Noam Chomsky: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
22. lerroa:
[[1996]]<nowiki/>an [[Bartzelona]]<nowiki/>n [[Hizkuntza Eskubideen Deklarazio Unibertsala]] babestu zuten pertsona ospetsuetako bat izan zen.[http://www.linguistic-declaration.org/versions/angles.pdf <nowiki>[1]</nowiki>]
== Bizitza ==
=== Haurtzaroa: 1928–45 ===
Noam Chomsky 1928an jaio zen, [[Philadelphia (New York)|Philadelphian]]. Bere gurasoak, [[:en:William_Chomsky|Ze'ev "William" Chomsky]] eta Elsie Simonofsky, etorkin juduak ziren. Williamek [[:en:Russian_Empire|Errusiako Inperiotik]] ihes egin zuen 1913an. Elsie [[Bielorrusia]]<nowiki/>n jaiotako irakasle eta aktibista izan zen. Noam lehen umea izan zen, eta bere anaia txikia David Eli, bost urte geroago jaio zen. Noam eta bere anaia juduak izanik, hebreera irakatsi zieten, eta jasotako [[Antisemitismo|antisemitismoa]]<nowiki/>ri aurre egin zioten txikitan, bereziki Filadelfiako Irlandako eta Alemaniako komunitateetatik.
Chomskyk [[:en:Central_High_School_(Philadelphia)|Philadelphiako Central High School]]-ean ikasi zuen. Bere gurasoak "Roosevelt demokrata normalak" direla esan izan du, zentro-ezkerreko politikarekin jarraitzaileak. Bere lehen artikulua 10 urterekin idatzi zuen, [[Faxismo|faxismoa]]<nowiki/>ren hedapenari buruz [[Bartzelona]] [[:en:Spanish_Civil_War|Espainiako Gerra Zibilean]] erori ondoren, eta, 12 edo 13 urtetik aurrera, politika anarkistarekin identifikatu zen.
=== Unibertsitatea: 1945-55 ===
16 urte zituenean ikasketa programa orokorra hasi zuen [[Pennsylvaniako Unibertsitatea]]<nowiki/>n, filosofia, logika eta hizkuntzak ikasiz. Etxean bizi zenez, bere gradua hebreera irakatsiz finantzatu zuen. [[:en:Zellig_Harris|Zellig Harris]] hizkuntzalari errusiarrak Chomsky hizkuntzalaritza teorikoaren eremuan sartu zuen, eta gai horretaz egin zuen BAk tesia: "Morfofonemika hebreera modernoa".
1951tik 1955era Chomsky [[Harvard Unibertsitatea|Harvard Unibertsitate]]<nowiki/>ko kidea izan zen. 1955ean doktoretza tesia aurkeztu zuen gramatika eraldatzaileari buruzko bere ideiak azalduz. Harvardeko irakaslea zen [[:en:George_Armitage_Miller|George Armitage Miller]] berarekin lankidetzan aritu zen, [[:en:Computational_linguistics|hizkuntzalaritza matematikako]] hainbat lan teknikoetan.
1947an Chomsky-k txikitatik ezagutzen zuen [[:en:Carol_Chomsky|Carol Doris Schatz]]-ekin bikote harremanak hasi zituen, 1949an ezkonduz. Harvardetik Europara eta Israelera bidaiatzeko dirua jaso zuten, eta denborali bat eman zuten Hashomer [[:en:Hashomer_Hatzair|Hatzair-en HaZore'a kibutzean.]]
New Yorkera egindako bisitetan, [[:en:Fraye_Arbeter_Shtime|Fraye Arbeter Shtime]] aldizkari anarkista yiddiskoaren bulegora maiz jo zuen, eta [[Anarkismo|anarkismoa]]<nowiki/>ren eta [[Liberalismo ekonomiko|liberalismo]] klasikoaren arteko loturara batu zen.
