Leonardo da Vinci: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
10. lerroa:
== Bizitza ==
=== Gaztaroa ===
Leonardo di ser Piero da Vinci [[1452]]ko [[apirilaren 15]]ean jaio zen, Anciano herrian, Vinci hiritik gertu, [[Florentzia]]tik mendebaldera. Leonardo, italiar nobleen familia aberats baten ondorengoa,sasiko semea zen: bere aita, Piero Fruosino di Antonio mezularia (notarioa, [[Florentziako Errepublika]]<nowiki/>ko kantzilerra eta enbaxadorea) nekazari familia bateko emakume Caterina umila haurdun utzi zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Angela|abizena=Ottino della Chiesa|urtea=1967|izenburua=The Complete Paintings of Leonardo da Vinci|argitaletxea=Penguin|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=|izenburua=Leonardo da Vinci: Renaissance Man|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Neska, [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbil]]<nowiki/>eko esklabo bat izan zitekeela susmatzen da.<ref>{{erreferentzia|izena=Marta|abizena=Falconi|urtea=December 2006|izenburua=Experts Reconstruct Leonardo Fingerprint|argitaletxea=Associated Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Martin Kemp, [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxfordeko Unibertsitat]]<nowiki/>eko Arte Historiako irakasle emeritua, [[Toscana|Toskana]]<nowiki/>ko artxiboetan ikertu ondoren, jaiotako data baieztatuko zuten dokumentuak aurkitu zituen, eta Vincitik kilometro batera zegoen bere aitaren landetxean izan zela. Bere ama hamabost urteko Caterina di Meo Lippi tokiko nekazaria zela baieztatu zuen. Piero dagoeneko senargaia zen, eta haurra aitonari entregatu zion, Antonio da Vinciri. Ziurrenik, honek amari dote bat eman zion ezkondu zedin. 1457ko zerga aitorpenetan, Antoniok adierazi zuen biloba berarekin bizi zela, eta Caterina baserritar batekin ezkonduta agertzen dela, Antonio di Piero Buti.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2017ko uztailak 21|izenburua=El nacimiento documentado de Leonardo y la sífilis de 'Mona Lisa'»|argitaletxea=El Mundo|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Er}}</ref>
Leonardo di ser Piero da Vinci [[1452]]ko [[apirilaren 15]]ean jaio zen, Anciano herrian, Vinci hiritik gertu, [[Florentzia]]tik mendebaldera. Guraso zituen Ser Piero, inguru hartako familia entzutetsu eta dirudun bateko kidea, eta Caterina, bertako nekazari umila; haien sasiko semea zen.
 
Leonardo, edo Lionardo, bataioaren erregistroaren arabera,<ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=1996|izenburua=Léonard de Vinci: art et science de l'univers|argitaletxea=Gallimard|orrialdea=|orrialdeak=Capítulo 1: "Il était une fois à Vinci"|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> bataiatu eta bere lehen bost urteak Vinciko bere aitaren etxean eman zituen, seme legitimo gisa tratatu zutela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1984|izenburua=Les grandes découvertes, série connaissances et vie,|argitaletxea=éditions Christophe Colomb|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref> Irakurtzen eta idazten ikasi zuen, eta [[aritmetika]]<nowiki/>ko ezagutza jaso zituen. Hala ere, ez zuen ia [[latin]]<nowiki/>ik ikasi, irakaskuntza tradizionalaren oinarria. [[Ortografia]] kaotikoa edukitzeak erakusten du bere instrukzioan hutsuneak egon zirela; nolanahi ere, ez zen izan unibertsitateko ikasle batena.<ref>{{erreferentzia|izena=Gille|abizena=Bertrand|urtea=|izenburua=Les ingénieurs de la Renaissance|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref>
 
Leonardo da Vincik jaio zen herrixkan bertan eman zituen aurreneko urteak, inguruko larreetan bizi ziren [[sugandila]], [[kilker]], [[ipurtargi]] eta bestelako animaliekin jolastuz, haurtzarotik aberatsa zuen irudimena are gehiago landuz. Ez da garai hartako Leonardoren deskribapenik gure garaietaraino iritsi, baina haren lana aztertu zuten aurreneko autoreen ustez, horien artean [[Giorgio Vasari]] XVI. mendeko artista eta biografoak, gazte galai gisara aurkezten dute, ingurukoen begirunea bereganatzen zuen hizlari atsegin bezala. Legenda asko sortu dira haren figuraren inguruan, eta horietako bat izan liteke [[Clark Kenneth]]ek bere ''Leonardo da Vinci'' lanean kontatzen duen bezala, Leonardo gazteak merkatuan txoriak erosten zituela gero, aurrez kendu zitzaien askatasunera itzultzeko.
 
