|
== Lau adar nagusi ==
Gaur egun Kristautasunaren lau adarrik handienak [[Erromatar Eliza Katolikoa]] (1.300 milioi), Protestantismoa (920 milioi), Eliza ortodoxoa (260 milioi) eta Ekialdeko eliza ortodoxoak (86 milioi) dira, nahiz eta [[ekumenismo]]rako saiakerak egon. [[Teologia kristau]]ak eta [[fede]]aren profesioak Bibliaz gain babesten du Jesusek [[nekaldia]] jasan, [[Jesusen Gurutziltzaketa|gurutziltzatu]], [[Jesusen hilobia|hilobiratu]], [[Jesusen infernuetara jaitsiera|infernuetara jaitsi]], eta [[Jesusen piztuera|berpiztu]] zela hildakoen artean berarengan sinisten zutenentzat [[betirako bizitza]] emateko [[bekatu]]en [[barkamena]] emateko. Gainera, [[Jesusen Igokundea]] [[zeru (erlijioa)|zeruetara]] igo zela sinisten dute, eta bertatik [[Jaungoiko Aita]]rekin zuzentzen duela mundua [[Espiritu Santua]]rekin batera [[Hirutasun]]ean, eta [[Bigarren Itzulera|itzuliko dela]] bizirik zein hilik daudenei [[Azken Judizioa]] egiteko eta bere jarraitzaileei betiereko bizitza emateko. Bere [[gizakunde]]a, hasierako ministerioa, gurutziltzatzea eta berpiztea askotan "[[Ebanjelio]]" gisa izendatzen da. Kristautasunaren Biblian [[Mateoren Ebanjelioa|Mateoren]], [[Markoren Ebanjelioa|Markoren]], [[Lukasen Ebanjelioa|Lukasen]] eta [[Joanen Ebanjelioa]]k onartzen dira, [[judu]]en Itun Zaharrarekin batera aurrekari gisa. Kristautasuna kulturalki anitza da bere Mendebalde eta Ekialdeko adarretan, bai [[eklesiologia]]ri ([[eliza ikusgarri]]/[[eliza ikustezin]]), [[Ordenazio (erlijioa)|ordenazioari]] ([[ondorengotza apostoliko]]/[[aita santuaren primatutza]]) edo [[kristologia]]ri ([[Kalzedonianismo]]/[[Ez-kalzedonianismo]]) dagokionez.
<br />
== Historia ==
{{sakontzeko|Kristautasuna Euskal Herrian}}
=== Kristautasun goiztiarra ===
==== Apostoluen garaia ====
Garai honetan ere elizak aldaketa nabarmenak izan zituen. [[Gregorio I.a]]k dramatikoki eraldatu zuen Elizaren egitura eta kudeaketa<ref name="gonzalez" />. [[X. mende]]aren hasieran Mendebaldeko monasterio kristauek berraktibazio fase bat izan zuten [[Clunyko abadia]]ren gidaritzapean<ref name="gonzalez" />. Europa osoan zehar erlikien inguruko merkatua sortu zen<ref name=":0" />, erromesaldiak piztuz, tartean [[Donejakue bidea]] bezalakoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La peregrinación a Santiago de Compostela|hizkuntza=es-ES|url=https://oficinadelperegrino.com/peregrinacion/introduccion/|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.
===== Goi-erdiko Aroko kristautasuna Euskal Herrian =====
Armentia, Behe Erdi Aroko bisagra egoitza (700-1200). Euskal populazioa duen elizbarrutia Valpuesta eta Arabakoa litzateke, lurraldearen titulua galduko lukeena, Armentiakoarekin izendatzeko, hau da, egoitzarenarekin. Calahorra musulmanek okupatzen zuten bitartean, Arabakoa "ekialdeko euskal kristautasunaren arima" zen, Azconaren esaldian. Bere lehen gotzaina, dirudienez, Bivere zen, Leongo familia noble batekoa, han babestua. 1014ra arte ez ditugu zehatz ezagutzen bitarteko gotzainak Muño II.era iritsi arte. Ubieto, Mansilla eta Mañaricuaren ikerketek Arabako egoitza Nafarroako erresumaren orbitarantz biratu zela aipatzen digute, honela, kondeen eta ondoren Gaztelako erregeen aurka borrokatuz. Muño hau, Beguilaza izena zuena (Mirada áreto), alkurnia euskarakoa, 1033an hil zen, San Esteban errekaren ondoan, San Millan monasterioko apunte batean agertzen denez. Beraz, dokumentatutako hamar gotzain arabar baino gehiagoren artean, Joanena dago (1033-1037?), honen izena idazkun batean agertzen delarik, non Antso Nagusiak Oñako monasterioari mertzedak ematen zizkion, bertan Clunyren erregela sartu zelako. Garcia I.ak 16 urteko apezpiku bat izan zuen, gotzain hauen ohikoa bi urte betetzea zenean. Bere jardueren artean, aipagarria da García erregeak bere emazteari, Estefania (1040) eta jada gaixorik zegoen errege berari 1051n Leyrera laguntzea, non bere osasuna berreskuratzea espero zuen.