=== Hasierako karrera: 1955-66 ===
[[Massachusetts Institute of Technology]]-n (MIT) Chomsky-k denbora erdia [[:en:Machine_translation|itzulpen mekaniko]]<nowiki/>ko proiektuan sartu zuen, eta beste erdia hizkuntzalaritza eta filosofia ikastaro bat ematen. 1957an irakasle elkartua izatera igaro zen, eta bere lehenengo liburua argitaratu zuen: [[:en:Syntactic_Structures|Syntactic Structures]]. Hizkuntzalaritza arloko ohiko ildoei erradikalki aurka egiten zion, eta ondorioz John Lyons hizkuntzalariak baieztatu zuen Egitura Sintaktikoek "hizkuntzaren azterketa zientifikoa" iraultzen zutela.<ref>{{erreferentzia|izena=Kenneth|abizena=MacCorquodale|urtea=January 1970|izenburua=On Chomsky's review of Skinner's Verbal Behavior|argitaletxea=Journal of the Experimental Analysis of Behavior.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=ISSN 0022-5002. PMC 1333660.|hizkuntza=En}}</ref>
Chomsky-k MIT-en hizkuntzalaritzan programa sortu zuen, eta 1961ean, Hizkuntza Modernoak eta Hizkuntzalaritza Saileko irakaslea izateko aginpidea lortu zuen. Osoko hizlari izendatu zuten 1962an Massachusetts-eko [[Cambridge (Massachusetts)|Cambridgen]] ospatu zen [[:en:International_Congress_of_Linguists|Hizkuntzalarien Nazioarteko Kongresuan]], eta horrek estatubatuar hizkuntzalaritzaren bozeramaile gisa ezarri zuen.
Chomskyk hamarkada osoan zehar bere ideia linguistikoak argitaratzen jarraitu zuen. Halaber, 1966an [[Kaliforniako Berkeley Unibertsitatea|Kaliforniako Berkeley Unibertsitatean]] egindako lanengatik, ospe eta ohore handiak lortu zituen.<ref>{{erreferentzia|izena=Wolfgang B.|abizena=Sperlich|urtea=2006|izenburua=Noam Chomsky|argitaletxea=Reaktion Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-1-86189-269-0|hizkuntza=En}}</ref>
=== Gerraren aurkako aktibismoa eta desadostasuna: 1967-75 ===
Chomskyk AEBek [[:en:Opposition_to_United_States_involvement_in_the_Vietnam_War|Vietnamgo gerran parte harte-hartzearen 1962ko protestekin]] bat egin zuen, gaiari buruz elizetan eta etxeetan egindako elkarretaratze txikietan. 1967an, Estatu Batuetako inplikazioa kritikatuz, [[:en:The_Responsibility_of_Intellectuals|"Intelektualen erantzukizuna"]] idatzi zuen disidente publiko bezala.
Era berean ezkerreko aktibismoan parte hartu zuen. Chomskyk bere zergen erdia ordaintzeari uko egin zion, gobernuaren aurka aritutako ikasleei laguntza publikoa eman zien, eta ondorioz atxilotu egin zuten [[Pentagonoa]]<nowiki/>ren aurrean gerraren aurkako hitzaldi bat ematen zebilen bitartean. Garai horretan, RESIST gerraren aurkako kolektiboa sortu zuen. 1970ean Asiako hego-ekialdea bisitatu zuen,<ref>{{erreferentzia|izena=Michael|abizena=Albert|urtea=2006|izenburua=Remembering Tomorrow: From the politics of opposition to what we are for.|argitaletxea=Seven Stories Press.|orrialdea=|orrialdeak=pp. 97–99|ISBN=978-1583227428.|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Hanoi_University_of_Science_and_Technology|Vietnamgo Hanoi Zientzia eta Teknologia Unibertsitatea]]<nowiki/>n klaseak emanaz, bai [[Laos]]-eko gerrako errefuxiatuen kanpamenduetara joanda.
