Leonardo da Vinci: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
2. lerroa:
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Leonardo da Vinci'''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=185|arau-izenb=Errenazimentuko pertsona-izenak}}</ref> ('''Leonardo di ser Piero da Vinci''') ([[Vinci]], [[Toscana|Toskana]], [[1452|1452ko]] [[Apirilaren 15|apirilaren 15a]] - [[1519|1519ko]] [[Maiatzaren 2|maiatzaren 2a]]) Italiako [[Pizkundea|Pizkunde]] garaiko [[Polimatia|polímata]] florentinoa izan zen. Aldi berean, [[Margolaritza|margolari]], [[Anatomia|anatomista]], [[Arkitekto|arkitekto]], [[Paleontologia|paleontologo]],<ref>{{erreferentzia|izena=Stephen Jay.|abizena=Gould|urtea=1998|izenburua=Leonardo's Mountain of Clams and the Diet of Worms.|argitaletxea=N.Y.: Harmony Books.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-84-7423-991-1|hizkuntza=En}}</ref> [[artista]], [[Botanika|botanikari]], [[zientzialari]], [[idazle]], [[eskultore]], [[filosofo]], [[ingeniari]], [[asmatzaile]], [[Musika|musikari]], [[poeta]] eta [[hirigile]]a izan zen. [[:es:Francesco_Melzi|Francesco Melzi]]<nowiki/>ren<ref>{{erreferentzia|izena=Silvana|abizena=Levi Orban|urtea=1980|izenburua=El fin del mundo|argitaletxea=Verona, Italia: Edizioni Futuro.|orrialdea=|orrialdeak=pp. 70-72.|ISBN=84-226-1462-6.|hizkuntza=Er}}</ref> alboan hil zen, eta hari eman zizkion bere proiektuak, diseinuak eta pinturak. Haurtzaroa bere jaioterrian igaro ondoren, [[Andrea del Verrocchio|Andrea de Verrocchio]] florentziar margolariarekin ikasi zuen. Bere lehen lan garrantzitsuak [[Milan]]<nowiki/>en sortu zituen, Ludovico Sforza dukearen zerbitzura. Ondoren, [[Erroma]]<nowiki/>n, [[Bolonia]]<nowiki/>n eta [[Venezia]]<nowiki/>n lan egin zuen, eta azken urteak [[Frantzia]]<nowiki/>n igaro zituen, [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I]].a erregearen gonbidapenean.<ref>{{erreferentzia|izena=Mariangela|abizena=Mazzocchi Doglio|urtea=1983|izenburua=Leonardo e gli spettacoli del suo tempo|argitaletxea=Electa|orrialdea=|orrialdeak=pp. 14-20|ISBN=88-435-0956-X.|hizkuntza=It}}</ref>
[[Errenazimentu]]<nowiki/>ko gizakiaren arketipo eta sinbolo gisa deskribatu ohi da, jenio unibertsala, baita [[filosofo]] [[Humanismo|humanista]] ere, bere jakin-min infinitua bere asmakizun gaitasunarekin soilik parekatu daitekeena. <ref>{{erreferentzia|izena=Helen|abizena=Gardner|urtea=1970|izenburua=Art through the Ages|argitaletxea=Harcourt, Brace and World|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Leonardo da Vinci garai guztietako margolari handienetakotzat hartua izan da, eta ziurrenik, inoiz existitu den diziplina anitzeko talentu gehien izan duen pertsona. [[Ingeniari]] eta [[asmatzaile]] gisa, Leonardok bere garaia baino ideia aurreratuagoak garatu zituen, hala nola [[Helikoptero|helikopteroa]], [[Tanke|tankea]], [[Itsaspeko|itsaspekoa]] eta [[Automobil|automobila]]. Bere proiektuetariko gutxi batzuk izan ziren eraikiak (horien artean kable baten muga elastikoa neurtzeko makina), gehienak garai hartan egingarriak ez zirelako. Zientzialari gisa, ezagutza asko aurreratu zituen [[anatomia]], [[Ingeniaritza zibil|ingeniaritza zibila]], [[astronomia]], [[optika]] eta [[hidrodinamika]] arloetan.
19. lerroa:
[[Fitxategi:Study of a Tuscan Landscape.jpg|thumb|ezkerrera|200px|''[[Arno (ibaia)|Arno]] ibarraren ikuspegia'' (1473), Leonardoren lehen lan ezaguna.]]