1052an, Najerako monasterioko dotazio-gutuna berretsi zuen, eta, aurreko urtean, Bizkaiko kondeek Izpeiako Andre Mariaren dohaintza egin zuten. Ondoren, Vela I (1055-56), Muño III (1057), Vela II (1057-59), García II (1060), Muño IV (1060-62), Vela III (1062), Muño V (1063-4) eta Fortuño II (1065-1088), azkena Arabako gotzaindegian, Hone pontifizearen arteko zismaren paraleloan. Gainontzeko gotzain espainiarrek Erromaren aurrean erromatar errito gotikoaren erabileraren jarraipena defendatzeko aukeratua, bere enpresatik garaile irteten zen. Hil zenean, Arabako elizbarrutia Calahorrako elizbarrutiarekin bat eginda geratu zen behin betiko. Mitra kalagurritarrarekin bat egiteak bi mendez bi kabildoen arteko borroka sutsua piztuko zuen, Armentiakoa katedraletik ikastetxera jaitsiz. Gotzainekin batera, Euskal Herrian Elizaren martxarako hain erabakigarriak diren erakundeak: artzapezpikuak, egoitzako gune baterako ordezkariak, eta monasterioak, herriaren aldaketa erlijioso eta sozialean erabakigarriak diren erakundeak. Garrantzitsuak dira, beraz, Portugaleteko artzapezak, Arabako asko, Leintz harana eta Hondarribia. Eta Vasconiara hurbildu edo bertan kanpatzen ziren monasterioen gerrikoa bezala, Oña, Cardeña, Las Huelgas, Silos, San Milan, Najera, Valvanera, Irache, Fitero, Leyre eta Orreaga. Horietako batzuek eta beste batzuek, espiritualtasun-zentroez gain, beste alderdi kultural batzuei ere ematen zieten funtsezko arreta: arte erromanikoari, landa-pastoralari, landa-eremuaren santifikazioari, bai eta premiaren araberako zerbitzuari ere – Ospitale-sarea, hamabi arte Navarran –, eskolei, kofradiei. Goñi Gaztanbidek XI. eta XII. mendeetako Nafarroarako sintesi ederra trazatu du.
=== Behe Erdi Aroa ===
[[1184]]. urtearen inguruan, [[Kataro]]en heresiaren aurkako gurutzadarekin batera, hainbat instituzio sortu ziren, kolektiboki [[Inkisizioa]] izena hartzen dutenak. Instituzio hauen helburua [[heresia|heresien]] aurka jotzea zen, Kristautasunaren doktrina batasuna ziurtatzen jazarpen eta konbertsioaren bidez<ref name="gonzalez"/>.
====== Behe-Erdi Aroko kristautasuna Euskalerrian ======
Erdi Aroan (1200-1400). Tarsicio de Azconak ziurtatzen du XIII. mendearen hasieran biratzea gertatzen dela Euskal Herriko jokaleku politikoan, eta garai aldaketa bat pentsa daitekeela alderdi guztietan. Bilakaera horren barruan, elizaren egitatea bi zeinuk markatuko dute: aita santuaren interbentzioak eta apezpikuaren gobernuak. Ez zen berria penintsularentzat Egoitza Santuaren ingerentzia, adibidez, erromatar erritua eliza guztientzat sartzean. Baina esku hartze berria ez da orain jaien, kultuen eta otoitzen doikuntzetara mugatuko; beste alderdi batzuk eskainiko ditu. Horrela, Inozentzio III.ak deitutako gurutzada orokorreko klima orokorrean, Lateranense IV.a Kontzilioaren (1215) ondorioz, Nafarroako Teobaldo I.ak bere gurutzada propioa antolatzen zuen ekialdeko musulmanen aurka, ez laguntza pontifiziorik gabe eta bientzako aldeko fruituekin. Esperientzia hau eredugarria da: aiten artean legatuak aldizka bidaltzea eragiten zuen, penintsula osoan arrastoa utziko zutenak, batzuk arbitrariotasunagatik eta beste batzuk elizako gainbeheraren aurkako ekintza bikainengatik, lurreko aliantzek tentatua. Gotzainen gobernuari zegokionez, gotzainen funtzio erreformatzailea, bere absentziagatik nabarmentzen zen. Funtzio urikoak aukeratzen zituzten elizakoak baino gehiago.
Pentsa bedi [[Ramiro I.a Aragoikoa]] (1220-1228), erregearen semea, baina ez bera bakarrik, zeren eta, oro har, esan daiteke Letranen zeuden apezpiku eta prokuradoreak ez zirela oso prestu agertu erreforma erlijiosoaren inguruan. Erlijio-boterearekin apezpiku-bizitza agertzen bada, oso esanguratsua da bizitza monakalaren berotasun kutsakorra. Horrela, frantziskotarrak, Iruñako Santa Engrazia fundazio bikainarekin, Italiatik kanpoko emakume frantziskotarren bizitzako lehen monasterioa izan ziren, dominikoak Iruñean, Gasteizen, Donostian (Donostia), merkatariak, familia agustiniarra, maskulinoa eta femeninoa, Iruñean, Donostian, Bilbon eta Hernanin. Egun haietako sakralizazioaren adierazle kualifikatu bat jai kristauen ospakizuna da. Ehun egun baino gehiagotan kalkula daitezke manuzko jaiak, igandeak barne, meza entzuteko eta lanik ez egiteko betebeharrarekin.
Egutegi horrek bizitza izpiritualean ez ezik, gizartean eta ekonomian ere zuen eragina. Sinodo bat idazten zuen, mendietako elizei erreferentzia eginez: "Izan ere, homeek lan egiteari utziz, landako lanetan zein beste ofizio eta artifizio batzuetan, kalte egiten dio errepublika kristauari". Kalte horiek sumatzen ziren, hain zuzen ere, Euskal Herria menditsuan. Euskaldunen bizitzaren zatitasun guztiei -oinaztar eta ganboatarren bandoen artean murgildua-, izaera triste eta ez kristauko ohitura eta ospakizun erlijiosoak laguntzen zizkieten. Horrela, hilen aldeko dueluak, non berpizteaz desesperatzen zen, kontzejuen batzarrak hilerri eta elizetan, "Zeinetara ahots asko ematen duten -Burgosko sinodo bat gaitzesten zuen, mendiei buruz- eta haserre eta porfia, birao eta zin-egite gauzak gertatzen diren", borrokak, armadetaraino, eliz hobespenen eskubideengatik eta ezkontza arbitrarioak.
