Albert Einstein: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
153. lerroa:
''Artikulu nagusia: [[:en:Hole_argument|Hole argument]]''
 
Erlatibitate orokorra garatzen ari zen bitartean, Einstein teorian zegoen [[:en:Gauge_theory|zabaleraren inbariantzarekin]] nahasi egin zen. Ondorioztatu zuen argumentua izan zen, eremu teoria erlatibista orokor bat ezinezkoa dela. Uko egin zuen kobarianteen tentsio ekuazioen osotasunean bilatzeari, eta eraldaketa lineal orokorretan soilik aldaezinak izango ziren ekuazioak bilatuaurkitu zituen.
 
==== Kosmologia fisikoa ====
Einsteinek proposatu zuen, zuzen proposatu ere, [[argiaren abiadura]] berbera dela elkarri buruz mugitzen diren parametro guztietan; berak jakin gabe, [[Michelson-Morley esperimentua]]k agertu zuen hori (1881, 1887); erlatibitatearen printzipioa aurreratu zuen, hau da, lege fisiko guztiak berdinak direla elkarri buruz mugimendu uniformea duten parametro guztietan. Einsteinek ateratako beste ondorio bat hau da: gorputz baten energia E kopuru batez aldatzen baldin bada, orduan haren masak E/c2 aldatu behar du (''c'' argiaren lastertasuna da).
''Artikulu nagusia: [[:en:Physical_cosmology|Physical cosmology]]''
 
1917an, Einsteinek erlatibitatearen teoria orokorra unibertsoaren egitura osora aplikatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1917a|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref> Ezagutzen dut Eremu orokorreko ekuazioek unibertsoa dinamikoa zela iragartzen zutela aurkitu zuen, uzkurtuz edo zabalduz.<ref>{{erreferentzia|izena=C., B.|abizena=O'Raifeartaigh, McCann|urtea=2014|izenburua="Einstein's cosmic model of 1931 revisited: An analysis and translation of a forgotten model of the universe" (PDF)|argitaletxea=The European Physical Journal|orrialdea=|orrialdeak=H. 39 pp: 63–85|ISBN=arXiv:1312.2192. Bibcode:2014EPJH...39...63O. doi:10.1140/epjh/e2013-40038-x|hizkuntza=En}}</ref> Unibertso dinamiko baten behaketa frogak garai hartan ezagutzen ez zirenez, Einsteinek termino berri bat sortu zuen eremuko ekuazioetan, [[Konstante kosmologiko|konstante kosmologikoa]], teoriak unibertso estatikoa iragartzeko aukera izan dezan<ref>{{erreferentzia|izena=J.D.|abizena=North|urtea=1965|izenburua=The Measure of the Universe: A History of Modern Cosmology.|argitaletxea=New York: Dover|orrialdea=|orrialdeak=pp. 81–83|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pais|urtea=1994|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 285–286|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Momentu energetiko sasiotentsorea ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Stress–energy–momentum_pseudotensor|Stress–energy–momentum pseudotensor]]''
 
Erlatibitate orokorrak espazio-denbora dinamikoa hartzen du barnean, beraz zaila da nola ikusi kontserbatzen den energia eta momentua. [[:en:Noether's_theorem|Noether-en teorema]] kantitate horiek zehazteko [[Lagrangeren puntu|Lagranga]]<nowiki/>tik aukera ematen du t[[:en:Translational_symmetry|ranslazioaren aldaerarekin]], baina [[:en:General_covariance|kobarianza orokorrak]] translazioaren aldaera [[:en:Gauge_theory|simetriako txantiloiko]] zerbaitetan bihurtzen du.
 
