Wikipedia

Euskal Herria: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-Cite web +erreferentzia)
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-[Cc]ite[ _]book +erreferentzia)
193. lerroa:
 
==== Baskoien antolamendu politikoa ====
581ean, Bladastes duke [[frankoak]], [[Txilperiko I.a]] erregearen agindupean, baskoien kontrako espedizio bat bidali zuen Baskoniara;<ref name=":0">{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=The Basques|urtea=1990|abizena=Collins|izena=Roger|orrialdeak=82-98|orrialdea=|argitaletxea=Basil Blackwell|ISBN=0-631--17565-2}}</ref> Baskonia hori ez da erromatarren garaikoa eremu murritza, euskal herri guztiak biltzen dituen errealitate bat baizik. Aldi berean, [[Pirinioak|Pirinioez]] hegoaldera, [[Leovigildo|Leovigildo errege]] [[Bisigodo|bisigodoak]] erasoei ekin zien baskoien kontra Zadorra inguruan, baita inguru horretako baskoiak garaitu ere, eta [[Victoriacum]] sortu, egungo [[Gasteiz|Gasteizen]] edo gertu.<ref name=":0" /> [[587|587an]] [[Baskoi|baskoiak]] aipatzen dira egungo [[Gers|Gersen]] edo hurbil erasoka, une horretan frankoen mende zena. Une horretatik, baskoi izenez aipatzen diren herri horiek asaldatuta zebiltzan.<ref name=":0" />
 
[[Eudon Handia|Eudon]] Baskoniako dukea (printzea) zela, [[Musulmanek Iberiar penintsula konkistatzea|omeiatarrak Iruñera heldu ziren Ipar Afrikatik]] (714 inguru), 711n [[Roderiko]] bisigodoa hortxe baskoien kontra borrokan izan ondoren.<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Euskaldunak eta karolingiar iraultza: Akitania eta Baskonian barrena|urtea=2016|abizena=Lopez de Luzuriaga|izena=Iñaki|orrialdeak=41-58|orrialdea=|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|ISBN=ISBN 978-84-8438-591-2}}</ref> [[Karolingioak|Karolingiar]] dinastia [[Frankoak|frankoen]] agintari gailendu zenean, [[Akitania]] eta [[Baskoniako Dukerria|Baskoniaren]] kontra jo zuten, eta baskoiek Pirinioetan aurre egin zieten [[Orreagako gudua (778)|778an (Errozabal/Orreaga)]].<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Euskaldunak eta karolingiar iraultza: Akitania eta Baskonian barrena|urtea=2016|abizena=Lopez de Luzuriaga|izena=Iñaki|orrialdeak=85-120|orrialdea=|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|ISBN=978-84-8438-591-2}}</ref> Antzeko [[Orreagako gudua (824)|824ko batailaren]] ondorioz, [[Nafarroako Erresuma|Iruñeko jaurerri independentea]] sortu zen, Nafarroaren ernamuina, [[Eneko Aritza|Eneko Enekoitz (Eneko Aritza)]] buruzagi nagusi zuela. Horretarako, [[Tutera|Tuterako]] senide [[Muladi|muladiak]] izan zituzten lagun, [[Banukasitarrak|Banu Qasi]] izena hartu zutenak.<ref name=":3">{{erreferentzia|hizkuntza=|izenburua=Euskal Herria XI. mendean: Antso III.a Nagusiaren erregealdia (1004-1035)|urtea=2004|abizena=Urzainki|izena=Tomas|orrialdeak=123-135|orrialdea=|argitaletxea=Nabarralde/Pamiela|ISBN=84-7681-413-5|artikulua=Antso III.a Nagusia eta Baskonia musulmana}}</ref>
[[File:Aragoi_ibaia_-_Peñalen_1.jpg|thumb|"Erregearen Barga" urrunean, [[Peñalen]]: [[Antso IV.a Garzeitz Peñalengoa|Antso IV.a Garzeitz erregea]] erail zuten lekua]]
[[File:Puente la Reina.jpg|thumb|[[Gares]]ko zubia, Donejakueko bideen elkargune]]
[[File:Foruak.jpg|thumb|Foruen zina Gernikan (1476), Mendietaren margolana]]
Hurrengo bi mendeen gehienean, Baskoniako dukerriak eta Iruñeko Erresumak (905etik) dinamika autonomo bat eraman zuten, eta [[Antso II.a Garzeitz Abarka|Antso II.a Garzeitzen]] garaian Nafarroak eta Baskoniako dukerriak harremanak estutu zituzten.<ref name=":2">{{Cite aldizkari|hizkuntza=|izenburua=Euskal Herria XI. mendean: Antso III.a Nagusiaren erregealdia (1004-1035)|urtea=2004|abizena=Goyhenetche|izena=Manex|orrialdeak=77-121|orrialdea=|argitaletxea=Nabarralde/Pamiela|ISBN=84-7681-413-5|artikulua=Ipar Euskal Herria Antso Nagusiaren garaian}}</ref> [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso III.a Nagusiak]], "baskoien erregeak", bere hedadura handienera eraman zuen Iruñeko Erresuma 1032tik 1035era.<ref name=":1" /> Lurralde euskaldun guztiak biltzen zituen, beste hainbat lurralderekin batera.<ref name=":1">{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=The Basques|urtea=1990|abizena=Collins|izena=Roger|orrialdeak=180-210|orrialdea=|argitaletxea=Basil Blackwell|ISBN=0-631--17565-2}}</ref>
 