Leonardo gaztetxoa zen familia aberats bateko kidea izateak, nahiz eta sasiko semea izan, eragin zuzena izan zuen bere formazioari ateak irekitzeko. Vasarik kontatutako beste anekdota batean aipatzen denez, Ser Pierok, behin, Leonardoren marrazki batzuk hartu eta bere lagun [[Andrea Verrocchio]] italiar [[Pizkundea|Pizkundeko]] artista entzutetsuari erakutsi zizkiola, bere semeak artista bezala etorkizunik izango ote zuen galdetzeko eta, antza denez, Verrocchio bera harrituta geratu zen gaztearen lanen maila altuarekin; beraz, bere lantegian onartu zuen.
Horrela sartu zen Leonardo gaztea Verrocchioren lantegian, lanbide hartan aritzeko gehiegizko interesik gabe, [[1469]]an. Lantegiko zeregin txikiak egiten hilabeteak pasa ondoren, maisuak gaztea artegintzan hezteari ekin zion eta horrela erakutsi zizkion Leonardori garaiko artegile batek jakin beharreko teknika guztiak. Gaztearen talentua aztertu zuenean, gainera, Verrocchiok bere lan batzuk bukatzen ere utzi zion. Datu historiko fidagarririk gabe eta berriz ere Vasarik kontatutakoari jarraituz, Leonardok Kristoren bataioa lanean egindako aingerua ikustean, Verrocchiok pintatzeari utzi ziola kontatzen da, lantegian pintore on bakarrarekin nahikoa zela argudiatuz eta horrela, bere lan gustukoenetan indar guztiak jarri zituen, eskulturan, adibidez.<ref>{{erreferentzia|izena=Tiziana,Tommaso|abizena=Conti, Sensini|urtea=2011|izenburua=Leonardo e l'aretino negli studi di Carlo Starnazzi|argitaletxea=CB Edizioni|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=ISBN 978-88-97644-04-0|hizkuntza=It}}</ref>
Hogei urteko adinarekin, artegile gaztearen izena San Lukasko gremioaren erroldan idatzia azaltzen da, eta horrela ematen dio hasiera bere pintore karrerari, ''Iragarpena'' ([[1472]]-[[1475]]) bezalako lanekin. Lan horretan, gainera, Leonardo ''[[esfumatura|sfumato]]'' teknikan sakondu zuen ordu arteko bere lanetan ere nabari ezin zitekeen xehetasun mailara iritsiz. [[1478]]. urtean, bere maisua artegintzako arlo guztietan gaindituz, Leonardok Verrocchiorekin zituen kolaborazioak utzi eta artegile independente bilakatu zen.
51. lerroa:
=== Leonardo Florentzian: maisuak eta garaikideak ===
[[Fitxategi:Leonardo da Vinci 046.jpg|thumb|Dama katazuriarekin (1485)]]
1466an, Leonardo [[Andrea del Verrocchio]]<nowiki/>rekin ikasten hasi zenean, Verrocchioren irakaslea izan zen [[Donatello]] eskultorea hil zen. [[Paolo Uccello]] margolaria -perspektibarekin esperimentatu zuena eta paisaien margolanetan eragina izan zuena-, jada oso zaharra zen. Era berean, hirurogei urtetik bueltan zeuden [[Piero della Francesca]] eta [[Fra Filippo Lippi]] margolariak, [[Luca della Robbia]] eskultorea, eta [[Leon Battista Alberti]] arkitektoa eta idazlea.<ref>{{erreferentzia|izena=Brucker|abizena=Gene A.|urtea=1969|izenburua=Renaissance Florence|argitaletxea=Wiley and Sons|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hurrengo belaunaldiko artista ospetsuenak Andrea del Verrocchio, [[:es:Antonio_Pollaiuolo|Antonio Pollaiuolo]] eta [[:es:Mino_da_Fiesole|Mino da Fiesole]] eskultorea izan ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Frederich|abizena=Hartt|urtea=1970|izenburua=A History of Italian Renaissance Art|argitaletxea=Thames and Hudson|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Leonardoren gaztaroa, hormetan aipatutako artisten margolanak zeuden Florentziako etxe baten igaro zen, eta baita Donatelloren garaikideak ziren [[Masaccio]] (bere fresko figuratibo eta errealistak emozioz beteta daude) eta [[Lorenzo Ghiberti]] (bere Paradisuko Ateak konplexutasun handiz osatua dago, arkitektoaren lana xehetasunen arretaz uztartuz). Piero della Francesca-k perspektibaren azterketa zehatz bat egina zuen, argiaren ikerketa bat egin zuen lehen pintorea izan zen. Lan horiek, eta baita Leone Battista Albertiren tratatuek, artista gazteengan eragin handia izan zuten, eta bereziki Leonardo behatzailearengan eta bere lanetan.