==== Zizare zuloak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Wormhole|Wormhole]]''
 
1935ean, Einstein Nathan Rosenekin lankidetzan aritu zen [[Zizare zulo|zizare-zulo]] baten eredua ekoizteko, askotan [[:en:Wormhole#Schwarzschild_wormholes|Einstein - Rosen zubiak]] deritzona.<ref>{{erreferentzia|izena=Alber, Nathan|abizena=Einstein, Rosen|urtea=1935|izenburua="The Particle Problem in the General Theory of Relativity"|argitaletxea=Physical Review|orrialdea=48 (1): p. 73|orrialdeak=|ISBN=Bibcode:1935PhRv...48...73E. doi:10.1103/PhysRev.48.73|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2015|izenburua="2015 – General Relativity's Centennial"|argitaletxea=American Physical Society. Retrieved 7 April 2017|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere motibazioa kargadun oinarrizko partikulen ereduak aurkitzea zen, eremu grabitatorioen ekuazioen konponbide gisa, artikuluan azaldutako programaren ildotik.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Lindley|urtea=2005|izenburua="Focus: The Birth of Wormholes"|argitaletxea=Physics. 15|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=doi:10.1103/physrevfocus.15.11|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Einstein - Cartanen teoria ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Einstein–Cartan_theory|Einstein–Cartan theory]]''
 
Erlatibitate orokorrean biraketa puntuko partikulak txertatzeko, antzeko lotura orokortu bat behar zen zati antisimetrikoa sartzeko, [[Bihurdura (mekanika)|bihurdura]]  deitzen dena. Aldaketa hori Einstein eta Cartanek egin zuten 1920ko hamarkadan.
 
==== Mugimenduaren ekuazioak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Einstein–Infeld–Hoffmann_equations|Einstein–Infeld–Hoffmann equations]]''
 
Erlatibitate orokorraren teoriak funtsezko lege bat du - [[:en:Einstein_field_equations|Einstein eremuko ekuazioak]], espazioa nola kurbatzen den deskribatzen dutenak. [[:en:Geodesic#Affine_geodesics|Ekuazio geodesikoa]], partikulak nola mugitzen diren deskribatzen duena, Einstein eremuko ekuazioetatik erator daiteke.
 
=== Teoria kuantiko zaharra ===
''Artikulu nagusia: [[:en:Old_quantum_theory|Old quantum theory]]''
 
==== Fotoiak eta energiaren kuanta ====
''Artikulu nagusiak: [[Photonectes braueri|Photon]] eta [[Quantum of Solace|Quantum]]''
[[Fitxategi:Photoelectric effect.png|thumb|Efektu fotoelektrikoa. Ezkerraldetik sartzen diren fotoiak plaka metaliko bat jo (behean), eta zuzendu egiten dira eskuin aldera hegan joanaz.]]
1905eko artikulu baten,<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1905a|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Al}}</ref> Einsteinek argia bera mugarritutako partikulek ([[:en:Quantum|kuanta]]) osatzen dutela dio. Kuantaren argi hau ia mundu osoan baztertu zuten fisikariek, Max Planck eta Niels Bohr barne. Ideia hau unibertsalki 1919an onartu zen, [[:en:Robert_Andrews_Millikan|Robert Millikan]]<nowiki/>ek efektu fotoelektrikoari buruz egindako esperimentu zehatzekin, eta [[:en:Compton_scattering|Comptonen sakabanaketaren]] neurketarekin.
 
==== Kuantizatutako bibrazio atomikoak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Einstein_solid|Einstein solid]]''
 
1907an, Einsteinek materia eredu bat proposatu zuen, non atomo bakoitza zuntz egitura bateko osziladore harmoniko independentea den. Bere ereduan, atomo bakoitzak modu independentean oszilatzen du - osziladore bakoitzerako distantzia berdinak dituzten eremu kuantizatuen multzoa. Einsteinek jakin bazekien benetako oszilazioen maiztasuna lortzea zaila izango zela, baina hala ere teoria hau proposatu zuen, mekanika kuantikoek bero arazo zehatza konpon zezaketela frogatzen zuelako. [[Peter Debye]]-k findu zuen eredu hau.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2011|izenburua=Celebrating Einstein "Solid Cold"|argitaletxea=U.S. DOE., Office of Scientific and Technical Information|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Printzipio adiabatikoa eta ekintza-angelu aldagaiak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Adiabatic_invariant|Adiabatic invariant]]''
 
1910. hamarkadan zehar, mekanika kuantikoaren esparrua hedatu egin zen hainbat sistema estaltzeko. [[Ernest Rutherford]]<nowiki/>ek nukleoa aurkitu eta elektroiak planetak bezala orbitatzen zutela proposatu ondoren, Niels Bohrek erakutsi zuen Planckek eta Einsteinek garatutako postulatu mekaniko kuantiko berak, atomoetako elektroien higidura diskretua azalduko zutela, eta baita [[Taula periodikoa|elementuen taula periodikoa]].
 