[[1076|1076an]], ordea, Iruñeko Erresumak utzi egin zion existitzeari, [[Antso IV.a Garzeitz Peñalengoa|Gartzea IV.a Garzeitz]] senideek erail ondoren.<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Historia del Reino de Navarra en la Edad Media|urtea=1975|abizena=Lacarra|izena=Jose María|orrialdeak=65-74|orrialdea=|argitaletxea=Caja de Ahorros de Navarra|ISBN=|url=https://www.fundacioncajanavarra.es/sites/default/files/reino_nav_em_can000050000000000000000000000410.pdf}}</ref> Ia urte berean, [[Donejakue bidea Euskal Herrian|Donejakue bideko]] kolonizazioa hasi zen, [[Clunyko abadia|Clunyko abadiak]] bultzaturik. Iruñean, arrotz [[Okzitaniar|''franko''entzako]] [[Burgu (hirigintza)|burgu]] berriak sortu ziren. 1073. urterako, ordu arteko [[Erritu hispano-bisigotiko|mozarabiar erritu kristaua]] ere baztertua izaten ari zen [[Arabako historia|Araban]], eta Erromako erritu berriak ordezkatu zuen.<ref>{{es}} [[Micaela Portilla]] (1991). ''Una ruta europea. Por Álava, a Compostela. Del paso de San Adrián, al Ebro'', Arabako Foru Aldundia. ISBN 84-7821-066-0. 218-219. or.</ref> Lapurdi eta [[Zuberoako historia|Zuberoa]] Iruñeko Erresumaren inguruan hazi ziren.
 
==== Nafarroako Erresuma nazioarteko jokoan ====
1104tik 1134ra [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso ''Borrokalaria'']] Iruñea eta Aragoiko erregeak hegoalderako zabalkunde handia hasi zuen, eta [[Ebro|Ebro ibaira]] heldu: 1119an, Tutera [[Al-Andalus|andalustarra]] azpiratu zuen. Errege hori Lapurdi nafarrentzat berreskuratzen ahalegindu zen 1131n, Baionari urtebetez setioa jarriz [[Gilen X.a Akitaniakoa|Gilen X.a Akitaniakoaren]] kontra, baina ez zuen lortu hura hartzea.<ref>{{Cite aldizkari|hizkuntza=es|izenburua=Azkoaga|urtea=2001|abizena=Orella Unzue|izena=José Luis|orrialdeak=93-212|orrialdea=|argitaletxea=Eusko Ikaskuntza|ISBN=84-8419-934-7|artikulua=Relaciones medievales entre Gascuña y Guipúzcoa: la diócesis de Pamplona y de Bayona|url=http://www.eusko-ikaskuntza.eus/es/publicaciones/relaciones-medievales-entre-gascuna-y-guipuzcoa-la-diocesis-de-pamplona-y-de-bayona/art-11230/}}</ref> 1152an, Baiona eta Lapurdi [[Plantagenet|Plantagenet dinastiaren]] [[Gaskoinia|Gaskoinian]] sartuta geratu ziren, hiribildu hori merkataritza-hiri garrantzitsu bihurturik.<ref name=":4">{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=The Basques|urtea=1990|abizena=Collins|izena=Roger|orrialdeak=211-254|orrialdea=|argitaletxea=Basil Blackwell|ISBN=0-631-17565-2}}</ref>
 