Amarekin pasa zituen aurreneko urteak, baina Antonio di Piero Buti del Vacca da Vincirekin ezkondutakoan, aitaren familiaren etxean hartu zuten. Aita, hamasei urteko Albiera degli Amadori, Florentziako[[Florentzia]]<nowiki/>ko familia aberats bateko alabarekin ezkonduta zegoen, eta Leonardo legezko oinordekotzat sekula onartu ez bazen ere, harreman ona izan zuen bere aitaren emazte horrekin, nahiz eta oso gazte hil. Gerora, harGuztira enaitaaita lau aldiz ezkondu zen, eta beste hamar seme eta bi alaba izan zituen, legezko oinordekotzat denak.<ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=1996|izenburua=Léonard de Vinci: art et science de l'univers|argitaletxea=Gallimard|orrialdea=|orrialdeak=Capítulo 1: "Il était une fois à Vinci"|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref> <ref>{{erreferentzia|izena=Sigmund|abizena=Freud|urtea=|izenburua=Leonardo da Vinciren gaztetako amets bat|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Er}}</ref>Leonardok aitaren azken emaztearekin ere harreman oso ona izan zuen: halaxe erakusten du behintzat hari bidalitako eskutitz batean tratatzen duen erak “ama gozoa eta maitea” idazten dionean.
 
Aitaldeko amonak, Lucia di Ser Piero di Zoso, [[zeramika]]<nowiki/>ria zen eta ziurrenik Leonardo artelanetan sartu zuen pertsona izan zen. Pasadizo ezagun batek dioenez, zerutik etorri zen miru batek bere sehaska gainetik hegan egin zuen, buztanarekin aurpegia ukituz.<ref>{{erreferentzia|izena=Liana|abizena=Bortolon|urtea=1967|izenburua=The Life and Times of Leonardo|argitaletxea=Paul Hamlyn, London|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> [[Giorgio Vasari]], XVI. mendeko margolari errenazentisten biografoak, ''[[:es:Las_vidas_de_los_más_excelentes_arquitectos,_pintores_y_escultores_italianos|Le Vite]]''-n (1568) istorio bat kontatzen du, non bertako nekazari batek Ser Pierori eskatu zion bere seme talentudunak irudi bat margotzeko plaka batan. Orduan, Leonardok suak botatzen zuen herensugearen irudikapena margotu zuen. Hain ondo zegoelako, Ser Pierok arte florentziarreko merkatari bati saldu zion, eta honek berriz Milango dukeari. Salmentari ateratako irabaziekin, Ser Pierok gezi batez zeharkatutako bihotz batez apaindutako plaka bat erosi zuen, eta nekazariari eman zion.<ref>{{erreferentzia|izena=Giorgio|abizena=Vasari|urtea=1568|izenburua=Le Vite|argitaletxea=Penguin Classics, 1965, George Bull-en itzulpenarekin|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
 
