archived from the original on 31 March 2016. Retrieved 10 April 2016|izenburua=13 Plumbing Facts You Probably Didn't Know|argitaletxea=Chicago Tribune|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Carl|abizena=Sagan|urtea=14 March 2014|izenburua="Carl Sagan Explains Albert Einstein"|argitaletxea=The New Republic. Retrieved 10 April 2016|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Barbara Wolffek, Hebrear Unibertsitateko [https://www.laboralkutxa.com/es/particulares Albert Einstein artxiboko] kideak, [[BBC]]<nowiki/>ri esan zion 1912 eta 1955. urteen artean idatzitako korrespondentzia pribatuan 3.500 orrialde inguru daudela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=11 July 2006. Retrieved 14 March 2007|izenburua=Letters Reveal Einstein Love Life|argitaletxea=BBC News|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
=== Kultura herrikoian ===
''[[:en:Albert_Einstein_in_popular_culture|Artikulu nagusia: Albert Einstein kultura herrikoian]]''
 
Bigarren Mundu Gerraren bezperatan, [[The New Yorker]] egunkariak "Hiriko kontuak" binetan honakoa argitaratu zuen: Einstein Amerikan hain ezaguna zenez, kalean gelditu egiten zuten "teoria hori azaldu egidazu” esanaz. Azkenean, etengabeko galderei aurre egiteko modua asmatu zuen, galdetzen zienei honela erantzunez "Barkatu egidazu mesedez! Beti nahasten naute Einstein irakaslearekin".<ref>{{erreferentzia|izena=E.|abizena=Libman|urtea=14 January 1939|izenburua="Disguise"|argitaletxea=The New Yorker|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
1915ean osorik argitaratu zuen erlatibitatearen teoria, [[Riemannen geometria]] eta matematikako beste ideia batzuk erabiliz, hala [[Hermann Minkowski]] (1864-1909) (1907an), Riemann (1854) eta C. Riccirenak (1853-1925) (1887an). Masa hartu zuen [[espazio]]-[[denbora]]ren ‘lautasuna’ itxuraldatzeko, eta espazioan elkarri buruzko bide makurretan zehar mugitzen diren gorputzak sorrarazteko. Hortik sortzen den ‘grabitazio’ erakarmena Newtonen legeak iragarritakoaren oso antzekoa bada ere, badira zuzenketa txiki batzuk. Einsteinek eta [[Marcel Grossmann]]ek (1878-1936) egindako kalkuluen arabera, [[Merkurio_(planeta)|Merkurio]]k Eguzkiaren inguruan egindako elipseak arkuko 43" errotazio handiagoa behar zuen izan gizaldiko, Newtonen teoriak zioena baino. Hala esan zuen orduan Einsteinek: ''Nire onetatik aterea nengoen, estasiaren estasiz, garai hartan''.
 
Eleberri, film, antzerki eta musika lan askoren gaia edo inspirazioa izan da Einstein.<ref>{{erreferentzia|izena=Cindy|abizena=McTee|urtea=|izenburua="Einstein's Dream for orchestra"|argitaletxea=Cindymctee.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Zientzialari ero|Zientzialari eroa]]<nowiki/>ren eta [[:en:Absent-minded_professor|irakasle despistatua]]<nowiki/>ren irudikapenerako eredu gogokoena da; bere aurpegi adierazkorra eta orrazkera bereizgarria asko kopiatu eta esajeratuak izan dira. [[Time]] aldizkariko Frederic Goldenek idatzi zuenez, Einstein "marrazkilariaren ametsa egi bihurtua zela".<ref>{{erreferentzia|izena=Frederic|abizena=Golden|urtea=3 January 2000|izenburua="Person of the Century: Albert Einstein"|argitaletxea=Time. Archived from the original on 21 February 2006. Retrieved 25 February 2006|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Erlatibitate orokorrak beste iragarpen harrigarri asko ekarri zituen, hala adibidez grabitazio eremu batetik bestera igarotzen den argiak aldaketa bat izango zuela bere uhin luzeran. Ortzian, 1925an aztertu zen hori, eta Lurrean, [[Robert Pound]] eta [[Glen Rebka]]k ikusi zuten, 23 metroko dorre batekin, [[Mossbauer efektua]] erabiliz, 1959an. Uhin luzera handiagoa zutela aurkitu zen dorreko behealdetik goraino mugitzen ziren [[gamma izpi]]ek.
 