Gerraren aurkako aktibismoagatik, behin baino gehiagotan atxilotu zuten, eta [[:en:Master_list_of_Nixon's_political_opponents|Richard Nixon presidentearen aurkari politikoen zerrenda nagusian]] zegoen. Bere emaztea hizkuntzalaritzako doktoregoa ikasten hasi zen familiari laguntzeko, senarraren espetxeratze edo lanik ezaren beldurrez. Hizkuntzalaritzan egindako lanak nazioarteko aitorpena lortzen jarraitu zuen, ohorezko doktore ugari jasoz.<ref>{{erreferentzia|izena=Mark|abizena=Greif|urtea=2015|izenburua=The Age of the Crisis of Man: Thought and Fiction in America, 1933–1973.|argitaletxea=Princeton, N.J.: Princeton University Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-691-14639-3.|hizkuntza=EN}}</ref>
== Teoria linguistikoa ==
55 ⟶ 85 lerroa:
=== Kapitalismoa eta sozialismoa ===
Chomskyk [[Kapitalismoak|kapitalismoa]]<nowiki/>rekiko eta aberastasun materiala lortzeko desatsegintasua garatu zuen bere gaztaroan. Aldi berean, mespretxua handitu zitzaion [[sozialismo]] autoritarioarentzat, Sobietar Batasuneko politika marxista-leninistek irudikatuta. AEBetako ekonomialarien iritzi komuna onartu beharrean, estatuaren ekonomiaren jabetza osoaren eta jabetza pribatu osoaren artean espektro bat dagoela onartu beharrean, iradokitzen du espektro bat ulertu behar dela ekonomiaren kontrol demokratiko osoan edo kontrol autokrata osoan (estatukoa edo pribatua izan). Azaltzen du Mendebaldeko herrialde kapitalistak ez dira benetan demokratikoak, izan ere, bere ustez, gizarte benetan demokratiko baten pertsona guztiek beren iritzi politika ekonomiko publikoa adierazteko aukera dute. [[Elitismo|Elite]] agintarien aurka agertu da, hala nola [[Nazioarteko Diru Funtsa]], [[Munduko Bankua]] eta [[Muga Zergei eta Merkataritzari Buruzko Akordio Orokorra|GATT]] (OMEren aitzindaria) bezalako erakundeak.
[[Fitxategi:Noam Chomsky (1977).jpg|thumb|Noam Chomsky 1977an]]
Chomskyk azpimarratzen duenez, 1970eko hamarkadaz geroztik, AEBetan gero eta [[desberdintasun ekonomiko]] handiagoak daude, hainbat finantza araudi indargabetu eta [[Bretton Woodseko batzarra|Bretton Woods]]-en finantza kontrolaren akordioa berriro baliogabetu dutelako.
86 ⟶ 116 lerroa:
== Bizitza pertsonala ==
[[Fitxategi:Noam Chomsky WSF - 2003.jpg|thumb|Chomsky, 2003. urteko Munduko Gizarte Foroan ([[Porto Alegre]]).]]Chomskyk bere familiako bizitza, hizkuntzalari lanbidea eta aktibismo politikoa bata bestearengandik bereizteko ahalegina egin du, bere buruari ezarriz "politika ikasgelatik kanpo zehazki mantentzea".<ref>{{erreferentzia|izena=Robert F.|abizena=Barsky|urtea=1997|izenburua=Noam Chomsky: A Life of Dissent.|argitaletxea=Cambridge, MA: MIT Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-262-02418-1.|hizkuntza=En}}</ref> Oso pertsona pribatua da, ez du interesik agerraldietan parte hartzeko ez eta bere lanak eman dion ospean. Era berean, arte modernoan eta musikan interes gutxi du. McGilvray-k aditzera ematen du Chomsky ez dela inoiz motibatu ospearen grinarekin, baizik eta egiatzat jotzen duena kontatzearekin, eta besteei laguntzeko nahiak bultzatzen duela horretara. Chomskyk aitortu du bere soldatak bizitza pribilegiatua ematen diola munduko biztanleriaren gehiengoaren alderatuz. Hala ere, "langiletzat" hartzen du bere burua, adimena erabiltzen duena lanerako trebetasun bezala. Egunero lauzpabost egunkari irakurtzen ditu; AEBetan, [[:en:The_Boston_Globe|The Boston Globe]], [[The New York Times]], [[The Wall Street Journal]], [[Financial Times]] eta [[:en:The_Christian_Science_Monitor|The Christian Science Monitor]]-en harpide da. Chomsky ez da erlijiosoa, baina erlijio mota batzuen onarpena adierazi du, esaterako, [[:en:Liberation_theology|askapen teologiarena]].
