Tarpan: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t (GR) File renamed: File:Tarpan-Diffloth 1923.jpg → File:Equus przewalskii-Diffloth 1923.jpg misidentified |
No edit summary |
||
58. lerroa:
Nafarroako [[Zatoiako arkeologia aztarnategi]]an egindako lehendabiziko aurkikuntza funtsezkoa izan zen teoria hau deuseztatzeko eta zera ziurtatzeko; zaldia etengabe bizi izan dela Euskal Herrian Paleolitiko Aurignac aldiaz geroztik, hau da, gaur egunetik duela 42.000 urte arteko denboraldia arte.
[[Kalkolito|Eneolitoan]] aztarnen %0,21ak hartzen du zaldiak. [[Brontze Aro]]an ere zaldi aztarnak oso urri izaten dira, (%0,07). Aurkitutako aztarna urri hauekin, gutxi zehaztu daiteke [[Kalkolito|Eneolitoan]] Euskal Herrian bizi ziren zaldi motei buruz, bai Kantauriko [[Isurialde hidrografiko|isurialdean]], bai Mediterraneoko isurialdean. Ezin zehaztu, orobat, ea zaldi horiek [[etxekotze|etxekotuak]] edo basatiak ziren. Hau horrela da zeren etxeko zaldien eta tarpanen hezurrak oso antzekoak dira.
69 ⟶ 70 lerroa:
Edozein moduan ere, tarpanak edo antzeko basazaldi motak oso azkar desagertu ziren Europako hegoaldetik gizakiaren eraginagatik<ref>Tadeusz Jezierski, Zbigniew Jaworski: Das Polnische Konik. Die Neue Brehm-Bücherei Bd. 658, Westarp Wissenschaften, Hohenwarsleben 2008</ref>. Kontutan hartu behar da, dena den, lehen aipatutako [[enzebro]]aren kasua Iberiar Penintsulan.
Azken mendetan zehar basazaldien populazioen aipuak desagetzen joaten dira Europa guztian barrena gero eta lur basati
Desertu handi horretan [[Borusio]] herria bizi omen zen, edo Prusiar baltikoak. Prusiar germaniarrak baino lehen eskualdeko jatorrizko herria. [[Eslaviar]]rak ziren eta erlijioz ez ziren kristauak, XIII. mendera arte. Orduan [[Ordena Teutonikoa]]k lurraldea konkistatu zuen indarrez eta kristautzera behartu zituen. Antza borusio herriaren erlijioa animista zen, eta honek ekarri zuen bertako basoen eta abereen kontserbazioa.
124 ⟶ 125 lerroa:
=== Sinonimo historikoak ===
Arrazak hainbat izen zientifiko hartu ditu, adituaren eta garaiaren arabera:
* ''Equus caballus ferus'' (Boddaert, 1785),
* ''Equus equiferus Pallas'' (1811),
[[Fitxategi:Wild horse reconstruction.jpg|thumb|320px|Tarpanaren fenotipo ezberdinak (kolorearen arabera), labar-artearen hainbat marrazkiren arabera. Berriki ADN azterketek berretsi dute kolore aniztasun hori.<ref>http://www.elmundo.es/elmundo/2011/11/08/ciencia/1320749054.html</ref>]]▼
* ''Equus sylvestris'' (Brincken, 1828),
* ''Equus ferus sylvestris'' (Brincken, 1828),
* ''Equus caballus sylvestris'' (Brincken, 1828),
* ''Equus gmelini'' (Antonius, 1912),
* ''Equus ferus gmelini'' (Antonius, 1912),
* ''Equus caballus gmelini'' (Antonius, 1912),
* ''Equus gmelini silvatica'' (Vetulani, 1927),
* ''Equus tarpan'' (Pidoplichko, 1951).
▲Ezaugarriak:[[Fitxategi:Wild horse reconstruction.jpg|thumb|320px|Tarpanaren fenotipo ezberdinak (kolorearen arabera), labar-artearen hainbat marrazkiren arabera. Berriki ADN azterketek berretsi dute kolore aniztasun hori.<ref>http://www.elmundo.es/elmundo/2011/11/08/ciencia/1320749054.html</ref>]]
* Adituek uste dutenez, tarpanak ez ziren zaldi handiak; gehiago hurbiltzen ziren egungo ponien tamainara 1,30 eta 1,40 metro altura inguru soin-gurutzera.<ref>http://www.uam.es/otros/cupauam/pdf/Cupauam30/3005.pdf</ref>
* Antza, tarpanek, edo zenbaitzuek behintzat, "[[zebra marra]]k" zeuzkaten hanketan eta soinean. Baita Przewalski zaldien antzeko [[mando marra]] [[zurda]]tik isatseraino. Kolore argikoak ziren, grisak oro har ("sagu-kolorea" delakoa), eta hankak eta burua ilunagoak. Tarpanen kolore horiek, ordea, egun eztabaidagai daude, azken ikerketen ondorioz eta labar artearen marrazkien azterketaren ondorioz. Baliteke sagu-kolorea ekialdeko tarpanen ezaugarri izatea, baina ez lehen desagertutako beste hainbat tarpanen fenotipoena.