<ref>{{erreferentzia|izena=Frederich|abizena=Hartt|urtea=1970|izenburua=A History of Italian Renaissance Art|argitaletxea=Thames and Hudson|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Gene A.|abizena=Brucker|urtea=1969|izenburua=Renaissance Florence|argitaletxea=Wiley and Sons|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Masaccioren [[Biluztasun|biluzi]]<nowiki/>aren irudikapena [[:es:Expulsión_de_Adán_y_Eva_del_Paraíso_terrenal|Adan eta Evaren Paradisutik kanporatzean]], non Adanen genitalak ez daude mahatsondoko hosto batekin estalita. Gizakien formen irudi adierazgarriak eragina sortzen dute pinturan, bereziki [[Hiru dimentsioko|hiru dimentsio]]<nowiki/>tako efektua egiten duelako argiztapenaren eta itzalaren erabilpen berritzaileak. Eta Leonardok proposamen hori bere lanetan garatu zuen. Errenazimentuaren [[Humanismo|humanismoa]] eta bere eragina [[:es:David_(Donatello)|Donatelloren David]] margolanaren bitartez, Leonardoren azken urteetako lanetan antzematen da, bereziki [[:es:San_Juan_Bautista_(Leonardo)|San Juan Bataiatzailea]]<nowiki/>n.<ref>{{erreferentzia|izena=Ilan|abizena=Rachum|urtea=|izenburua=The Renaissance, an Illustrated Encyclopedia|argitaletxea=Octopus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Garai hartan, [[Lorenzo Medici|Lorenzo de Médici]]<nowiki/>k eta [[Juliano Medici|Juliano]] (1453-1478) bere anaia gazteak, [[:es:Conspiración_de_los_Pazzi|Pazzitarren konspirazioan]] hilda, gidatzen zuten Florentzia. Ludovico Sforza, 1479tik 1499. urte arte Milan gobernatu zuen, eta bertara bidali zuten Leonardo Médicitarren enbaxadore bezala. Era berean, Médicitarren bitartez izan zituen Leonardok harremanak hainbat filosofo humanistekin, hala nola [[Marsilio Ficino]], [[Neoplatonismo|Neoplatonismoa]]<nowiki/>ri atxikia, eta [[:es:Cristoforo_Landino|Cristóforo Landino]], idazlan klasikoen iruzkin egilea. [[Giovanni Pico della Mirandola]] berdin zegoen lotuta Médicitarren gorteari.<ref>{{erreferentzia|izena=Hugh Ross|abizena=Williamson|urtea=1974|izenburua=Lorenzo the Magnificent|argitaletxea=Michael Joseph|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Beranduago Leonardok ohar marjinal bat idatzi zuen bere egunerokoan: "Médicitarrak sortu naute, Médicitarrak suntsitu naute". Iruzkin horren esanahia oraindik ere eztabaidarako arrazoia da.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Arasse|urtea=1997|izenburua=Leonardo da Vinci|argitaletxea=Konecky & Konecky|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=It}}</ref>
Errenazimentu hiru erraldoiak batera aipatzen diren arren, Leonardo, Miguel Ángel eta Rafael ez ziren belaunaldi berekoak. Leonardo 23 urte zituen Miguel Angel jaio zenean, eta 31 Rafael jaiotakoan. Rafael 1520an hil zen Leonardo baino urtebete geroago. Miguel Ángel zendu zenean, Leonardok bazeramatzan 45 urte hilda.<ref>{{erreferentzia|izena=Gene A|abizena=Brucker|urtea=1969|izenburua=Renaissance Florence|argitaletxea=Wiley and Sons|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
=== Laguntzaileak eta ikasleak ===
[[:es:Salai|Gian Giacomo Caprotti da Oreno]], Salai edo "il Salaino" ("deabru txikia") deiturikoa. Vasarik deskribatzen zuenez, “Leonardok maite zuen ile fin eta kizkurreko gazte atsegina eta polita zen”.<ref>{{erreferentzia|izena=Giorgio|abizena=Vasari|urtea=1965|izenburua=Le Vite, 1568|argitaletxea=Penguin Classics-ek berrargitaratua 1965 George Bull-en itzulpenarekin|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=It}}</ref> Salai 1490ean sartu zen Leonardoren zerbitzura, 10 urte zituela. Beraien arteko harremana ez zen erraza izan. Urtebete geroago, Leonardok gaztearen akatsen zerrenda egin zuen, "lapurra", "gezurtia", "burugogorra" eta "tripontzia" zela deituz. "Deabru txikiak" dirua eta balio handiak gauzak lapurtu zizkion gutxienez bost alditan, eta dirutza xahutu zuen arropetan eta hogeita bost bikote zapatetan.