Erdi Aroko udazkena (1400-1525). Euskal Herriko elizak elizaren zisman (1378-1418) Iruñeko gortearen, nafarren gortearen eta gainerakoen inguruan forjatzen ziren, Gaztelako gorteak agindutakoaren arabera. Lotsagabekeriaren eta beste akats batzuen hozkadak garrasika eta mingostu egiten zion bizitza. Elizako depresio hori, bere estamentu guztietan, ehunka bertsoz deskribatzen digu Pedro López de Ayala kantzilerrak bere "Rimado en Palacio" lanean. Bere seme Fernan, Konstantzako konklabearen zaindaria, eta beste euskaldun asko, herritik irten eta eskean ibiltzeko ohitura zutenak, Italian zehar ibiliko ziren aldizka, eta, itzultzean, kultura eta giza berrikuntzako doinuak sartuko zituzten. Errege Katolikoekin, euskal probintziak euren kezka eta enpresetara lotuta geratzen ziren, baita judu edo moriskoen gutxiengoen xurgapen edo errepresio politikan ere. Euskal Herriko Elizak ezin izan zion ihes egin Durangoko mugimendu milenaristari, eta erradikalismo soziala, izpiritu askea, joakinismoa eta fratizelismoa zituen; 1442tik XV. mendera arte iraun zuen.
Elizaren ehunean izandako aldaketa horiek bikain aztertu dituzte [[Goñi Gaztanbide|Goñi Gaztanbidek]] eta J. M. de Garriazok. Era berean, ondo dokumentatuta dago Cantera Burgosi esker judu eta konbertituen presentzia, hala nola Idoatek Nafarroan egindako sorginena, Goñi eta Caro Barojaren datuez gain. Bestalde, Karlos I.aren politika hedatzailearekin, 1512 eta 1521 arteko gerra beroko hiru espaziotan izandako anexio- eta okupazio-prozesu oso bat ezagutzea tokatuko litzaieke euskal probintziei eta Nafarroari. Domeinu honen egitate garrantzitsu bat -Azconak adierazitakoa- Adrianok bere ikasle Carlos I.ari maiatzaren 4an bullan eta 1523ko hil bereko 28an Iruñeko mitrari aurkezteko eta patronatua izateko eskubidea eman zion pribilegioa izan zen. Honela, Aita Santuak, erresuma zaharraren konkista eta okupazioa kanonizatzen zuen. "Erreforma-aldarria" Europako geografia osoan gertatzen bazen, Calahorrako eta Iruñeko elizbarrutiak ziren zigortuenak beren aurrekoen bizitasunik ezagatik.
XV. mendearen amaieran, Bizkairaino iristen zen [[Ampudia|Pascual de Ampudia]] gotzain domingotarrak pastoral eskaera egin zuen arren, elizbarrutietako pastoral eta aldi baterako apaizak bere artzapezpikuetan atseden hartzen zuen. Bere aldetik, klero sekularrak, bere baitan jaiotako elkarteek eta "asanblada" deituek behartua, gehiago eboluzionatzen zuen organismo burokratikoetarantz mugimendu erreformistetarantz baino. Ordena erlijiosoek, hala ere, behaketa izeneko erreforma mugimendu erradikal bat eragin zuten. Gasteizko San Frantzisko eta Santo Domingoko komentuak izan ziren kutsadura erreformistaren iturri nagusiak, besteak beste, [[Espainiako Urrezko Mendea|Espainiako Urrezko Mendearen]] euskal espiritualtasunean eragin handia izango zutenak.
=== Erreforma protestantea eta kontra-erreforma ===
[[XV. mende]]ko [[Pizkundea]]k antzinaroko eta garai klasikoetako testuekiko interes berritua ekarri zuen. [[Erreforma protestantea|Erreformaren]] garaian, [[Martin Lutero|Martin Luterok]] [[Indulgentzia|indulgentzien]] salmentaren aurkako [[Laurogeita hamabost Tesiak|Laurogeita Hamabost Tesiak]] argitaratu zituen 1517an<ref>{{Erreferentzia|abizena=Armstrong, Alastair.|izenburua=The European reformation 1500-1610|argitaletxea=Heinemann Educational|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49651304|isbn=0435327100|pmc=49651304|sartze-data=2019-09-21}}</ref>. Inprimatutako kopiak laster zabaldu ziren Europa osoan zehar. 1521ean [[Wormseko ediktua|Wormseko ediktuak]] Lutero eta [[Luteranismo|bere jarraitzaileak]] kondenatu eta estutu zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The encyclopedia of Christianity|argitaletxea=Wm. B. Eerdmans|data=1999-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/39914033|isbn=0802824137|pmc=39914033|sartze-data=2019-09-21}}</ref>; ondorioz, Mendebaldeko kristautasunaren zisma gertatu zen, adar berri asko sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All {{!}} Short Film Showcase|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=FhGGjRjvq7w|sartze-data=2019-09-21}}</ref>.
==== Erreforma eta kontra-erreforma Euskal Herrian ====
<br />{{Esaera2|"Historia modernoan gertaera batek oihartzun sakona izan badu Euskal Herrian, hori [[Trentoko Kontzilioa]] izan da, bere efektuek herrialdeko bizitzako ia alderdi guztiak etengabe osatu zituztelarik. Haren ondoren, eta horren ondorioz, katolizismoarekin identifikatzen da, gero, euskalduna".|[[Koldo Mitxelena]]}}
[[Fitxategi:Tridentinum.jpg|thumb|[[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioa]] ([[Tiziano|Tizianoren]] margolana)]]
[[Fitxategi:Tizian 083b.jpg|thumb|[[Paulo III.a]], kontzilioaren antolatzailea ([[Tiziano|Tizianoren]] margolana)]]
[[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioak]] -Maximoa XVI. mendean- arrasto sakona utziko luke Euskal Herriko historian. Izan ere, Tellechea Idigorasek gidaturik, kontzilioaren aurreko eta ondorengo sinodo erreformista ugariez hitz egin daiteke. [[Pedro Pacheco]] Iruñeko gotzainak bere elizbarrutia bisitatuko duten gotzain egoiliar eta betegarrien segida hasiko du, Kontzilioa baino lehen ere. Iruñea, [[Calahorra]] eta [[Baiona]] dira Euskal Herri osoa hartuko duen elizbarrutiko hirukia. Sarrerako elizbarrutitzat hartuz, bertan, nagusiki, egoera onean dauden eta igarotzeko joera duten kanpoko gotzainak egongo dira. Hortik azaltzen da bere mugikortasun handia. Tellecheak berak koadro hau ematen digu:
{| class="wikitable"
|+
!