Chomskyk eztabaida piztu du finkatutako pertsona politiko eta akademikoei "ustel", "faxista" eta "iruzurgile" deitzeagatik. [[:en:Steven_Pinker|Steven Pinker]] bere lankideak esan du "berarekin ados ez dauden pertsonak ergel edo gaizto moduan erretratatzen dituela, bere erretorikan mespretxua nahastuz", eta horrek kritikoengatik jasotzen dituen muturreko erreakzioak sortzen dituela.<ref>{{erreferentzia|izena=Maya|abizena=Jaggi|urtea=Retrieved May 11, 2016.|izenburua=Conscience of a nation.|argitaletxea=The Guardian. Archived from the original on January January 20, 2001.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Chomskyk saihestu egiten du [[:en:Academic_conference|konferentzia akademikoetara]] joatea, baita ezkertiarrak izanda ere, hala nola, Sozialisten Irakasleen Konferentzia. Nahiago izaten du talde aktibistei hitz egitea, edo publiko zabalarentzako unibertsitate mintegiak egitea. Askatasun akademikoan oinarritutako planteamendutik, berak deitoratzen dituen MITeko irakasleen aurka egindako ekintzak ukatu ditu; 1969an, Chomskyk jakin zuenean [[:en:Walt_Whitman_Rostow|Walt Rostow]], Vietnamgo gerraren arkitekto garrantzitsu bat, MIT-era lanera itzuli nahi zuela, mehatxu egin zuen "publikoki protesta egiteko" Rostow-i MIT-ek lana ematen ez bazion. 1989an, [[:en:John_M._Deutch|John Deutch]] Pentagonoko aholkulariak MITko presidente izatea eskatu zuenean, Chomskyk bere hautagaitza babestu zuen. Geroago, Deutch CIAko buru bilakatu zenean, The New York Times-ek Chomsky aipatzen zuen esanez: "Inoiz ezagutu dudan edozein pertsona baino zintzotasun eta osotasun gehiago du ... Norbaitek CIA zuzentzen badu, harro nago bera bada.”