140 ⟶ 150 lerroa:
Tarpana, esan bezala, etxekotutako zaldi arraza gehienen arbasotzat jotzen da. Hainbat aditurentzat etxeko zaldia eta tarpana espezie berberaren azpiespezieak baino ez dira. Aldiz zenbaitzuek nahiago dute espezie ezberdintzat hartzea galdutako tarpana eta etxeko zaldia.
Azken tarpanen inguruko bi ikuspegi ezberdin daude. Aurrenak dio tarpanak [[Pleistozeno]]ko zaldi basatien ondorengo zuzenak zirela, kontutan hartu gabe haietako zenbat etxekotu edo etxeko zaldiekin nahastu ziren. Bigarrenak dio berez zaldi basatiak zirela, besterik gabe, eta haien antzinatasuna kontutan hartu gabe.
Arkeologi aztarnek zein labar-arteak adierazten digute zaldiak izan zirela Europan Pleistozenoan zehar. Are gehiago, zaldi basatiak, antza mota eta azpiespezie ezberdinak Asia, Europa eta Ipar Ameriketako ordokietan bizi omen ziren Pleistozeno berantiarrean barrena<ref>(Bagtache eta al. 1984; Clutton-Brock 1999; Kavar eta Dovč 2008).</ref>. [[Azken glaziazio|Azken Izotz Aroa]] eta gero basoak etengabe zabaltzerakoan estepa hotzen kaltetan, zaldia Ipar Ameriketatik desagertu zen (
Gaur arte dakigunaren arabera, [[Eszita]]k izan omen ziren tarpan basatiak etxekotzen aurrenekoak. Hori duela 5.000 urte inguru gertatu omen zen. Eszitek sortu zituzten zaldi [[zela]], [[aho-sokak]] eta zaldi gainean ibiltzeko hainbat apareju.
159 ⟶ 170 lerroa:
Hondar tarpanak, beste aldetik, etxeko zaldiekin nahasiz joan ziren, arraza galdu zen arte. Egoera hori ohikoa izaten da espezie baten kopurua bat-batean murrizten denean.
Esate baterako, artikulu buruan azaltzen den Moskuko zoologikoko argazkiko tarpana 18 urteko zaldia zen argazkia hartzerakoan (21 bat urterekin hil zen). Moxal txikia zenean harrapatu zuten [[Novovorontsovka]] hiritik gertu, [[1866]]. urtean. Hiru urtekin igendu zuten oso oldakorra zelako. Bere kolorea gris iluna zen ("gris sagua" detitako zaldi kolorea). Orbain zuriak zeuzkan aurreneko hanketan. Hankak beltzak zeuzkan eta isatsa zaintzaileek moztu zioten. Zurdaren ile txorta bat egungo [[Konik zaldi|konik ponien]] edota [[zelta poniak|zelta poni]]en antzera, kopeta gainera etortzen zitzaion, ez zeukan tente. Beti pentsatu da tarpanek, [[przewalski zaldi]]en antzera, zurda tente zeukatela,
Zalantzak daude beraz ea nahastutako tarpana ote zen edo hainbat tarpanek halako itxura zeukaten benetan. Horregatik abere hau "[[Kherson]]go tarpana", deitua izan da, eskualde hartan harrapatu baitzuten. Bazeukan ere lerro bat bizkarraldean, przewalski zaldiak bezala.
167 ⟶ 178 lerroa:
=== {{bandera|Ukraina}} ===
[[1851]] eta [[1866]] artean Ukrainako [[Kherson]] distrituaren azken 20 tarpanak akabatu zituzten.
Ukrainako [[estepa|estepetako]] azken tarpanak XIX.en mendeko erdialdean akabatu zituzten.