=== Verrocchioren lantegian ===
[[Fitxategi:Study of a Tuscan Landscape.jpg|thumb|ezkerrera|200px|''[[Arno (ibaia)|Arno]] ibarraren ikuspegia'' (1473), Leonardoren lehen lan ezaguna.]]
Leonardo gaztea naturaren maitale zen, jakin-min handiz behatzen zuena. [[Karikatura]]<nowiki/>k marrazten zituen, eta [[:es:Escritura_especular|idazkera espekulatua]] landu zuen [[:es:Toscano|dialekto toskanieraz]]. Vasarik anekdota bat kontatzen du artistaren ibilbidean egindako lehen urratsen inguruan: «egun batean, Ser Pierok bere marrazki batzuk hartu eta [[Andrea del Verrocchio]] lagunari erakutsi zizkion, eta behin eta berriz galdetu zion ea Leonardok marrazteari dedikatu al ote zen, eta gai horretan ezer lor zezakeen. Andrea oso harrituta geratu zen Leonardoren aparteko dohainak zituela ikusita eta Pierori gomendatu zion lanbide hori aukeratzen uzteko. Horrela, Ser Piero-k erabaki zuen Leonardo Verrocchioren lantegira joango zela. Leonardok berehala onartu zuen, eta lanbideko horretako eginbeharrak betetzeaz gain, marrazteko artearekin zerikusia zuen guztia egin zuen ». Hala, 1469az geroztik, Leonardo aprendiz aritu zen arte tailer ospetsuenetako baten Andrea del Verrocchiorekin. Berari zor dio diziplina anitzetako prestakuntzaren zati bat. Eta [[Sandro Botticelli]], [[Il Perugino|Perugino]] eta [[Domenico Ghirlandaio]] bezalako beste artista batzuetara ere hurbildu.
Leonardo gaztetxoa zen familia aberats bateko kidea izateak, nahiz eta sasiko semea izan, eragin zuzena izan zuen bere formazioari ateak irekitzeko. Vasarik kontatutako beste anekdota batean aipatzen denez, Ser Pierok, behin, Leonardoren marrazki batzuk hartu eta bere lagun [[Andrea Verrocchio]] italiar [[Pizkundea|Pizkundeko]] artista entzutetsuari erakutsi zizkiola, bere semeak artista bezala etorkizunik izango ote zuen galdetzeko eta, antza denez, Verrocchio bera harrituta geratu zen gaztearen lanen maila altuarekin; beraz, bere lantegian onartu zuen.
Horrela sartu zen Leonardo gaztea Verrocchioren lantegian, lanbide hartan aritzeko gehiegizko interesik gabe, [[1469]]an. Lantegiko zeregin txikiak egiten hilabeteak pasa ondoren, maisuak gaztea artegintzan hezteari ekin zion eta horrela erakutsi zizkion Leonardori garaiko artegile batek jakin beharreko teknika guztiak. Gaztearen talentua aztertu zuenean, gainera, Verrocchiok bere lan batzuk bukatzen ere utzi zion. Datu historiko fidagarririk gabe eta berriz ere Vasarik kontatutakoari jarraituz, Leonardok Kristoren bataioa lanean egindako aingerua ikustean, Verrocchiok pintatzeari utzi ziola kontatzen da, lantegian pintore on bakarrarekin nahikoa zela argudiatuz eta horrela, bere lan gustukoenetan indar guztiak jarri zituen, eskulturan, adibidez.<ref>{{erreferentzia|izena=Tiziana,Tommaso|abizena=Conti, Sensini|urtea=2011|izenburua=Leonardo e l'aretino negli studi di Carlo Starnazzi|argitaletxea=CB Edizioni|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=ISBN 978-88-97644-04-0|hizkuntza=It}}</ref>
 
Verrocchio ospe handiko artista zen, eta oso eklektikoa. Formakuntzaz urregilea eta [[Errementari|errementaria]] zen, baina ere berean [[Margolaritza|margolaria]], [[Eskultore|eskultorea]] eta [[:es:Fundición|urtzaile]]<nowiki/>a ere bazen. Batez ere [[Lorenzo Medici|Lorenzo de Médici]] ahaltsuarentzat lan egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=J. R.|abizena=Hale|urtea=1971|izenburua=Renaissance Europe, 1480-1520|argitaletxea=Fontana|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Leonardok Antonio Pollaiuolorekin ere lan egin zuen, lantegia Verrocchio-netik oso gertu zuen eta.
Hogei urteko adinarekin, artegile gaztearen izena San Lukasko gremioaren erroldan idatzia azaltzen da, eta horrela ematen dio hasiera bere pintore karrerari, ''Iragarpena'' ([[1472]]-[[1475]]) bezalako lanekin. Lan horretan, gainera, Leonardo ''[[esfumatura|sfumato]]'' teknikan sakondu zuen ordu arteko bere lanetan ere nabari ezin zitekeen xehetasun mailara iritsiz. [[1478]]. urtean, bere maisua artegintzako arlo guztietan gaindituz, Leonardok Verrocchiorekin zituen kolaborazioak utzi eta artegile independente bilakatu zen.
 