1134an, ezegonkortasun aldi bat ireki zen, Iruñea-Aragoiko erregetza eskuratzeko. [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso Jakitunak]] lortu zuen [[Zelestino III.a]] aita santuak Antso erregetzat ofizialki aitortzea, [[Almohade dinastia|almohadeekin]] neutraltasuna haustearen truke (1196ko martxoa), baina 1199-1201ean, [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa|Alfontso VIII.ak]] Nafarroa inbaditu zuen, eta euskal erresumak galdu egin zituen Gipuzkoa, Araba eta [[Durangaldea]], Gaztelaren alde.<ref name=":7">{{Cite aldizkari|hizkuntza=es|izenburua=Historia política del Reino de Navarra desde sus orígenes hasta su incorporación a Castilla|urtea=1972|abizena=Lacarra|izena=Jose María|orrialdeak=90-124|orrialdea=|argitaletxea=Aranzadi/Caja de Ahorros de Navzelearra|ISBN=|url=https://www.fundacioncajanavarra.es/sites/default/files/ha_politica_nav_ii_can00008-200000000000000000000410.pdf}}</ref> Nafarroa Behereko eskualdeek bat egin zuten 1178tik 1249ra Nafarroako Erresumarekin.
213. lerroa:
[[Ahaide nagusiak|Jauntxo askok]] [[Al-Andalus|Al-Andaluseko]] gerretan parte hartu zuten eta, Euskal Herrira itzulita, [[Leinu gerrak|bandoen arteko gerra]] piztu zen, bi taldetan: [[Agaramontar|agaramontarrak]] eta [[Beaumontar|beaumontarrak]] Nafarroan, eta [[Oinaztar|oinaztarrak]] eta [[Ganboatar|ganboatarrak]] Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Lapurdin. Hortik, Gaztelako monarkak atera ziren sendotuta.<ref name=":4" />
 
1476an, [[Elisabet I.a Gaztelakoa|Elisabet I.a]] eta [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Trastamarakoa]] errege-erreginak hitzarmen batera heldu ziren Gaztelaren peko euskaldunekin. Bitartean, errege horrek Nafarroako Erresuma ''de facto'' Gaztelaren protektoratu bihurtu zuen Tuterako Hitzarmenaz (1476an bertan),<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ferdinando il Cattolico II re d'Aragona nell'Enciclopedia Treccani|hizkuntza=it-IT|url=http://www.treccani.it//enciclopedia/ferdinando-il-cattolico-ii-re-d-aragona|aldizkaria=www.treccani.it|sartze-data=2019-11-26}}</ref> eta hura erabat kontrolatzeko taktika politiko-militarrei ekin zien, Nafarroan beaumontarrak lagun hartuta.<ref name=":8">{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Conquista e incorporación del reino de Navarra a Castilla |urtea=2012| abizena1=Monreal |izena1=Gregorio |orrialdeak=9-24 |orrialdea= |argitaletxea=Pamiela |ISBN=978-84-7681-736-0 |abizena2=Jimeno|izena2=Roldán}}</ref> 1454an, Baiona Frantziako Koroaren eskuetan erori zen.
 
=== Aro Modernoa ===
222. lerroa:
 
==== Nafarroako Erresumaren konkistatik Ameriketara ====
Errege Katolikoen interbentzioaz, bandoen gerra amaitu zen, eta jauntxoen dorretxeen goialdeak moztu zituzten. 1512an, berriz, Fernando Trastamarakoak (Katolikoak) [[Nafarroako konkista|Nafarroako Erresuma inbaditzeko]] agindu zuen azkenean.<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Navarra, 1512-1530|urtea=2001|abizena=Esarte Muniain|izena=Pedro|orrialdeak=61-144|argitaletxea=Pamiela|ISBN=84-7681-340-6}}</ref> Kontraerasoak eta erresistentzia izan baziren ere ([[Noaingo gudua]], [[Amaiurko gazteluaren setioa|Amaiurko setioa]]), Gaztela-Espainia garaile atera zen 1528 arte luzatu zen gerra ia etengabean. Cisnerosek erresumako gaztelu dorreak eraisteko agindu zuen (1516).<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Navarra, 1512-1530|urtea=2001|abizena=Esarte Muniain|izena=Pedro|orrialdeak=320-342|argitaletxea=Pamiela|ISBN=84-7681-340-6}}</ref>
 