!XVI. mendea
!XVII. mendea
!XVIII.mendea
|-
|Iruñea
|14
|14
|11
|-
|Kalaburri
|13
|14
|7
|-
|Baiona
|9
|7
|8
|}
Klero sekular edo elizbarrutikoa ugaria izango litzateke, baina gehiago baldintzatuko luke mozkinen sistemak, patronatuak, [[Hamarren (zerga)|hamarrenak]], pastoral lanak baino. Trentok premiazkoa zuen mintegi bateratuak martxan jartzea, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] bakarrik jarriko dira martxan. Lehenik Baiona (1722) eta [[Larresoro]] (1733), ondoren [[Logroño]] (1776), Calahorra (1781), Iruñea (1777). Lehenago, klero hau, Iruñeko eta [[Iratxeko monasterioa|Iratxeko]] unibertsitateetan edo Erlijio Ordenek eutsitako ikastetxe ugarietan hezi zitekeen, eta, batez ere, XVI. mendetik aurrera, [[Alcalá de Henares|Alcala]] edo [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancakoak]] bezalako unibertsitate ospetsuetan. XVI. mendearen amaieran, aldaketaren sinbolo gisa, Aita Santuaren ("ad limina Apostolorum") gotzain-bisiten praktika unibertsala sartu zen. Bisita horietan elizbarrutiaren egoerari eta misioari buruzko txosten bat aurkeztu behar zuten. Horiei esker, nahiz eta oraindik gutxi izan, elizbarrutiko egoerari buruz dakigu zerbait. Garrantzi handiko atala da elizgizon erregularraren bizitzaren sorrera eta sendotasuna.Zenbaketa orokorra ehun erlijio-etxe ingurukoa zen egun haietan, eta Euskal Herrian eragin bikoitza izan zuen. Alde batetik, eragin pastorala zuen bere inguru hurbilean, predikazioan oinarritutako jarduera ibiltari batek biderkatua; eta beste aldetik, eragin unibertsala zuen bere elizbarrutietako ordezkarien bitartez. Tellecheak [[San Bizente eliza (Donostia)|Donostiako San Bizente]] parrokiaren bisita sinbolo tipiko gisa seinalatu zuen. Gainera, Aginduen ibilbide instituzionalean, hiru frontetan neurtuko zen euskal herritar asko: hierarkietako nominetan (orokorrak, probintzialak, prioreak, definitzaileak), misiolari horizonteetan (predikariak, irakasleak, idazleak) eta santutegiko zerrendetan. Erakundeen kezka ebanjelizatzaileak, protestantismoaren eta sorginkeriaren arazoa zela eta, bultzada nabarmena emango dio euskarazko katekesiari XVI. eta XVII. mendeetan. Tellecheak lehen menderako Elso eta Betolazaren katezismoak seinalatu zituen, baita [[Itun Berria|Itun Berriaren]] eta [[Joan Kalbino|Kalbinoren]] lanen baten bertsioa ere, [[Joanes Leizarraga|Leizarragaren]] eskutik.
[[Fitxategi:Gero azala.jpg|thumb|XVII. mendeko "[[Gero (Axular)|Gero]]" liburu klasikoaren azala.]]
[[Fitxategi:Aita Larramendi.jpg|thumb|[[Manuel Larramendi|Larramendiren]] bustoa [[Andoain|Andoainen]]]]
Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola [[Esteve Materra|Materra]], [[Juan Beriain]], Capanaga, Pouvreau, Zubie eta Belapeyre, baita Axularren [[Gero (Axular)|Gero]] ere, euskal literaturaren klasiko bat. Gero etorriko ziren Asin, Arzadun, Eleizalde, Olaechea, Maytie, Irazusta, beste hainbat eta hainbat anonimo eta Ripaldaren eta Asteteren itzulpen anitzak. [[Manuel Larramendi|Larramendik]] berak euskarazko literatura erlijiosoa ekoiztera bultzatuko ditu [[Agustin Kardaberaz|Kardaberaz]] eta [[Mendiburu]]. Pastoral urgentziak, horrela, gure hizkuntzan idatzitako lehen literaturaren zati handi baten agerpena eragiten zuen. Herri-misioek XVIII. mendean indar berezia hartuko balute, zenbait irudi erliebedun bereiziz gero, hala nola, Kardaberaz, Mendiburu eta Calatayud jesuitak, Añiboko eta Palacioseko frantziskotarrak eta Garces bezalako dominikoak, oraindik definitzeke dago elizaren ekarpena irakaskuntzaren arloan. Baionako "College" delakoa Maury gotzainaren ekimenez sortzen zen; jesuitek, berriz, [[Bergara]], [[Azkoitia]], [[Oñati]], [[Donostia]], [[Iruñea]], [[Tutera]], Bilbo, [[Lekeitio]]... Beste komentu batzuek lehen mailako eta udal izaerako eskolak sostengatzen zituzten. Sorginkeriaren pitzadura izugarria igarota, ehun urtez hiru elizbarrutietan ohikoa izan zena, XVII. mendean, Baionan hain zuzen ere (Saint Cyran bertan), [[Jansenismo|jansenismoa]] gailentzen zen, XVIII. mendean arazo larriak sortuko zituena. Hiriko seminarioa, irradiazio-guneetako bat izango zen, eta zenbait gotzain, bere deserrotzean sakonki tematuko ziren. [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoan]], [[Sebastian Insausti|Sebastian Insaustik]] gogor salatu eta aztertu zuen gertakari erregalista.