Chomsky Carolekin ([[:en:Carol_Chomsky|Carol Doris Schatz]] jaioa) egon zen ezkonduta 1949tik 2008. urtean hil zen arte. Hiru seme-alaba izan zituzten elkarrekin: [[:en:Aviva_Chomsky|Aviva]] (1957), Diane (1960) eta Harry (1967). 2014an Valeria Wassermanekin ezkondu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=March 3, 2015.|izenburua=Noam Chomsky on Life & Love: Still Going at 86, Renowned Dissident is Newly Married.|argitaletxea=Democracy Now! Retrieved May 11, 2016.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
== Onarpena eta eragina ==
Chomsky Mendebaldeko figura intelektual ezinbestekoa da, hizkuntzalaritzaren eremuan bereziki, eta baita zientzia kognitiboetan, informatikan, filosofian eta psikologian.<ref>{{erreferentzia|izena=Chris|abizena=Knight|urtea=2016|izenburua=Decoding Chomsky: Science and Revolutionary Politics.|argitaletxea=Yale University Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0300228762.|hizkuntza=En}}</ref> Bere garaiko intelektual garrantzitsuenetariko bat bezala ezaguna izateaz gain, Chomsky-k ondare bikoitza du, hizkuntzalaritza arloko "liderra" alde batetik, eta "ilustrazioaren eta inspirazioaren figura" [[Disidentzia|disidente]] politikoentzat. Arrakasta akademikoa izan arren, bere ikuspuntu politikoak eta aktibismoak komunikabideen aparatu nagusien mesfidantza eragin du, eta "onargarritasunaren kanpoko bazterrean" dagoela ikusten dute. Bere lanaren onarpena, bere irudi publikoarekin lotzen da, hots, anarkista, kidea, historialaria, judua, hizkuntzalaria eta filosofo gisa.<ref>{{erreferentzia|izena=Robert F.|abizena=Barsky|urtea=2007|izenburua=The Chomsky Effect: A Radical Works Beyond the Ivory Tower.|argitaletxea=MIT Press.|orrialdea=p. 107.|orrialdeak=|ISBN=978-0262026246.|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Noam Chomsky at Pacific University.jpg|thumb|Noam Chomsky Pazifikoko Unibertsitateko ekitaldi akademiko baten]]
106 ⟶ 136 lerroa:
[[Massachusetts Institute of Technology|MIT]]-ko prentsa ohar batek adierazi zuen Chomsky-k [[:en:Arts_and_Humanities_Citation_Index|Arte eta Humanitateen Aipamen Indizean]]1980tik 1992ra bitartean beste edozein zientzialari baino gehiago izan zela aipatua. Chomskyk aipamen ugari jaso zituen aldi berean [[:en:Social_Sciences_Citation_Index|Gizarte Zientzien Aipamen Indizeetan]] eta [[:en:Science_Citation_Index|Zientzien Aipamen Indizeetan]] garai horretan, ikerketa egin zuen bibliotekariaren arabera estatistikek honakoa erakusten dutela: " diziplinen artean oso irakurria da, eta bere lana arlo ezberdinetako ikerlariek erabiltzen dute ... badirudi ezin duzula artikulurik idatzi Noam Chomsky aipatu gabe." Bere eraginaren ondorioz, Chomskren aldeko eta Chomskyren aurkako hizkuntzalaritza kanpalekuak daude, bi esparruen arteko auziak sarritan haserreak sortuz.
=== Politikan ===
Chomskyren estatusa "bizi den autore aipatuena" bezala, bere idatzi politikoei zor dio, hizkuntzalaritzari buruzko idatziak gainditzen dituelako.<ref>{{erreferentzia|izena=Margaret A.|abizena=Boden|urtea=2006|izenburua=Mind As Machine: a History of Cognitive Science.|argitaletxea=Oxford University Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0199241446.|hizkuntza=En}}</ref> Wolfgang B. Sperlich Chomskyren biografoak dioenez "jende garaikidearen txapeldunik aipagarrienetariko bat" da. [[:en:John_Pilger|John Pilger]] kazetariak berriz, "benetako jendearen heroia" gisa deskribatu du, eta askatasunaren alde duintasunez borrokatzen dutenentzat inspirazioa. Marjinetan dagoen jende askorentzat — aktibistak eta mugimenduetakoak — hutsik gabeko babesa da. [[Arundhati