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Léonard|argitaletxea=Codex C. 15v, Institut de France. Richter-en itzulpena|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref> Hala ere, Leonardok gaztearekin zuen harremanaren hasierako urteei buruzko oharretan, nerabeari buruzko irudi ugari dituzte. Salai bere zerbitzari eta laguntzaile ofiziala izan zen hurrengo hogeita hamar urtetan.<ref>{{erreferentzia|izena=Angela|abizena=Ottino della Chiesa|urtea=1967|izenburua=The Complete Paintings of Leonardo da Vinci|argitaletxea=Penguin|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
1506an, Leonardok hamabost urteko [[:es:Francesco_Melzi|Francesco Melzi]], Lombardiako aristokrata baten sema, hartu zuen ikasle bezala. Melzi Leonardoern bizitzaren laguna bilakatu zen, eta bere ikasle begikoenentzat hartzen da. Iraunaldia Frantzian iraunaldia egin zuen Leonardo eta Salairekin, eta maisuarekin bere heriotzara arte egon zen. Salaik 1518an Frantzia utzi zuen Milanera itzuliz, eta etxe bat eraiki zuen Leonardoren lur sail bateko mahastian, gero margolariak oinordetzan utziko zuena. 1525. urtean Salai era bortitzean zendu zen, beharbada eraila edo duelu baten eraginez.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Arasse|urtea=1997|izenburua=Leonardo da Vinci|argitaletxea=Konecky & Konecky|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=It}}</ref>
Salaik hainbat margolan egin zituen "Andrea Salai" izenarekin, baina Vasarik esan arren Leonardok "gauza asko irakatsi ziola pinturari buruz",<ref>{{erreferentzia|izena=Giorgio|abizena=Vasari|urtea=1965|izenburua=Le Vite|argitaletxea=Penguin Classics, George Bullen itzulpenarekin|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=It}}</ref> bere lana Leonardoren beste ikasle batzuena baino gutxiagotua dago, hala nola, [[:es:Marco_d'Oggiono|Marco d'Oggiono]] edo [[:es:Giovanni_Antonio_Boltraffio|Giovanni Antonio Boltraffio]]. 1515ean, Gioconda bertsio biluzi bat margotu zuen, "Monna Vanna" izenekoa. Bere heriotzan 1525ean, Salairen Gioconda 105 liratan tasatu zen, tamaina txikiko erretratua izateko ohiz kanpoko balioa zena.<ref>{{erreferentzia|izena=Nick|abizena=Rossiter|urtea=2003|izenburua=«Could this be the secret of her smile?»|argitaletxea=The Telegraph|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Giovanni Antonio Boltraffio eta Marco d'Oggiono ez ezik, beste ikasle batzuk ere Leonardoren tailerrean parte hartu zuten Milanera itzuli zenean, hala nola [[:es:Ambrogio_de_Predis|Ambrogio de Predis]], Bernardino dei Conti, Francesco Napoletano edo [[Andrea Solari]]<nowiki/>o, azken hauek ezezagunagoak.<ref>{{erreferentzia|izena=Gene A.|abizena=Brucker|urtea=1969|izenburua=Renaissance Florence|argitaletxea=Wiley and Sons|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Leonardo da Vinci - St John the Baptist - WGA12723.jpg|thumb|Salai izan zen modeloa ''San Juan Bataiatzilea'' margotu zuenean, 1513 eta 1516 bitartean]]
=== Bizitza pribatua ===
Leonardo da Vinci-k, zegozkien arloetan onespena zuten edo bere garaian eragin garrantzitsua izan zuten lagunak zituen. Adibidez [[Luca Pacioli]] matematikaria, liburu baten berarekin lankidetzan aritu zena. [[Cesare Borgia|Cesar Borgia]]<nowiki/>ren zerbitzuan bi urte eman zituen, eta adiskidea zen baita Lorenzo de Medicirekin edo Marcantonio della Torre medikuarkin. Nicolás Machiavellorekin adiskidetasun estua izan zuen, eta [[Michelangelo|Miguel Angel]] lehiakidea ezagutu zuen. Bere lagunen artean [[:es:Franchino_Gaffurio|Franchino Gaffurio]] eta [[:es:Isabel_de_Este|Isabel de Este]] ere bazeuden. Badirudi Leonardok ez zuela harreman esturik izan emakumeekin, Isabelekin izan ezik. Erretratu bat egin zion berari, Mantuara joan zen bidai baten, eta gaur egun galduta dagoen margolan baten oinarria izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel|abizena=Arasse|urtea=1997|izenburua=Leonardo da Vinci|argitaletxea=Konecky & Konecky|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Jacopo Andrea da Ferrara arkitektoaren adiskidea izan zen baita, erail zuten arte.<ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=1996|izenburua=A Léonard de Vinci: art et science de l'univers|argitaletxea=Gallimard|orrialdea=|orrialdeak=Capítol 4: «L'art et la guerre»|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Adiskidetasunaz haratago, Leonardok bizitza pribatua sekretuan gordetzen zuen. [[Giorgio Vasari|Vasari]]-k deskribatzen duen moduan, bere bizitzak, asmakizunetarako aparteko gaitasunak, bere "ohiz kanpoko edertasun fisikoa", "grazia infinitua", "indar eta eskuzabaltasun handiak", "bere izpirituaren zabalera berebizikoak", jakin-mina piztu dute beti. Egile ugarik Leonardoren nortasunaren alderdi desberdinei buruz espekulatu dituzte. Bere sexualitatea azterlan eta azterketen gaia izan da. Joera hau XVI mendearen erdialdean hasi zen, eta XIX. eta XX. mendeetan zehar handitu, [[Sigmund Freud]] jakintsuen ikerketak nabarmenduz.<ref>{{erreferentzia|izena=Sigmund|abizena=Freud|urtea=1910|izenburua=Leonardo da Vinciren gaztaroko oroitzapen bat|argitaletxea=Dimitri Merejkovski, París|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref>
Leonardoren harreman intimoenak Salai eta [[:es:Francesco_Melzi|Francesco Melzi]] ikasleekin izan ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Nino|abizena=Smiraglia Scognamiglio|urtea=1900|izenburua=Ricerche e documenti sulla giovinezza di Leonardo da Vinci|argitaletxea=Frammenti Vinciani, Padova|orrialdea=p.49|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=It}}</ref> Melzik idatzita utzi zuen Leonardoren sentimenduek maitasuna eta pasioa nahasten zituztela.<ref>{{erreferentzia|izena=Nick|abizena=Rennison|urtea=2001|izenburua=Freud and psychoanalysis: almost everything you need to know in one essential guide|argitaletxea=Harpenden, Pocket Essentials|orrialdea=p. 19|orrialdeak=|ISBN=1-903047-54-4|hizkuntza=En}}</ref> XVI. mendearen ondoren harreman horiek erotikoak direla esan izan dute. Harrez gero asko idatzi da ustezko [[homosexualitate]] horren inguruan, eta bere artean izan zuen garrantziari buruz, batez ere [[Bacon (argipena)|Bacon]] agertzen den inpresio [[Androginia|androginoa]]<nowiki/>ri buruz, eta zehatzago bere marrazki batzuetan.<ref>{{erreferentzia|izena=Michael.|abizena=Rocke|urtea=|izenburua=Forbidden Friendships épigraphe|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=p. 148 & p. 298|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Leonardo naturaren eta animalien miresle sutsua izan zen, [[Begetariano|begetarianoa]] izatera iritsi arte eta hegaztien kaiolak erosi gero aske jartzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=Jean-Paul|abizena=Richter|urtea=1883|izenburua=The Literary Works of Leonardo da Vinci|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=Edward|abizena=MacCurdy|urtea=1928|izenburua=The Mind of Leonardo da Vinci|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Musikari bikaina ere izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Emanuel|abizena=Winternitz|urtea=1982|izenburua=Leonardo da Vinci as a Musician|argitaletxea=Londra|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-300-02631-3|hizkuntza=En}}</ref> Ezkertiarra zen, eta horrek [[:es:Escritura_especular|idazkera espekulatua]]<nowiki/>ren erabilera azalduko zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Alessandro|abizena=Vezzosi|urtea=1996|izenburua=A Léonard de Vinci: art et science de l'univers|argitaletxea=Gallimard|orrialdea=|orrialdeak=Capítol 4: «L'art et la guerre»|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
== Lana ==
| |||