Erresumaren konkistari errepresio gogor batek jarraitu zion,<ref name=":8" /> eta [[Nafarroako sorgin ehiza (1525)|Nafarroako lehen "sorgin ehizak"]] hasi ziren (1525).<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=es|izenburua=Navarra, 1512-1530|urtea=2001|abizena=Esarte Muniain|izena=Pedro|orrialdeak=686-716|argitaletxea=Pamiela|ISBN=84-7681-340-6}}</ref> [[Henrike II.a Nafarroakoa|Henrike II.a]] nafar errege-erreginen premuak Pirinioez iparraldeko Nafarroako Erresuma independenteari eman zion hasiera, [[Bearnoko bizkonderria|Bearnoko printzerriari]] lotua, [[Aita Santuen Lurraldea|Erromaren]] dogmei eta politikei aurkajarria, erreformista.<ref>{{Cite aldizkari|hizkuntza=es|izenburua=La conquista de Navarra y la Reforma europea|urtea=2013|abizena=Urzainqui Mina|izena=Tomas|orrialdeak=15-32|orrialdea=|argitaletxea=Pamiela|ISBN=|artikulua=La independencia de Navarra en los tratados internacionales, durante la Reforma europea del siglo XVI}}</ref> Hala ere, Nafarroa Garaiak ez zituen galdu bere ordu arteko erakundeak. Hala Nafarroa Garaian, nola Araba, Bizkai eta Gipuzkoan aldundiak sortu ziren.
 
Bitartean, Gaztelako errege-erreginek eta, gero, [[Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Karlos V.a enperadoreak]] diruz lagundu zituzten hasieran [[Bidasoa|Bidasoaz]] mendebaldeko euskal [[Ontziola|ontziolak]]. [[Burdinola|Burdinolen]] aurrerabide teknologikoak ere [[Ontziola|itsasontzigintza]] hauspotu zuen; euskaldunek [[Ternuako Banku Handiak|Ternuan baseak]] ezarri ere zituzten, [[Balea|bale]] ehiza eta [[bakailao]] arrantzaren epelean.<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=STM, San Telmo Museoa: Gida|urtea=2013|abizena=|izena=|orrialdeak=51-58|orrialdea=|argitaletxea=San Telmo Museoa, SA|ISBN=978-84-616-7843-3}}</ref> Ipar Atlantikoko euskaldunen arrantza eta merkataritza bere gorenera heldu zen, eta Ameriketara, oro har, hedatu ziren, XVI. mendean Atlantiko Itsasoko nagusi bihurtzeraino.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The century of the basques : their invluence in the geograhy of the 1500's / Craig S. Campbell|url=http://www.ingeba.org/lurralde/lurranet/lur10/10campbel/10cambel.htm|aldizkaria=www.ingeba.org|sartze-data=2019-11-17}}</ref>
 
Bestalde, euskaldun asko [[Monarkia Hispaniko|Karlos V.aren Ameriketako inperio berrira]] erbesteratzen hasi ziren bizitza hobe baten bila. Lehen garai honetan, Gaztelako Koroaren banderapean zenbait pertsonaia ezagun heldu ziren Ameriketara: [[Lope Agirre]], [[Pedro Urtsua|Petri Urtsua]], [[Juan Garai]], [[Juan Zumarraga]], etab. Fortuna hobearen bila joandako euskaldunek [[Arto|artoa]] ekarri zuten, besteak beste, ordu arte erein gabeko lurren lanketa eta demografia hazkundea sustatu zuena. Aldi berean, baserrien eraikuntzak ugaldu egin ziren.<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=STM, San Telmo Museoa: Gida|urtea=2013|abizena=|izena=|orrialdeak=51-58|orrialdea=|argitaletxea=San Telmo Museoa, SA|ISBN=978-84-616-7843-3}}</ref>
 
==== Jazarpenaren itzalean, itsasoari begira ====
Aldiz, Ameriketarako kontratazio etxea Sevilla eta Cadizera aldatzeak eta erregeen gerrarako deiek (bertan behera uzten zituzten arrantza kanpainak, eta itsasontziak konfiskatzen), handiena [[Itsas Armada Garaiezina]] (1588), kinka batean jarri zuten euskal itsas jarduera Bidasoaz mendebaldera; koroak, gainera, zerga berriak ezarri zituen.<ref>{{Cite bookerreferentzia|izena=José Antonio|abizena=Azpiazu|urtea=2015|izenburua=Y los vascos se echaron al mar|argitaletxea=Ttarttalo|orrialdea=|orrialdeak=110-136|ISBN=978-84-9843-649-5|hizkuntza=es}}</ref>
 