Urtebetez pintzelak garbitzen eta aprendizentzat ohikoak ziren beste jarduera txiki batzuk egiten igaro ondoren, Verrocchiok Leonardo tailer tradizional baten praktikatzen ziren teknika ugarirekin trebatzen ipini zuen. Testuinguru horretan, Leonardok [[kimika]]<nowiki/>ren, [[metalurgia]]<nowiki/>ren, [[Larru|larrua]]<nowiki/>ren eta [[igeltsu]]<nowiki/>en lanak, eta [[mekanika]]<nowiki/>ren zein [[zurgintza]]<nowiki/>ren oinarriak ikasteko aukera izan zuen. Eta baita, hainbat teknika artistiko, [[Marrazketa artistiko|marrazketa,]] [[pintura]] eta [[Marmolejo|marmol]]<nowiki/>ezko eta [[brontze]]<nowiki/>zko [[Eskulturagintza|eskultura]].<ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Martindale|urtea=|izenburua=The Rise of the Artist|argitaletxea=Thames and Hudson|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Cennini|abizena=Cennino|urtea=1933|izenburua=Il Libro dell' Arte|argitaletxea=D. V. Thompson Jr., New Haven: Yale University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Era berean, trebakuntza jaso zuen kolore prestaketetan, grabatuan eta freskoen pinturetan. Bere aparteko talentuaz ohartu zenean, Verrocchiok ikasleari bere lan batzuk amaitzea utzi zion.<ref>{{erreferentzia|izena=Sensini, Tommaso|abizena=Conti, Tiziana|urtea=2011|izenburua=Leonardo e l'aretino negli studi di Carlo Starnazzi|argitaletxea=CB Edizioni|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-88-97644-04-0|hizkuntza=It}}</ref>
=== Florentzian ===
[[Fitxategi:Baptism of Christ by Andrea del Verrocchio.jpg|thumb|''Kristoren bataioa'', Verrocchiok egina (1470-1480). Leonardok ere parte hartu zuen, bereziki ezker aldeko aingeruekin.]]
Verrochioren tailerreko prestakuntza haratago joan zen, eta beste kultura gune batzuetara hedatu zen. [[:es:Algoritmo|Kalkulu algoritmikoa]] ikasi zuen, eta Florentziako bi [[:es:Ábaco|abakista]] garrantzitsuenak aipatzen zituen, [[Paolo dal Pozzo Toscanelli]] eta Leonardo Chernionese. Bestalde, Leonardok Piero Borgiren ''Nobel opera de arithmética,'' 1484an [[Venezia]]<nowiki/>n inprimatua, ere ezagutu zuen.
 
Ez da ezagutzen Leonardok Verrocchiorekin lan egin zuen garaiko artelanik. Vasariren arabera, soilik [[:es:Bautismo_de_Cristo_(Verrocchio)|''Kristoren Bataioa'']] (1472-1475) margoan hartu zuen parte. Bestalde, kondairaren arabera, Verrocchiok lana amaitzea alde batera utzi zuen Leonardo gaztearen kalitateaz gaindituta sentitu zenean. Aingeru txiki baten utzi zuen bere maisu-eskua. Halaber, aprendiza modeloa ere izan behar zelaren tradizioari jarraituz, Leonardo da Verrocchioren ''[[:es:David_(Verrocchio)|David]]'' brontzezko estatua. Era berean, Verrocchioren Tobias eta aingerua lanean ageri den [[Rafael (goiangerua)|Rafael goiangerua]] Leonardoren erretratua dela suposatzen da.<ref>{{erreferentzia|izena=Angela|abizena=Ottino della Chiesa|urtea=1967|izenburua=The Complete Paintings of Leonardo da Vinci|argitaletxea=Penguin|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[1481]]an San Donato monasterioan ''Errege Magoen adorazioa'' lana burutzeko enkargua jaso zuen artistak, baina sekula ez zuen bukatutzat eman, [[XV. mendea|XV. mendeko]] lan antiklasiko eta iraultzaileentzat jotzen bada ere.
 
1472an, hogei urte zituela, [[:es:Guilda_de_San_Lucas|San Lukasen kofradiako]] liburu gorrian bere izena ageri zen. Garai horretakoa da ezagutzen den bere lehenetako lan bat: Arno ibarreko paisaia edo Santa Maria della neve paisaia (1473), lumaz eta tintaz egindako marrazkia da.<ref>{{erreferentzia|izena=A. E.|abizena=Popham|urtea=1947|izenburua=Les dessins de Léonard de Vinci|argitaletxea=Éditions de la Connaissance, Bruxelles|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref> Horrela hasi zuen margolari gisa bere ibilbidea, dagoeneko [[Deikundea]] (1472-1475), bezalako margolan aipagarriekin. Eta sfumatoaren teknika ([[:es:Esfumado|marguldu]]) hobetu zuen, inoiz lortutako hobetze punturaino.
 