=== Pizkundearen osteko garaia ===
[[Dibergentzia Handia]] bezala ezagutzen zen garaian, mendebaldean, [[Ilustrazioa]]ren aroa eta [[iraultza zientifikoa]]k aldaketa sozial handiak ekarri zituztenean, kristautasunak [[eszeptizismo]] modu batzuei eta ideologia politiko moderno batzuei aurre egin behar izan zien, [[sozialismo]]aren eta [[liberalismo]]aren bertsioak kasu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Novak, Michael.|izenburua=Catholic social thought and liberal institutions : Freedom with justice|argitaletxea=Transaction|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/18321470|edizioa=2nd ed|isbn=0887387632|pmc=18321470|sartze-data=2019-09-20}}</ref>. Gertaerak [[antiklerikalismo]] hutsetik hasi eta kristautasunaren aurkako eztanda bortitzetaraino zihoazen, hala nola [[Frantziaren deskristautasuna]] [[Frantziako Iraultza]]n, [[Espainiako Gerra Zibila]] eta mugimendu [[marxista]] batzuk, bereziki [[Errusiako Iraultza]] eta [[kristauen jazarpena Sobietar Batasunean]] [[Estatu ateismo]]aren pean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Religion and the State in Russia and China : Suppression, Survival, and Revival|argitaletxea=Bloomsbury Academic|data=2011|url=http://dx.doi.org/10.5040/9781501300608|isbn=9781441102294|sartze-data=2019-09-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Adappur, Abraham, 1926-|izenburua=Religion and the cultural crisis in India and the West : an ecumenical inquiry|argitaletxea=Intercultural Publications|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/48517009|isbn=8185574472|pmc=48517009|sartze-data=2019-09-20}}</ref>.
Europan kristau fededun eta praktikanteen kopurua murriztu egin zen [[modernitate]]a eta [[sekularismo]]a errealitate bihurtu ziren heinean<ref>{{Erreferentzia|izena=Jason|abizena=Palmer|izenburua='Extinction threat' to religion|hizkuntza=en-GB|data=2011-03-22|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12811197|sartze-data=2019-09-20}}</ref>, bereziki [[Txekiar Errepublika]]n eta [[Estonia]]n, [[Amerika]]n erlijio konpromisoak orokorrean altuak izan diren bitartean Europarekin alderatuta. [[XX. mende]]aren amaierak [[Hirugarren Mundua]]rekiko eta [[Hegoaldeko Hemisferioa]]rekiko atxikimendu kristauaren aldaketa erakutsi du oro har, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldea]] jada ez da kristautasunaren banderadun nagusia.
==== Ilustrazioa eta Iraultza ====
[[Fitxategi:Bergara seminarioa 2005-04-24.JPG|thumb|[[Bergarako Errege Mintegia|Bergarako Seminarioa]], Gipuzkoan]]
[[Fitxategi:Urdazubi-05-03-20.JPG|thumb|[[Urdazubiko monasterioa]]]]
Ilustrazioak tanto bikaina egin zuen [[Euskal Herriaren Adiskideen Elkartearen kalea (Gasteiz)|Euskal Herriaren Adiskideen Elkartearen]] eta [[Bergarako Errege Mintegia|Bergarako Seminarioaren]] sorrerarekin. Menendez Pelayok Realari egindako itzal erasokorra gorabehera, bere heterodoxoen iritziekin, Urquijok behin betiko uxatuko luke akusazio hori. Elizgizonek, bestalde, mendeko adierazlerik nabarmenenaren aurrean, forma irekiagoko ideietan, batzuek onartzeko mesfidantza agertu zuten eta beste batzuek bazkideen zerrendak loditu zituzten, Larrañagak ondo erakutsi duen bezala. Oso bestelakoa izango zen jarrera hori [[1789|1789ko]] [[Abuztuaren 4|abuztuaren 4ko]] gau ospetsuaren ondoren Frantziako erresuman gertatutako gertakari iraultzaileetatik aurrera. Kleroaren Konstituzio Zibilak, Eliza Nazional frantziar baten formula ezartzen du, klero sekularra zibilki eratzen duena, klero erregularra ezabatzen duena, eta gotzainak, departamendu Batzarrean bildutako fededunak hautatuak izatea eragiten duena, Metropolitarrak sagaratuak direlarik, eta ez Aita Santuak. Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa, egoitza Oloron hirian duen gotzaindegi baten zati izatera pasatzen dira, Baiona, Dax eta Lescar elizbarrutiak kenduz. [[Pavée de Villevielle]], Baionako gotzainak, [[Urdazubiko monasterioa|Urdazubiko monasterioan]] babestuz ihes egiten du, bertatik, ezkutuan, bere elizbarruti ohia administratzen duelarik.
Honela, Frantziako gobernu iraultzaile Elizaren artean gatazka sortzen da, bi Euskal Herrietan hain ondorio sakonak izan behar zituena. Fededunak banatu egiten dira. Zenbait herritan, [[Ainharbe|Ainharben]] kasu, jendeak harrera beroa egin zien apaiz juramentudun edo konstituzionalei, eta ezkutatu ziren apaiz erregogor batzuen atzetik joan zen. Horietako batzuk, Briscousena edo [[Ainhoa|Ainhoarena]] kasu, gillotinatuak izan ziren lehena eta fusilatua bigarrena. Beste batzuk, Duronea [[Sara|Sarako]] parrokoa kasu, Pinet eta Cavaignac lausengatzeagatik ospetsu egin ziren. Erroma, isilik zegoena, bere mututasunetik irteten da gero Iraultzari gerra deklaratuz, beronek konfiskatutako ondasunen salmenta Elizari iragartzean. 1793ko azaroan kultu katolikoa abolitu ondoren, Arrazoi Jainkoari eskainitako jai zibilak hasi ziren. Europa erreakzionario osoak [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioaren]] aurka deklaratutako gerrak egoera are gehiago haserretuko du, kleroaren zati handi bat inbaditzaileekin jarriz, eta horrek Elizaren ondasunei eraso egitea ekarriko du, Baionako katedralaren estatua suntsitzea kasu. Milaka apaizek klandestinoki gurutzatzen dute muga, Hegoaldean ezarriz. Nafar, bizkaitar, arabar eta gipuzkoar lankideen artean izango duen eragina erabakigarria izango da.