Lehia handia zen euskal portuen artean, [[Baiona]], [[Donostiako historia|Donostia]] eta [[Bilboko historia|Bilbo]] bereziki, Gaztela eta Nafarroako (eta gutxiago Aragoiko) [[artile]] eta beste ondasun batzuen trafikoa itsasoratzeko. Donostiako Udalak bere diru kutxa hutsak betetzeko, zerga berriak ezarri zizkien porturatutako salgaiei, [[Aturri|Aturri ibaia]] berriz hasi zen Baionan itsasoratzen eta, ondorioz, Nafarroako merkataritzaren trafiko nagusia Baionara bideratu zen.<ref>{{Erreferentzia
291. lerroa:
Euskal herritarrak armatu egin ziren, kanpotar armaden gehiegikeriei eta liberal konstituzionalistei aurre egiteko. 1829an, azken [[Nafarroako Gorteak]] egin ziren. Handik gutxira, 1833ko urrian, [[Lehen Karlistaldia]] piztu zen, Fernando VII.aren oinordekoaren auzia piztu zenean. 1836an, [[Nafarroako Diputazioa|Nafarroako Erresumako Aldundia]] desegin egin zen indarrez, eta [[Probintziako aldundi|probintziako aldundia]] ezarri zen, [[José Yanguas]] idazkari izango zuena.<ref name=":32">Irujo, X. 2012, 382-390. or.</ref> 1839an, [[Oñatiko ituna|Oñatiko itunak]] eta [[Bergarako besarkada|Bergarako besarkadak]] amaiera eman zioten karlistaldiari. 1841eko udan, [[Nafarroako Foruak Eraldatzeko Legea|Foruak Eraldatzeko Legea]] ezarri zen Nafarroan, probintziako aldundiak hala onartuta, gobernuaren armadak Nafarroa okupatuta zuela.<ref name=":32"/> [[Foruen amaiera Hego Euskal Herrian|Aduanak Ebrotik Pirinio eta itsasora]] eraman ziren, abuztu horretan eta 1841eko urrian [[Baldomero Espartero|Baldomero Esparterok]] armadaren buruan Gasteizen emandako aginduz.<ref name=":33">Irujo, X. 2012, 418-419. or.</ref><ref>[https://view.publitas.com/el-concierto-economico-vasco/03-titulo-ii-ocho-etapas-en-una-trayectoria-muy-dilatada/page/50-51 Uriarte, J.L. 2015, 53-54. or.]</ref>
 
Artean, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak gorde egin zuten erregimen autonomo bat, Espainiako Konstituzioetan txertatuta (1837, 1844...). Probintzia horietan, herritarrek ez zuten [[Soldadutza|zerbitzu militarra]] egingo eta eutsi egin zieten beren zerga bilketari. 1872an, baina, [[Bigarren Karlistaldia]] hasi zen Hego Euskal Herrian. Gerra gogorra eta higatzailea izan zen hau ere eta, amaitutakoan, Espainiako gobernuak bertan behera utzi zituen [[Foruen amaiera Hego Euskal Herrian|indarrean geratzen ziren foruen hondarrak]].<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=STM, San Telmo Museoa: Gida|urtea=2013|abizena=|izena=|orrialdeak=62-109|orrialdea=|argitaletxea=San Telmo Museoa, SA|ISBN=978-84-616-7843-3}}</ref>
 
==== Industrializazio masiboa eta turismoa, nazio estatuen pean ====
{{sakontzeko|Industrializazioa Euskal Herrian}}
[[Gerra-lege|Gerra legea]] ezarri zen [[1876|1876an]] Hego Euskal Herrian, bi urtez. Trukean, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Ekonomia Ituna]] eskuratu zuten 1878an, [[Fermin Lasala Collado|Fermin Lasalak]] eta [[Antonio Cánovas del Castillo|Canovas del Castillok]] bultzatua.<ref name=":41">[https://view.publitas.com/el-concierto-economico-vasco/03-titulo-ii-ocho-etapas-en-una-trayectoria-muy-dilatada/page/68-69 Uriarte, J.L. 2015, 88 . or.]</ref> Hasieran, aldi baterako zen itun horrek arrakasta handia izan zuen, [[Industrializazioa Euskal Herrian|industria garapen handia]] eta irabaziak barra-barra ekarriz tokiko eliteentzat, eta formula errepikatu egin zen behin eta berriz. Espainiako [[Merkatu gatibu|merkatu gatibuak]] [[Bilboaldea|Bilbo Handiko]] industria garapena ekarri zuen, eta Espainiatik esku merke ugari erakarri.<ref name=":9">{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Modern Basque History|urtea=2003|abizena=Watson|izena=Cameron|orrialdeak=104-203|orrialdea=|argitaletxea=Center for Basque Studies - University of Nevada, Reno|ISBN=1-877802-16-6}}</ref> Euskaldunek, berriz, hamar milaka hartu zuten deserriko bidea, Ameriketara gehienetan. Hor kokatzen zen [[Jose Maria Iparragirre|Jose Mari Iparragirre]]. [[Karlismo|Karlismoa]] indartsu hazi zen [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herrian]].<ref name=":9" />
 