Sperlich-ek gaineratzen du Chomskyren izena zikindua izan dela interes korporatiboengatik, bereziki prentsa konbentzionalean. Historia eta zientzia politikoetako unibertsitate-departamenduek nekez sartzen dute Chomskyren lana beren graduko programetan. Kritikariek argudiatu dutenez, gai sozial eta politikoak modu zabalean argitaratu arren, Chomsky-k ez da aditua arlo formaletan. Berak erantzun du horrelako gaiak ez direla [[:en:Social_science|gizarte zientzialari]] askok dioten bezain konplexuak, eta ia denek gai direla hori ulertzeko akademikoki prestatuak izan ala ez. McGilvray-ren arabera, Chomsky-ren kritikari askori "ez die axola bere lana aipatzea, edo testuingurutik kanpo uztea, distortsionatzea eta Chomsky-ren testuan sostengatu ezin diren gizaki ergelak sortzea".<ref>{{erreferentzia|izena=James|abizena=McGilvray|urtea=2014|izenburua=Chomsky: Language, Mind, Politics (second ed.).|argitaletxea=Cambridge: Polity.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-7456-4989-4.|hizkuntza=En}}</ref>
Chomskyk kritikak jaso zituen Bosniako Gerrako [[:en:Srebrenica_massacre|Srebrenicako
[[Fitxategi:Chomsky and others.jpg|thumb|Chomsky (eskuin muturrean) eta bere emaztea Valeria (eskuinetik bigarren) Nuclear Age Peace Fundazioko David eta Carolee Krieger-ekin (2014)]]
Chomsky-k AEBetako kanpo politikaren eta AEBen boterearen zilegitasunaren inguruko kritikek eztabaida sortu dute. AEBetako gobernuaren Informazio [[:en:Freedom_of_Information_Act_(United_States)|Askatasunari Buruzko Legearen (FOIA)]] eskaeraren arabera lortutako dokumentu batek agerian utzi zuen
Chomskyk Israeli egindako kritikak judu herriaren traidoretzat hartua izan da, eta [[antisemita]]. Chomskyk gizabanakoen [[Holokaustoa]]<nowiki/>ren ukaziorako eskubidea defendatzen duela adierazi zuen, adierazpen askatasuna ikuspegi guztietara hedatu behar delako. Horregatik, [[:en:Werner_Cohn|Werner Cohn]]<nowiki/>ek Chomsky "mugimendu [[Neonazismo|neonazi]]<nowiki/>staren zaindari garrantzitsuena" izendatu zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Werner .|abizena=Cohn|urtea=1995 [First published 1985]|izenburua=Partners in Hate: Noam Chomsky and the Holocaust Deniers.|argitaletxea=Cambridge, MA: Avukah Press.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-9645897-0-4.|hizkuntza=En}}</ref> [[:en:Anti-Defamation_League|Defentsaren Aurkako Liga (ADL)]], Chomskyren jardunaren jarraipena egitea leporatu diotena, Holokaustoaren ukatzailea deitu zion, deskribatu zuen "harrotasun intelektualaren iruzurra, ezin duelako bereizi gizarte totalitario eta demokratikoen artean, zapaltzaileen eta biktimen artean". Bere aldetik, Chomskyk ADL Israelen demokraziaren aurka dauden "stalinista klaseak" direla aldarrikatu du. [[:en:Alan_Dershowitz|Alan Dershowitz]] abokatuak, Chomsky "ezkerreko profeta faltsua" dela dio; Chomskyk ordea, Dershowitz "oso gezurtia" dela erantzun zion, " bizitzaren denbora asko ematen duelako jihad zoro baten dabilela bere ospea suntsitu nahian". 2016ko hasieran, [[Recep Tayyip Erdoğan]] Turkiako presidenteak Chomskyri publikoki errieta egin zion gutun ireki bat sinatu ondoren, bertan Erdoğan kondenatzen zelako kurduen errepresioagatik eta terrorismoari buruzko arau bikoitzagatik. Chomskyk Erdoğan hipokritatzat salatu zuen, Erdoğanek al-Qaedako Siriako afiliatua onartzen duela ohartuta,<ref>{{erreferentzia|izena=Kim|abizena=Sengupta|urtea=May 12, 2015|izenburua=Turkey and Saudi Arabia alarm the West by backing Islamist extremists the Americans had bombed in Syria|argitaletxea=The Independent.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> al-Nusra Frontea.
2020ko otsailean, Arabiar Emirerri Batuetako [[Abu
=== Lorpen akademikoak, sariak eta ohoreak ===
| |||