=== Sariak eta ohoreak ===
Era berean, munduaren eredu kosmologikoak erabat aldatu zituen erlatibitate orokorrak; hala, Friedmannek (1922), espantsioan ari den [[unibertso]] bat irudikatzen duen eredu bat proposatu zuen, Einsteinen ekuazioen araberakoa.
''Artikulu nagusia: [[:en:Einstein's_awards_and_honors|Einsteinen sariak eta ohoreak]]''
 
Einsteinek sari eta ohore ugari jaso zituen, eta 1922an [[:en:Nobel_Prize_in_Physics|Fisikako 1921eko Nobel Saria]] eman zioten "Fisika Teorikoari egindako zerbitzuengatik, eta bereziki efektu fotoelektrikoaren legea aurkitzeagatik". 1921eko hautagaietatik inork ez zituen [[Alfred Nobel]]<nowiki/>ek ezarritako irizpideak betetzen, eta ondorioz 1921eko saria Einsteini eman zitzaion hurrengo urtean.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=Retrieved 11 July 2016|izenburua="The Nobel Prize in Physics 1921"|argitaletxea=Nobel Prize|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
1920 eta 1930 ondoko hamarraldietan, [[teoria kuantiko]]ari buruzko eztabaidetan jardun zuen Einsteinek, Bornen probabilitatearen kontzeptuari uko eginez (''Jainkoa izan daiteke burutsua, baina maltzurra ez da''). Grabitazio eta elektromagnetismo alorretako legeak eskema geometriko bakar batera bil zitzakeen teoria sortzen saiatu zen: ahalegin honetan erabat asmatu ez bazuen ere, gerora erabili diren matematika lan handiak egin zituen. Garai hartan, [[Otto Hahn]] eta [[Fritz Strassmann]] alemaniar kimikariek egin zituzten [[uranio]]aren fisioaz berak proposatutako teoriak (1939), eta [[Enrico Fermi]] italiar fisikariak metal honen deuseztatze etengabearen ondoko erreakzioek sortarazten duten energia kopuru gaitzaren erabileraren balizko ondorioak utzi zituen agerian. Hala esan zuen 1921ean: ''Munta handiko aurkikuntzak gazteen gauza dira… eta, hortaz, horiek iraganeko kontuak dira niretzat''.
 
== Argitalpenak ==
''Argitalpenen zerrenda osoagoa hemen aurki daiteke: [[:en:List_of_scientific_publications_by_Albert_Einstein|Albert Einsteinen argitalpen zientifikoen zerrenda]].''
 
* Einstein, Albert (1901) [Eskuizkribua jasota: 1900eko abenduaren 16an]. [[Suitza|Suitzan]], [[Zürich|Zurich]]<nowiki/>en idatzia. [https://zenodo.org/record/1423995 "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen"] [Kapilaritatearen fenomenoetatik ateratako ondorioak]. [[:en:Annalen_der_Physik|Annalen der Physik]] (alemanez). [[Hoboken (New Jersey)|Hoboken]], [[New Jersey]] (2006ko martxoaren 14an argitaratua). 309 (3<span class="tlid-translation"><span lang="EN-US"></span></span>): 513–523. Bibcode: 1901AnP ... 309..513E. doi: 101+0,1002 / and p.19013090306.
* Einstein, Albert (190<span class="tlid-translation"><span lang="EN-US"></span></span>5a) [Eskuizkribua jasota: 1905eko martxoaren 18an]. Suitzan, [[Berna]]<nowiki/>n idatzia. "Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt" [Argiaren produkzioari eta eraldaketari buruzko ikuspegi heuristikoari buruz] (PDF). [[:en:Annalen_der_Physik|Annalen der Physik]] (alemanez). Hoboken, New Jersey (2006ko martxoaren 10ean argitaratua). 322 (6): 132-148. Bibcode: 1905AnP ... 322..132E. doi: 10,1002 / and p.19053220607.
* Einstein, Albert (1905b) [1905eko apirilaren 30ean bukatuta eta uztailaren 20an aurkeztua]. Suitzan, Bernan idatzia, Wyss Buchdruckerei-k argitaratua. Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen [Neurri molekularren determinazio berria] (PDF). Dissertationen [[:en:University_of_Zurich|Universität Zürich]] (doktorego tesia) (alemanez). Zurich, Suitza: [[:en:ETH_Zurich|ETH Zürich]] (2008an argitaratua). doi: 10.3929 / ethz-a-000565688 - ETH Bibliothek bidez.