Industriaren garapenarekin batera, demografia hazkundea izugarri hazi zen, bereziki Bilbo inguruan. Erdal etorkin horien baldintzak, berriz, oso eskasak ziren, eta berehala espainiar sindikatu sozialistak sortu ziren Bilbo inguruan, baita [[1890eko Bizkaiko greba orokorra|lehen greba orokorra deitu ere 1890ean]].<ref>{{Erreferentzia|abizena=Elorza |izena=Antonio |data=April 1978|artikulua=De los Fueros a la Dictadura |url=http://www.memoriadigitalvasca.es/bitstream/10357/24852/1/100184.pdf |izenburua=Historia 16 |issue=Extra 5 |orrialdeak=84–101|issn=0210-6353 |sarrera-data=31 December 2015}}</ref> Nafarroan, Espainiako gobernuak alde bakarrez Nafarroako baldintza fiskalak aldatzeko egin zuen ahaleginaren ondorioz, foruen aldeko aldarri bihurtu ziren 1893an, [[Gamazada|Gamazada deitutako protestak]] harrotuz.<ref name=":43">{{Erreferentzia|url=https://view.publitas.com/el-concierto-economico-vasco/03-titulo-ii-ocho-etapas-en-una-trayectoria-muy-dilatada/page/1 |izenburua=El Concierto Económico; Una Visión Personal|abizena=Uriarte|izena=Jose Luis |urtea=2015 |webgunea=El Concierto Económico |argitaletxea=Publitas |orrialdeak=107-118|sartze-data=2019-11-16}}</ref> [[Sabin Arana|Sabino Aranak]] hurbiletik jarraitu zituen Nafarroako gertakariak, baita [[Elkartasun|elkartasuna]] agertu ere; 1893ko abuztuan, [[Sanrokada]] izan zen Gernikan, eta [[Euzko Alderdi Jeltzalea|Eusko Alderdi Jeltzalea]] sortu zen gutxira.<ref name=":43"/> Bitartean, Hego Euskal Herriko lau aldundiek loturak ezarri zituzten elkarren interesak babesteko. [[Eusko abertzaletasun|Euskal abertzaletasun]]a Bizkaitik Gipuzkoa, Araba, eta Nafarroara hedatu zen, baita egindako hauteskundeetan sendotu ere.<ref name=":9" />
 
1852an [[Urruña|Urruñan]] [[Anton Abadia|Anton Abadiak]] bultzaturik hasitako [[Euskal Lore Jokoak|Lore Jokoak]] beste lurraldeetara hedatu ziren XIX. mende amaiera baino lehen. Bigarren Karlistaldiaren amaierak euskal kulturaren aldeko ekintzen aldi bati eman zion hasiera, [[1936|1936an]] amaitu zena, [[Lehen Euskal Pizkundea|Pizkundea deitua]].<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=STM, San Telmo Museoa: Gida|urtea=2013|abizena=|izena=|orrialdeak=106-124|orrialdea=|argitaletxea=San Telmo Museoa, SA|ISBN=978-84-616-7843-3}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Elorza |izena=Antonio |data=April 1978|artikulua=De los Fueros a la Dictadura |url=http://www.memoriadigitalvasca.es/bitstream/10357/24852/1/100184.pdf |izenburua=Historia 16 |issue=Extra 5 |orrialdeak=84–101|issn=0210-6353 |sarrera-data=31 December 2015}}</ref> Kontrako aldean, [[Lehen Mundu Gerra]]k Frantziako Iraultzak baino eragin handiagoa izan zuen euskal nortasunaren oinarrietan.<ref name="Egaña20111106">{{eu}} [[Iñaki Egaña|Iñaki EGAÑA]]: «Mort pour la patrie», ''Berria'', 2011-11-06.</ref> Alde batetik, [[Lapurdi]]n, [[Nafarroa Beherea]]n eta [[Zuberoa]]n «belaunaldi oso bat desagertu zen», [[Iñaki Egaña]] historialariak dioenez; bestetik, ipar euskal herritarrak frantsestu zituen, [[Euskararen historia|euskararen]] transmisioan etenaldi luze bat izan zen. Ez bakarrik gerraren ondorioz, baina euskaldun izatea zama gisa bizi izan zuten anitzek.<ref name="Bidegain20081111">[[Eneko Bidegain|Eneko BIDEGAIN]]: [http://paperekoa.berria.info/plaza/2008-11-11/046/006/lege_info.htm «Euskaldunak frantsestu zituen gerla»], ''Berria'', 2008-11-11.</ref><ref group="oh">Gerra hark frantses sentiarazi zituen Ipar Euskal Herriko euskaldun gehienak. Anitzek desertore izateko bidea hautatu zuten; Nafarroako mugatik hurbil zirenek, bereziki. Baina gehienek gerra egin zuten, eta haiek biziki frantses itzuli ziren lubakietatik. Gainera, euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez zituztelako ulertzen. Ondorioz, euskara jakitea «kaltegarria» zela pentsatu zuten. Horrek ere euskaldunen frantsestea erraztu zuen. Gauza bera jasan zuten bretainiarrek eta kortsikarrek ere.</ref> Aldiz, gerrako ontzigintzaren eta altzairuzko produktuen esportazioei esker, ekonomiaren garapen handia izan zen Gipuzkoan eta Bilbo Handian.
 