1476an Verrocchioren laguntzaile gisa agertzen zen aipatua beti, eta aitak bere lantegia izaten lagundu zionean ere, irakaslearekin kolaboratzen jarraitu zuen berarentzako afektu handia zuelako. Garai hartan, enkargu pertsonalak jaso zituen eta bere lehenen koadroa margotu zuen, [[:es:Virgen_del_clavel|Ama Birjina eta krabelina]] (1476). Urte bereko espediente judizial baten datuetan ageri denez, bera eta beste hiru gizonei [[sodomia]] kasu bat egotzi zieten. Garai hartan legez kanpoko praktika zen Florentzian, baina guztiak absolbituak izan ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=1996|izenburua=A Léonard de Vinci: art et science de l'univers|argitaletxea=Gallimard|orrialdea=|orrialdeak=Capítulo 2: «Dans la Florence des Médicis»|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Dokumentu horrek, salaketa anonimo batean oinarrituta, ez zuen Leonardo homosexuala zela kategorikoki adierazten.
 
Laster Leonardo  [[ingeniari]] gisa ere nabarmendu zen. 1478an, hogeita sei urte zituela, [[:es:Baptisterio_de_San_Juan_(Florencia)|San Juango bataiotegia]] altxatzeko eskaini zuen bere burua. Eta urte horretan, irakaslearen babesa utzi zuen, diziplina guztietan gainditu ondoren. Horrela, maisu margolari independente bilakatu zen.
 
=== Florentzian ===
1481ean San Donato monasterioak [[Magoen gurtza (Dürer)|Magoen gurtza]] enkargatu zion, baina Leonardok ez zuen sekula koadro hau amaitu, ziurrenik etsita edo umiliatuta zegoelako, [[Sixto IV.a|Sixto IV]].a Erromako Aita Santuak Vatikanoko Jauregi Apostolikoko [[Kapera Sixtinoa]] apaintzeko ez zuelako bera aukeratu. Izan ere, hainbat margolarien artean lehia gogorra zegoen. [[Neoplatonismo|Neoplatonismoa]]<nowiki/>k, garai hartan Florentzian modan zegoenak, Milan bezalako hiri irekiago, akademiko eta pragmatikoago batera joateko erabakian ere paper garrantzitsua izan zuen. Ziur asko, ingurugiro berri hau bere espirituarentzat egokiagoa zen.
 
Leonardo-k [[Arroketako Ama Birjina]] (1483-1486) Sortzez Garbiaren anaidiarako margotu zuen, Milango San Francisco Handiaren elizara joango zena. Han zela, bigarren bertsioa egin zezan eskatu zion anaidiak. Leonardok obra kopiatzeko eskubidea lortu zuen, baina gerora arazo juridiko bat hasi zen, erabaki judizialak eta lagun batzuen esku-hartzea egon arte konpondu ez zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=1996|izenburua=Leonardo de Vinci: art et science de l'univers|argitaletxea=Gallimard|orrialdea=|orrialdeak=Capítulo 3: «À Milan au temps des Sforza»|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref> Azkenean, lanaren bi bertsio egon ziren. Gaur egun [[Paris]]ko [[Louvre museoa]]n dagoen bertsioa [[Florentzia]]n egina dela pentsatzen da, eta gero [[Milan]]era eraman zuela, bere abilezia erakusteko.
Florentzian eman zituen urte horietakotzat hartzen da halaber Leonardoren ''Haitzetako Ama Birjina'' lanaren aurreneko bertsioa: haren inguruko bertsio bi egoteak iritzi kontrajarri asko sortu ditu. Azkenean, ordea, gaur egun [[Paris]]ko [[Louvre museoa]]n dagoen bertsioa [[Florentzia]]n egina dela pentsatzen da eta gero [[Milan]]era eraman zuela, bere abilezia erakusteko. Han zela, bigarren bertsioa egin zezan eskatu zion Sortzez Garbiaren anaidiak. Bigarren lan horrekin, hainbat ika-mika sortu ziren egilearen eta enkargua egin ziotenen artean, eta ez ziren bukatu, zenbait lagunen interbentzio eta erabaki judizialak iritsi arte.
 
=== Sforzatarrekin lanean ===