==== Bose-Einstein estatistikak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Bose–Einstein_statistics|Bose–Einstein statistics]]''
 
1924an, Einsteinek [[Satyendra Nath Bose]] fisikari indiarraren eredu [[Estatistika|estatistiko]] baten deskribapena jaso zuen, argia partikula ezabaezinen gas gisa uler zitekeela suposatzen zuen zenbaketa-metodo batean oinarrituta. Einsteinek adierazi zuen Boseren estatistikak zenbait atomoei eta proposatutako argi partikulei aplikatzen ziela, eta artikuluaren itzulpena [[:en:Zeitschrift_für_Physik|Zeitschrift für Physik]]-era bidali zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2001|izenburua="Cornell and Wieman Share 2001 Nobel Prize in Physics"|argitaletxea=Archived from the original on 10 June 2007. Retrieved 11 June 2007|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2005|izenburua=Einstein archive at the Instituut-Lorentz"|argitaletxea=Instituut-Lorentz. Retrieved on 21 November 2005|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Marie Curie and Albert Einstein.jpg|thumb|Marie Curie eta Albert Einstein]]
 
==== Uhin-partikulen dualtasuna ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Wave–particle_duality|Wave–particle duality]]''
 
Patente bulegoak Einstein 1906an bigarren mailako aztertzaile tekniko izatera igo bazuen ere, ez zuen akademia baztertu. 1908an, Bernako Unibertsitatean [[:en:Privatdozent|irakasle pribatua]] bihurtu zen. "Über die Entwicklung unserer Anschauungen über das Wesen und die Konstitution der Strahlung" ("[[wikisophia:Translation:The_Development_of_Our_Views_on_the_Composition_and_Essence_of_Radiation|Erradiazioaren osaera eta esentziari buruzko gure ikuspegiaren garapena]]"), [[:en:Quantization_(physics)|argiaren kuantizazioa]] buruzko liburuan, eta 1909ko hasierako artikulu batean, Einsteinek azaldu zuen [[Max Planck]]<nowiki/>en energia-kuantak momentu zehatza izan behar zuela, eta zenbait zentzutan partikula independente gisa jokatzen zutela.<ref>{{erreferentzia|izena=Abraham|abizena=Pais|urtea=1982|izenburua=Subtle is the Lord: The science and the life of Albert Einstein|argitaletxea=Oxford University Press|orrialdea=p,522|orrialdeak=|ISBN=978-0-19-853907-0|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Zero puntuko energia ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Zero-point_energy|Zero-point energy]]''
 
1911tik 1913ra egindako lan multzo batean, Planckek 1900eko bere teoria kuantikoa birformulatu zuen, eta zero puntuko energiaren ideia sartu zuen "bigarren teoria kuantikoan" lan berrian. Laster, ideia horrek Einstein eta [[Otto Stern]] laguntzaileen arreta erakarri zuen. Molekula diatomiko biratzaileen energia zero puntuko energia dela suposatuz, hidrogeno gasaren berotasun espezifiko teorikoa alderatu zuten datu esperimentalekin.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Stachel|urtea=2008|izenburua=he Swiss Years: Writings, 1912–1914|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 270ff, vol. 4|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Zenbakiak ederki moldatu ziren. Hala eta guztiz ere, aurkikuntzak argitaratu ondoren, handik gutxira baztertu zuten euren sostengua, jada ez baitzuten konfiantzarik zero puntuko energiaren ideiaren zuzentasunean.
 