Hala ere, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasuna]] sortu eta [[Langileen mugimendua Espainian|langile mugimenduaren]] indarraren aurrean, [[Miguel Primo de Rivera|Primo de Riverak]] [[Primo de Riveraren diktadura|diktadura ezarri zuen Espainian]] [[1923|1923an]], eta [[Primo de Riveraren diktadura Euskal Herrian|legez kanpo geratu ziren]] mugimendu ezkertiarrak eta euskal abertzaleak. 1930ean, ordea, [[Alfontso XIII.a Borboikoa (Espainia)|Espainiako Monarkiaren]] krisia heldu zen, eta [[Espainiako Bigarren Errepublika|II. Errepublika]] aldarrikatu estatu horretan. Euskal kulturak pizkundea bizi izan zuen berriz. Bitartean, Ipar Euskal Herrian euskaldunek politika aukera kontserbadore eta katolikoen aldeko hautua egin zuten, [[Jean Ibarnegarai|Jean Ibarnegarai pilotari nafarra]] buru zutela.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee107927/84673#7 |izenburua=Euskaldunak Bigarren Mundu Gerran|webgunea=Auñamendi Eusko Entziklopedia|argitaletxea= EuskoMedia Fundazioa|sarrera-data=2015eko urriaren 25a}}</ref> Hego Euskal Herrian, bi talde nagusi sortu ziren: batzuk [[Euskal Herriarentzako Sortaraua|euskal estatutu]] eta [[Demokrazia|demokraziaren]] aldekoak eta besteak, berriz, kontra, [[Faxismo|faxismoari]] atxikiak.
320. lerroa:
[[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|1936ko uztailean, militarren eta karlisten estatu kolpe]]a [[Espainiako Gerra Zibila|Espainiako Gerra Zibila bihurtu zen]], [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|1937 arte euskal lurraldean]]. [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Ekonomia Ituna]] bertan behera geratu zen Gipuzkoan eta Bizkaian. [[Gerra]] eta [[Gerraoste|gerraostea]] latzak izan ziren, eta [[Gernikako bonbardaketa]] bilakatu zen euskal herriaren pairamenaren ikur. 150.000 euskaldunek deserriko bidea hartu zuten, baita [[1936ko Euskadiren Autonomia Estatutua|Eusko Jaurlaritza sortu berriak]] ere.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Watson|izena=Cameron|izenburua=Modern Basque History: Eighteenth Century to the Present|argitaletxea=University of Nevada, Center for Basque Studies|urtea=2003|orrialdea=308|isbn=1-877802-16-6}}</ref> [[Bigarren Mundu Gerra Euskal Herrian|Mundu Gerraren]] amaierak ez zuen [[Francisco Franco|Franco diktadorea]] boteretik urrundu uste ez bezala, eta euskaldun asko etsipenak jota zeuden. Iheslari batzuek [[Gurseko kontzentrazio-esparrua|Gurs aterpe esparruan]] amaitu zuten, kontzentrazio esparru bihurtua. Gurs, Nafarroa Beherea ekialdea eta Zuberoa bezala, [[Vichyko gobernua|Vichyren pean]] geratu zen; Lapurdi, berriz, [[Bigarren Mundu Gerra Euskal Herrian|Alemaniaren okupaziopean (1940)]].
 