==== Iberiar Penintsulako Gerra (1808-1814) ====
[[Fitxategi:Denis Dighton Storming of San Sebastian.jpg|thumb|"''Storming of San Sebastian''" [[Denis Dighton]] margolariarena]]
Euskal Eliza garaikidearen historia mugimendu handiarekin irekitzen da armada napoleonikoak euskal lurretara iristean, eta [[Iberiar Penintsulako Gerra Euskal Herrian|Iberiar Penintsulako Gerran]]. Espainiar armaden garaipenak Bailenen, 1808ko uztailean, borroka morala areagotu zuen, erlijioaren defentsa bere aldeinstrumentalizatuz. Espainola edo euskalduna izatea, berriz ere, izaera katolikoarekin identifikatzen zen. [[Calahorrako katedrala|Calahorrako]] elizbarrutiko gotzainaren hasierako frantsezaletasunari, euskal probintzia askoren babesa ere izan zuena, Bilbon bizi ziren elizgizon asko aurkakotasuna agertu zitzaion, matxinada-mugimenduaren benetako lider bihurtu zirenak. Bizkaiko Jaurerriko 122 apaizek ez zuten inola ere irakurri pulpituan bakerako beren exhortoa, urte bereko ekainaren 9an Aguiriano gotzainak sustatua. Apezpiku hau, Gipuzkoako [[Leintz]] bailarako [[Bolibar (Eskoriatza)|Ugazuako Bolibarren]] sortua, [[1793|1793ko]] gerraren inguruan nabarmendu zen Frantziaren aurkako bere pastoralengatik. Bere jarrera paradoxikoak etengabe azaldu ziren gero: [[1799|1799an]] Urquijoren Dekretua babestu zuen, Bergeko dukearen lehen kolaboratzailea, eta, 1808ko abuztuaz geroztik, ihes egin zuen bere elizbarrutitik, frantziar inbaditzailearen aurkaririk sutsuena, batez ere [[Alacanteko probintzia|Alacantetik]]. Bestalde, [[Jose I.a Espainiakoa|Jose I.aren]] gobernuak 1810ean gotzainek utzitako elizbarruti abandonatuen arazoari aurre egin behar zion, horien artean Calahorra; Madrilgo La Gazetaren dekretuak, Urquijo bilbotarrak sinatua, Calahorra, [[Astorgako Jauregi Episkopala|Astorga]] eta [[El Burgo de Osma-Ciudad de Osma|Osmako]] iheslariak kargutik kendu zituen.
[[Fitxategi:Iberiar_penintsula_Jose_Bonaparteren_unerik_indartsuenean_(1809).png|thumb|Iberiar penintsula Jose Bonaparteren unerik indartsuenean (1809).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kondaira|hizkuntza=eu-ES|url=http://www.kondaira.eus/index.php/kondaira/historiaMateriala/mapak|sartze-data=2017-11-21}}</ref>]]
Elizbarruti horretarako Aguado eta Jarava izendatzen zituen. Bitxia bada ere, Aguirianok bere ordezkoa deskalifikatzen zuen honako epiteto hauekin: "zismako", "adultero", "heresiarka", "izurrite", "menelao berri eta Jason", eta bukaeran eskomulgatu egiten zuen. Aipatzekoa da, Aguado izendatu aurretik, Felipe de Prado bikario nagusiak gobernatu zuela elizbarrutiko patua, laster Bonapartezale sutsua zen Juan A. Llorente [[Kalonje|kalonjearen]] eraginaren pean eroriko zen gizon ahula. Pradoren frantziarrekiko morrontza ez da azaltzen bikarioak apezpikua sustatua izateko esperantza kontuan hartu gabe. Gerrillak atxilotu zuen baina, eta Molina de Aragon era eraman zuen; honek, aldi berean, bihozbera izanik, bere zortasunak barkatuko zizkiolarik eta Calahorrara itzuliko zuelarik. Aguiriano apezpiku legitimoaren eta bere kleroaren arteko lotura eztabaidaezina kleriko erregularrak izan ziren, euren nahigabea areagotuta gerrilla elikatzen zurenak.
Frantziar inbaditzaileek, Eliza bazutela ikusaraziz euren nagusitasuna legitimatu nahi bazuten, klero erregularra eta sekularra arduratzen ziren hori gezurtatzeaz. Izan ere, Bilboko kabildoak behin eta berriz sustatu zituen "meza grebak", beste batzuk armadara batu ziren soldadu gisa, beste batzuk Menendez de Luarca [[Santander|Santanderko]] gotzain gerrillariaren aginduetara jarri ziren, beste batzuk "El Cuevillas" gerrillari ospetsuarekin harremanetan jarri ziren, beste batzuk Izarrako apaizaren bandaren atzetik joan ziren edo [[Urduña]] eta [[Amurrio|Amurrioko]] Ochoarenean. Bestalde, Frantziako Poliziaren Komisario Nagusiak publikoki errege frantsesaren alde otoitz egiten ez zuten apaizei zigor latzak jartzen bazizkien, horrek ez zuen eragotzi fededunak elizetatik alde egitea otoitz hau egiteko unea iristean. Era berean, [[Otxandio|Otxandioko]] apaiza zen Echánovek Agirianori bere herri osoak gerrara ihes egin zuela jakinarazten zion. Eta herri honetako fededunen jarrera ez zen salbuespena izan.