==== Emisio estimulatua ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Stimulated_emission|Stimulated emission]]''
 
1917an, erlatibitatearen inguruan egindako lanaren gorenean, Einsteinek Physikalische Zeitschriften artikulu bat argitaratu zuen, [[:en:Stimulated_emission|emisio estimulatua]]<nowiki/>ren aukera proposatuz, [[maser]]<nowiki/>ra eta [[Laserraren bidezko ebaketa|laserra]] ahalbidetzen zituen prozesu fisikoa.<ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1917b|izenburua="Zur Quantentheorie der Strahlung" [On the Quantum Mechanics of Radiation]|argitaletxea=Physikalische Zeitschrift (in German)|orrialdea=|orrialdeak=18: 121–128|ISBN=Bibcode:1917PhyZ...18..121E|hizkuntza=Al}}</ref> Artikulu honek zioenez, argi xurgapenaren eta argiaren emisioaren estatistika Plancken banaketa legearen araberakoa izango litzateke, soilik argia igortzea n fotoi modu batera estatistikoki hobetuko balitz argia modu huts batean isurtzearekin alderatuta. Artikulu honek izugarrizko eragina izan zuen gero mekanika kuantikoaren garapenean, izan ere trantsizio atomikoen estatistikek lege errazak zituztela erakutsi zuen lehenengoa izan zen.
 
==== Materialen uhinak ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Matter_wave|Matter wave]]''
 
Einsteinek [[Louis de Broglie|Louis de Broglier]]<nowiki/>en lana aurkitu zuenean, bere ideiak babesten zituen, hasieran eszeptikoki jaso zirenak. Garai honetako beste artikulu garrantzitsu batean, Einsteinek uhin-ekuazioa eman zion de [[:en:Matter_wave|Broglieren uhinei]], eta [[:en:Hamilton–Jacobi_equation|Hamilton-Jacobi]] mekanikaren ekuazioa zela proposatuz. Artikulu honek [[Erwin Schrödinger|Schrödinger]]<nowiki/>en 1926ko lana inspiratuko zuen.
 
=== Mekanika kuantikoa ===
[[Fitxategi:Niels Bohr Albert Einstein by Ehrenfest.jpg|thumb|Einstein eta [[Niels Bohr]], 1925]]
 
==== Einsteinen objekzioak mekanika kuantikoaren inguruan ====
Einsteinek eginkizun garrantzitsua jokatu zuen teoria kuantikoa garatzeko orduan, 1905eko efektu fotoelektrikoari buruzko bere artikuluaz hasita. Hala ere, ez zen oso pozik jarri 1925. urtearen ondorengo mekanika kuantiko modernoarekin eboluzioarekin, beste fisikariek onartu bazuten ere. Eszeptikoa zen mekanika kuantikoaren aleatoriotasuna funtsezkoa zelako determinismoaren emaitza baino, eta esan zuen Jainkoa "ez dagoela dadoka jolasten".<ref>{{erreferentzia|izena=Robert|abizena=Andrews|urtea=2003|izenburua=The New Penguin Dictionary of Modern Quotations|argitaletxea=Penguin UK|orrialdea=p. 499|orrialdeak=|ISBN=978-0-14-196531-4|hizkuntza=En}}</ref> Bere bizitza amaitu arte, mekanika kuantikoa osatu gabe zegoela jarraitu zuen mantentzen.<ref>{{erreferentzia|izena=Abraham|abizena=Pais|urtea=1979|izenburua="Einstein and the quantum theory" (PDF)|argitaletxea=Reviews of Modern Physics, 51 (4)|orrialdea=|orrialdeak=pp: 863–914|ISBN=Bibcode:1979RvMP...51..863P. doi:10.1103/RevModPhys.51.863.|hizkuntza=En}}</ref>
 
==== Bohr versus Einstein ====
''Artikulu nagusia: [[:en:Bohr–Einstein_debates|Bohr–Einstein debates]]''
 