Diktadoreak [[Autarkia (ekonomia)|autarkia]] bat ezarri zuen Espainiarako, eta Gipuzkoa eta Bizkaiko industria sustatu; [[euskara]] eta, oro har, euskal kultura debekatuak izan ziren. Espainiako etorkin ugari etorrarazi zituen, asmo politiko eta ekonomiko batez. Errepresio gogorraren erdian, [[Euskadi Ta Askatasuna|ETA erakundea]] sortu zen [[1959|1959an]], erregimenaren kontrako ekintza zuzenaren aldekoa. 1968an eta hurrengo urteetan, [[salbuespen egoera]] ezarri zuen erregimenak. Kulturan, [[Gaur (artista-taldea)|Gaur]] eta [[Ez Dok Amairu]] taldeak sortu ziren;<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=|izenburua=STM, San Telmo Museoa: Gida|urtea=2013|abizena=|izena=|orrialdeak=106-124|orrialdea=|argitaletxea=San Telmo Museoa, SA|ISBN=978-84-616-7843-3}}</ref> [[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herrian]], berriz, [[Enbata (alderdi politikoa)|Enbata euskal mugimendu abertzalea]].
 
[[1978|1978an]], berriz, Franco hil eta hauteskunde demokratikoen sistema ezarri zen, 1980an, [[Euskal Autonomia Erkidegoa]] sortu zen, baita [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|ekonomia itunak]] berrezarri ere. Nafarroak [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Hobekuntza erregimenaren]] bidea jarraitu zuen, [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEk]] bere jarrera aldatu ostean. Protesten eta ETAren erasoen indarrez, [[Lemoizko zentral nuklearra]] itxi zen. [[Industria astun|Industria astuna]], aldi berean, [[Industria-birmoldaketa|birmoldatzen]] hasi zen, depresio giroan. Estatu arteko mugak irekitzen hasi ziren: 1993ko urtarrilean, Frantzia-Espainiakoa, [[Europar Batasuna|Europar Batasunaren]] barruan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Anonymous|izenburua=Europe without frontiers|hizkuntza=en|data=2016-06-16|url=https://europa.eu/european-union/about-eu/history/1990-1999_en|aldizkaria=European Union|sartze-data=2019-11-15}}</ref> Eusko Jaurlaritzak teknologia-berrikuntzaren eta [[Informazio eta komunikazio teknologiak|IKTen]] alde egin zuen; Euskaltel sortu zuen (1995), eta Guggenheim Museoa eztabaidagarria eraiki (1997). [[Ikastola|Ikastolak]] ugaldu egin ziren, eta euskal hedabideak indarra hartzen joan ziren, tartean zela [[Euskaldunon Egunkaria]].
625. lerroa:
 
==== Industrializazioa aintzineko energia-iturri eta azpiegiturak ====
XVIII. mende arte, Euskal Herrian baliatzen ziren energia-iturri nagusiak [[Zur|egurra]], [[Egur ikatz|egur-ikatza]], haizea, ura eta abereen indarra ziren. [[Harrikatz|Harrikatzaren]] ustiapena ezaguna bazen ere, ez zen munduko beste leku batzuetan bezain erabilia<ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Use of coal in the Bronze Age in China|urtea=2014|abizena=|izena=John Dodson; Xiaoqiang; Nan Sun; Pia Atahan; Xinying Zhou; Hanbin Liu; Keliang Zhao; Songmei Hu; Zemeng Yang|orrialdeak=525–530|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref><ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Metalworking and Tools - The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the Classical World|urtea=2008|abizena=Mattusch|izena=Carol|orrialdeak=|orrialdea=418|argitaletxea=Oxford University Press|ISBN=978-0-19-518731-1}}</ref><ref>{{Cite bookerreferentzia|hizkuntza=en|izenburua=Provenance of Coals from Roman Sites in England and Wales|urtea=1997|abizena=Smith|izena=A. H. V.|orrialdeak=297–324|orrialdea=|argitaletxea=Britannia, vol.28|ISBN=}}</ref>. Egurra eta ikatza errez sortutako beroa besteak beste [[Metal Aroa|metalgintzan]] eta janaria prestatzeko (ogia...) baliatzen zen, eta beste energia-iturriak gailuak mugiarazteko ([[Garraio|garraiobideak]], [[Errota|eiherak]]...).
 
Oraindik ere baliatzen diren energia-iturriak dira, nahiz eta ez duten industrializazioarekin garatu ziren energia-iturriek beste garrantzia gaur egungo ekonomian. Haize eta ur erroten kasuan, nagusiki argindarra ekoizteko baliatzen dira orain, eta egurra zein egur-ikatza [[Beheko su|sutondoak]] dituzten etxeak berotzeko erabiltzen da.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herria"(e)tik eskuratuta