==== Erreakzio absolutistak (1814-1833) ====
"Jazarpen eta beldurrezko egunak" izan ziren [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.aren]] lehen eta bigarren erreakzio absolutistak [[1814]] eta [[1823|1823an]], Pedro de Urquinaonaren arabera. Baina monarkia absolutuaren zaharberritze hori, buruhausteekin batera bazen ere, gogo handiz hartzen zuten euskal klerikoek. Erregeak Inkisizioa berrezarrri zuen, jesuitak jaso zituen, [[Cádiz|Cadizeko]] elizgizonen aurkako xedapenak likidatu eta foruak berretsi zituen. Euskal Elizako elizgizonek, beraz, tradizioarekiko errespetua erlijioari eustearekin bakarrik ziurta zitekeela uste zuten, aurreko belaunaldiek transmititu zuten bezala. Horregatik ideologia liberal berria, nahiz eta Euskal Herrian eragin txikia izan, ez zen soilik ateo eta deabru gisa aurkezten, baizik eta gatazka- eta desberdintasun-sortzaile gisa. Hierarkia bera arduratuko zen amesgaizto hori aldentzeaz. Eta erabilitako bidea bere gurutzada berezia pulpitutik jaurtitzean zetzan, herri misioak "ohituren desegitearen" aurka. Inkisizioa berrezartzeak adierazpen-askatasunaren edozein iritzi jazartzeko lana Elizaren gustuzko sorbalda gainean uzteko balio zion Fernando VII.ari. Epaitegi berezi horrenen berrezarpenaren inguruan, batez ere 1823tik aurrera, hartu ziren jarrera gogorrenak.
Kleroaren sektore ultrak, eta euskal Elizak ere parte hartzen zuen horretan, agian beste eskualde batzuetakoa baino fronte monolitikoago bezala ere, Inkisizioa leheneratzea eskatzen zuen oldarkortasun handiagoz. Aita Acevedok, Gasteizko predikariak, Inkisizioa liberalen aurka erabiltzea amesten zuen, "Zenbakiarengatik atzera jo behar izan gabe, ezta horretarako hil beharko ziren lagun opuru handiarengatik ere". Aita Santuak konkordia eskatzen zuen bitartean, Frai Manuel Martinezek "El Restaurador"-rek hau idazten zuen: "Esaten dute (Inkisizioaz) erre egiten zuela, eta zein nekazarik ez du belar txarra erretzen hura hobetze-aldera?". [[Valentzia|Valentziako]] artzapezpikuak berak, Fray Veremundo Ariasek, behin eta berriz esaten zuen Inkisizioa ez zela 1820ko postrazio.egoeran berrezarri behar, XVI. mendeko zorroztasun eta ahalmenekin baizik. Ez da batere arraroa Giustiniani nuntzioa harriturik geratzea halako birulentziako adierazpen horiekin. 1820rako, 1800. urtearekiko bokazio erlijiosoen gutxitzeak agerikoa zirudien. Hortik, Iruñeko eta Calahorrako gotzainak kexu ziren. Hala ere, hamarkada dotorean (1823-1833) berriz handitu ziren. Hala eta guztiz ere, Fernando VII.a hil ondoren Espainian barreiatutako 1.940 fraide-komentuen artean, 35 baino ez ziren Euskal Herrikoak, eta 13 baizik ez Bizkaikoak, nahiz eta beste eskualde batzuekin alderatuta oso populatuak izan, eta, gainera, herrian oso maitatuak izan. Era berean, Espainian indarrean zeuden 35 ordenetatik, bostek soilik zituzten etxeak Bizkaian: frantziskotar begiraleak, agustindar galtzatuak, mertzedario galtzatuak, karmeldar oinutsak eta kaputxinoak.
Espainiako komentuetan bizitza erlijiosoari ohiko desleialtasunak gertatzen ziren, garai hartako ahuleziaren edo higaduraren ondorioz, baina euskal erlijiosoak gailentzen ziren haien begirune eta izpiritu onagatik. Izan ere, Konstituzioaren Hirurtekoan (1820-1823) sekularizazioak erraztu zirenean eta Espainiako erlijiosoen herenak klaustroa utzi zuenean, euskal komentuetan ia ez zen desertziorik egon. Revuelta historialariak zioen euskal erlijiosoen gehiegikerien berririk ere ez zegoela konstituzio-garai hartan. Euskal hierarkiak, tronuaren inguruan lerroak ixten zituen garai hartan, Puyal y Poveda gotzainaren ahotik, 1823an, liberalen aurkako garaipenaren ondoren, euskal bikariengana jo zuen "iraultzaileen zorigaitzek iraindutako" Jainkoari nolabaiteko irain-kitatze bat eskatzeko.
==== Lehen Karlistaldia (1833-1840) ====
[[Fitxategi:Primera Guerra Carlista.jpg|thumb|[[Lehen Karlistaldia|Lehen karlistaldia]]]]
[[Fitxategi:Primera Guerra Carlista.svg|thumb|[[Lehen Karlistaldia|Lehen karlistaldia]] (mapa)]]
Fernando VII.aren erregealdian absolutisten eta liberalen artean aurrez aurre zegoen antagonismoa, Fernando hiltzean, borroka armatu bihurtu zen. Era berean, Isabel alabaren oinordekotza polemikoa, oraindik txikia zen, desitxuratua geratuko zen "Apostolikoak" taldearen itzal oldarkorragatik. [[Karlos Maria Isidro Borboikoa|Karlos Maria Isidro]] zen talde horren banderaduna eta Hiru Urtekoan elkarte sekretuetan antolatuta egonak ziren, hala nola "el Angel Exterminador", "Sociedad del Ancora", "La Junta Apostólica", eta, ondoren, talde militarretan, esaterako "los brutos" non kide gehienak nafar gerrillari boluntarioak ziren.
Tomas y Valientek, ideologia karlista aztertzean, Euskal Herriko sektore zabalen jokabidearen gakoa eskaintzen digu hogeita hamarreko hamarkadatik: integrismo erlijiosoa, erreakzio absolutista, foru-sistemaren defentsa eta lurraren jabetzaren jaurerri-erregimenaren kontserbazio bera.