Bohr-Einstein eztabaida publikoak, Einstein eta [[Niels Bohr|Niels Bohren]] [[Mekanika kuantiko|mekanika kuantikoa]]<nowiki/>ren sortzaileen arteko eztabaidak izan ziren. [[Zientziaren filosofia]]<nowiki/>rako duten garrantziagatik gogoratzen dira.<ref>{{erreferentzia|izena=Niels|abizena=Bohr|urtea=1949|izenburua="Discussions with Einstein on Epistemological Problems in Atomic Physics". The Value of Knowledge: A Miniature Library of Philosophy. Marxists Internet Archive. Archived from the original on 13 September 2010. Retrieved 30 August 2010. From Albert Einstein: Philosopher-Scientist (1949), Niels Bohr's report of conversations with Einstein.|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Albert|abizena=Einstein|urtea=1969|izenburua=Albert Einstein, Hedwig und Max Born: Briefwechsel 1916–1955 (in German)|argitaletxea=Munich: Nymphenburger Verlagshandlung|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-3-88682-005-4|hizkuntza=Al}}</ref> Beren eztabaidak geroago [[Mekanika kuantiko|mekanika kuantikoa]]<nowiki/>ren interpretazioetan eragingo zuten.
 
==== Einstein-Podolsky-Rosen paradoxa ====
''Artikulu nagusia: [[EPR paradoxa|EPR paradox]]''
 
1935ean, Einstein mekanika kuantikora itzuli zen, bereziki bere "[[:en:EPR_paradox|EPR artikuluan]]" ageri zen osotasunari buruzko galderara.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein, Podolsky & Rosen|urtea=1935|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Einstein's_thought_experiments|Pentsamendu esperimentu]] batean, elkarri lotu zitzaizkion bi partikulen propietateak korrelazio handikoak bilakatu zirelako hartu zituen kontuan. Ez du axola bi partikulak noraino zeuden bereizita, partikula baten posizio-neurketa zehatzak beste partikularen posizioari buruzko ezagutza berdina lortuko luke. Era berean, partikula baten momentu neurketa zehatzak, beste partikularen momentuaren ezagutza berdina eta zehatza lortuko luke, bigarren partikula aztoratu beharrik izan gabe.<ref>{{erreferentzia|izena=Walter|abizena=Isaacson|urtea=2007|izenburua=Einstein: His Life and Universe|argitaletxea=New York: Simon & Schuster Paperbacks|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-7432-6473-0|hizkuntza=En}}</ref>
 
=== Eremu bateratuaren teoria ===
Artikulu nagusia: [[:en:Classical_unified_field_theories|Classical unified field theories]]
 
Erlatibitate orokorraren inguruko ikerketen ondoren, Einsteinek grabitatearen teoria geometrikoa orokortzeko saiakera bat egin zuen, elektromagnetismoa entitate bakar baten alderdi bezala sartzeko. 1950ean, "[[:en:Unified_field_theory|eremu bateratuaren teoria]]" [[Scientific American|Scientific Amerikan]] aldizkarian deskribatu zuen "Grabitazioaren teoria orokorraz" izenburuko artikuluan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Einstein|urtea=1950|izenburua=|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Bere lanarengatik laudatzen jarraitu zuten arren, Einstein gero eta gehiago isolatu zen bere ikerketetan, eta azken aldera bere ahaleginak ez zuten arrakastarik lortu.
 
1907tik aurrera, erlatibitatearen teoria elkarri buruz azeleratzen ari diren [[parametro]]etara zabaltzen saiatu zen Einstein. Grabitazio [[azelerazio]]a eta mugimendutik datorrena, azeleratzen ari den parametro batean behatuz gero, guztiz baliokide direla zen hastapen nagusia (baliokidetasunaren hastapena). Hortik, iragarri zuen grabitazio erakarpenak argi izpiak makurraraziko zituela. 1911n iragarpen zehatz bat egin zuen: [[Eguzkia]] doi-doi ukitzen duen izar baten argiak arkuko 1,7<nowiki>''</nowiki> desbideratu behar du. 1919. urtean eguzki eklipse oso bat izan zenean, Eddingtonek neurtu zuen fenomeno hori Afrika Mendebalean, Principén, eta aurkitu zuen arkuko 1,6<nowiki>''</nowiki>; zela. Froga ikusgarri horrek berehala famatu zuen Einstein mundu osoan, eta argi utzi zuen fisikaren oinarriak mugiarazi zituela.