[[Taurida]] eskualdeko tarpanek, antza hemen basazaldi hauek oso ugari ziren, bertako nekazariek antolatutako etengabeko ehizaldiak nozitu zituzten erabat iraungi arte. [[1876]]. urtean behor bat baino ez zen geratzen populazio hartatik. Behorra etxeko zaldien talde bati lotu zitzaion eta bertako zaldiarekin bi moxal izan zituen, baina handik hiru urtetara estepara ihes egin zuen. Lekukoen arabera, behor hura oso izua zen, eta harrapatzeko zaila. Sena basatia beti mantendu zuen.
[[1879]]. urtea dibertimendu gisa bertako nekazariek behorra jazarri zuten elurtutako estepan barrena. Arrakala batean amildu zen, eta han hanka bat apurtu eta hil zen azken tarpan hura, Ukrainako egungo [[Askania Nova]]ko babesgunetik 35 kilometrora. Inork ez zuen gorde azken tarpan haren hezurdura edo larrua.
177 ⟶ 190 lerroa:
=== {{bandera|Polonia}} ===
[[Fitxategi:Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary b35 042-0.jpg|thumb|390 px |right|Tarpanaren marrazki zaharra "[[Brockhaus eta Efron Hiztegi Entziklopediko]]an" delakoan, 1890–1906 urteren artean argitaratua. Goialdeko eskuineko aberea da tarpana.]]
XVIII. mendearen erdialdean, basoko tarpanen samalda txiki batek irauten zuen [[Białowieża basoa|Białowieża baso]] ospetsuan, baina azken hondarrak 1812an harrapatu zituzten. Ondoren, tarpan haiek, hainbat urte mantendu zituzten [[Bilgorai]]ko parke pribatu batean, Zamoiski kondearen parkean hain zuzen, eta bertan egon ziren 1810-1815 urteetaraino. Azkenean, inguruko baserritarren artean banatu zituzten; haiek etxeko zaldiekin nahasi zituzten, eta konik arrazaren tarpan ezaugarriak areagotu.
Batzuen ustez, ordea, Poloniako azken tarpan basatia [[1918]] edo [[1919]] urtean galdu zen.<ref>Kavar and Dovč 2008</ref>
Poloniako Gobernuak abere horien babesgunea sortu zuen Bialowiezako basoan. Urteekin abere horiek antzinako tarpanen gero eta ezaugarri gehiago garatzen joan dira. Egun arraza hori "Poloniako antzinako zaldia" izenez ere ezaguna da.
Azken finean, Europako nekazariek tarpana aro modernoko Ameriketako Estatu Batuetako nekazari eta abeltzainek [[mustang (zaldi)|mustang]] zaldi basatiak edo bertako basa astotzat ikusten eta tratatzen zituzten, beraien abereen bazkarako konpetentzia gisa; kendu beharreko arazotzat.<ref>http://www.ansi.okstate.edu/breeds/horses/tarpan/</ref> Bestalde, tarpanaren haragia gutiziatzat hartzen zuten bertakoek.<ref>http://www.wildgehege-neandertal.de/tarpan_e.htm</ref>
Aipatutako azken tarpan samalda asko ordea, berriro basatiak bilakatutako etxeko zaldiekin nahastutako tarpanak izango ziren seguraski. Hau dela eta, oso zaila da arrazari iraungitze data jartzea. Dena den esan beharra dago oraindik ezbaian dagoela XVIII. eta XIX: mendean zehar Europako Bazter hauetako basoetan kontserbatutako zaldi txikiak benetan basa zaldiak ziren, inoiz etxekotu gabeak, Przewalski zaldien eta etxeko zaldien arteko [[Hibrido (biologia)|hibridoak]] edo benetako zaldi basatiak. Honen inguruko ikerketa geheinak soilik kontserbatutako bi abereen hondakinetan oinarritu dira eta ezin izan dute tarpana [[Holozeno]]ko edo [[Pleistozeno]]ko bertako zaldi populazioekin lotu.<ref>http://grazers.wordpress.com/2010/11/12/dont-call-me-tarpan/</ref>
Itxura ezberdinetako zaldiak dira. Hainbat przewalski zaldiaren motakoak, besteak tarpanetik hurbilagoak. Hau da behintzat "[[Mammal Species of the World]]", aldizkarian 2005. urtean Grubb-ek mantendutakoa. Ezin da zehaztu edo basoratu zaldiak omen izan ziren edo benetan zaldi basatiak.
=== Iberiar Penintsula, Euskal Herria barne. Enzebroaren teoria. Sorraia zaldia ===
194 ⟶ 208 lerroa:
Hainbat teoriak [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsulan]] garai historikoak arte mantendu zen enzebroa izeneko [[equidae|ekido]] bat, [[toponimia]]n eta [[erdi aro]]ko agirietan erruz agertzen dena, tarpanarekin lotzen dute, eta bere azken oinordekoak sorraia zaldiak lirateke. Beste hainbatentzat ordea, enzebrak edo enzebroak [[enzebra|''Equus hydruntinus'']] izeneko Europako basa astoak lirateke, [[Iberiar Penintsula]]n [[XVI. mende]] arte iraun zutenak nahiz eta [[Eurasia]]ko gainontzeko lurraldeetan askoz lehenago galdu omen ziren.
[[Toponimia]]ren arabera, enzebro hauek Euskal Herrian ere zabaldurik egon ziren.
202 ⟶ 217 lerroa:
Tarpan itxurako zaldia erruz azaltzen da [[labar artea|labar-marrazkietan]] Europan zehar, baita Euskal Herrian ere.<ref>Bourdelle E. 1956. Les parentés morphologiques des Equidés caballins d'aprés les gravures rupestres du sud-oest de la France. Mamalia, 20:22-23.</ref>
Hala ere, lehenago aipatu denez, baliteke tarpan basatiak deitutako askenetariko zaldiak etxeko zaldiekin nahastutako animaliak izatea. Hauxe dela eta, zaila da espezieari iraungitze data zehatza ezartzea, eta aditu ezberdinak ez datoz bat puntu honetan.
208 ⟶ 224 lerroa:
Beste aldetik, adostasunik ez dago ere azken tarpan hauei buruzko datu urriak aztertzerakoan. Argazki zein marrazkietako tarpanek itxura ezberdina azaltzen dute, eta hau dela eta, "tarpan mota ezberdinez" hitz egiten da.
Hala ere aipatu behar da eskuila itxurako zurdaren ezaugarria ez dela antzinako labar arteko zaldi marrazki
Beste aldetik, Siberiako [[Permafrost]]ean agertutako eta ondo konterbatutako hainbat tarpanek zurda luzeagoak zeuzkaten eta ez hainbeste eskuila itxuran. Honek zalantzak areagotuko lituzke lehen aipatutako Moskuko tarpanaren inguruan.
217 ⟶ 233 lerroa:
=== Konik zaldia, Bialowieza. {{bandera|Polonia}} ===
[[Fitxategi:Konik.jpg|thumb|300px|left| Konik poniak, babesleku batean.]]
[[1936]]. urtean, eta lehen aipatutako Polobiako zenbait eskualdetako bertako ponien eta tarpanaren arteko hurbiltaunaz baliaturik, hainbat saiakera egiten hasi zen tarpana berreskuratzeko. [[Tadeusz Vetulani]] izeneko zientifikoak lehenego basazaldien antzekoa zen zaldi arraza berreskuratu zuen horrela, [[konik zaldi]]a. Bere lanerako Vetulanik ustez azken tarpanetatik gertuen zeuden poloniar poniak erabili zituen, etxeko zaldien eta tarpanen arteko nahasketatik zetozenak. Antzinako marrazkiekin eta deskribapenekin bat ez zetorren ezaugarri fenotipikoa zaldi hauen zurda da. Konik poniek, Eropako antzinako poni arraza gehienek bezala, zurda ez oso luzea eta albo batera dauka, ez tente eta [[eskuila]] itxuran. Beste aldetik konik askok bai dauzkate hanketan zebra narkak eta mando lerroa bizkarrean, denak [[antzinako ekido arrazen ezaugarri]]ak<ref>http://arthen-tarpan.fr/wa_files/Echo_20des_20Tarpans_20_20n_C2_B06_20-_20fevrier_202014.pdf</ref>.
[[Polonia]]ko gobernua, oro har, nahiko arduratu zen XX.en mendean zehar poni poloniar hauek babesten. Zenbait adituek konik zaldiak "Poloniako antzinako ponia" deitzen dituzte.
225 ⟶ 242 lerroa:
Bialowiezako saiakera hauek tarpana berreskuratzeko beste zenbait saiakera baino arrakastatsuagoak suertatu dira.
Saiakera hauen egileak saiatu ziren ere "tarpanak" lortzen arraza ezberdinetako poni irlandarrak przewalski zaldi batekin gurutzatuz, arrakasta handirik gabe ordea.
| |||