Horrela, bada, Euskal Herriarentzat karlismoa biztanleriaren benetako altxamendu masiboa zen, hiri liberaletako salbuespen gutxi batzekin, haien nortasunaren defentsaren aurrean, baina Espainiako beste eskualde batzuentzat, berriz, bidelapur-egitura handiago bat besterik ez zen. Euskal Elizari dagokionez, nahiago izan zuen liberalismoaren aurkako erresistentziarik handieneko lerroa aukeratu, nahiz eta elizgizon erregular asko bere bokazioaren izaera espiritualari lehentasuna ematen ahalegintzen zen. Negrete kaputxinoak Bilbon egindako altxamendu karlistaren prestaketak eta Euskal Herrian sakabanatuta zeuden 150 fraide bizkaitar baino gehiagoren gerra-jarduera biziak eragin zuten Calahorrako gotzainaren kexa ofiziala. Bestalde, propaganda liberalak euskal apaizei eta fraideei matxinada karlistaren bultzatzaile kualifikatuak izatea leporatzen zien, eta ondorio ustelduak izan zituen [[Zaragoza|Zaragozan]], [[Bartzelona|Bartzelonan]], [[Murtzia|Murtzian]], [[Kataluniako Herrialdea|Kataluniako]] eta [[Aragoi|Aragoiko]] puntuetan eta, batez ere, [[Madril|Madrilen]]. [[1834|1834ko]] "fraide-hilketak" gertatu ziren Gorteko Eskola Inperialeko jesuitekin hasi zireank, non aurreko urtean [[Jose Maria Iparragirre|Iparragirre]] gaztea han egona izan zen.
Euskal kleroak lehen karlistaldian izan zuen esku-hartzea erraz frogatzen da. Eta bere parte hartzea zuena izan zen, matxinada piztuz, edo zeharkakoa, komentutik ihes eginez, bertan geratzeak, gehienetan, bi suen artean bizitzea esan nahi baitzuen. Ihes egiteko jarrerak, gobernua, 1834ko martxoak 26ko dekretua ematera mugiarazi zuen, honen bidez, komunitatearen seirenak ihes egiten bazuen edozein komentu ixtea agintzen zen, edo komentu-buruak bere menpekoetako baten ihesaren berri berehala ematen ez bazuen, edo batzar klandestinoak egiten baziren, edo gerra-tresnak egiten baziren. Harrigarria izan zen Bilboko 104 frantziskotarren ihesa, Bermeokoena eta Oñatikoena. Azken honek, ustekabean harrapatu zuen Tiberi nuntzioa, egun haietan Grazia eta Justiziako ministroaren aurrean martxoaren 26ko legearen aplikazioa saihesten saiatzen ari baitzen. Jarrera haren albisteak kudeaketa diplomatikoa arriskuan jarri zuen, gobernuaren aurrean argumenturik gabe utziz.
==== Elizaren desamortizazioa (1808-1868) ====
[[Fitxategi:Juan Álvarez Mendizábal.jpg|thumb|[[Juan Álvarez Mendizábal]]]]
Euskal Herriko iritzi-sektore zabalentzat [[Desamortizazioa Espainian|elizako desamortizazioaren]] arazo larria Elizaren aurkako erasotzat ez ezik, euskal nortasunaren eta tradizioaren aurkako erasotzat hartu zen. Fernández de Pinedo, Donézar, Mutiloa, Extramiana eta García de Cortázar autoreen eskutik, esan dezakegu hemen euskal kleroaren zoria Espainiako gainerakoena baino txarragoa izan zela, agian klero horrek, hein batean soldatapekoak, galtzeko oso gutxi zuelako. Nolanahi ere, [[XIX. mendea|XIX. mendearen]] hasieratik, liberalismoaren gorakada politikoak zekarkion arriskua sumatzen zuen euskal kleroak. Hortik dator alderdi tradizionalistarekiko atxikipen azkarra eta Hirurtekoaren asaldura errealistekiko atxikipen azkarra, karlismoaren eztanda dinastikoaren zain egon gabe. Lehenago, beraz, bi desamortizazio handietatik, [[Josef Bonaparte|Josef I.aren]] garaian, hemen ere komentu ugari ezabatu ziren eta haien ondasunak saldu ziren. Batzuk Fernando VII.aren seiurteko absolutistan suspertuko ziren, beste batzuk, berriz, bizimodu ahula izatera baztertuta geratuko ziren, mota guztietako zor eta hipoteken menpe.
Aitzitik, Euskal Herriak ihes egingo zion Cadizeko Gorteen desamortizazio saiakerari, Frantziaren okupazioak hura aldarrikatzea galarazten baitzuen. Bai, ordea, [[Fiteroko monasterioa|Fitero]], [[Urdazubi]], [[Martzilla]], [[Leireko monasterioa|Leire]], [[Iratxeko monasterioa|Iratxe]] eta [[Olibako monasterioa|Oliva]] Nafarroako monasterioek aurrez aurreko erasoa jaso zuten hiruurtekoan. [[Orreagako kolegiata|Orreagakoa]] baino ez zen salbatzen. Era berean, Bizkaian frantziskotarrek euren 5 komentuetako 3 itxita ikusi zituzten, Bilbokoa, [[Foru|Forukoa]] eta [[Bermeoko frantziskotarren eliza eta klaustroa|Bermeokoa]]. [[Durango|Durangoko]] Agustinarrak ere antzerakoa izan ziren. 1834. urtearen hasieran egoerak okerrera egiten zuenez euskal probintzietan auzi liberalarentzat, hainbat erlijio-komunitatek beren komentuak hustu behar zituzten beste helburu batzuetarako, hala nola ospitaleak, kuartelak, kartzelak. Hala nola, Gurutzeko klariskak eta Bilboko Gizakundeko dominikak, adibidez.
Beraz, izaera militarreko xedapenek, aldi berean, zelaigabeko komentuen antolaketa arautuko zuten, [[1834|1834ko]] Errege Agindu batzuetan amaituz, zeinetan modu leunean ezabatzen baitziren – Aldi baterako – Arabako, Bizkaiko eta Nafarroako biztanlerik gabeko komentuak, eta ondoren [[Errenteria]], [[Hondarribia]] eta [[Sasiolako komentu-ospitalea|Sasiolakoak]] Gipuzkoan; [[Orreaga]], Leire, Oliba, Iranzu, San Mames, [[Burtzeña|Burceña]], [[Erandio|Desierto]] eta Larrea. Geroago, [[1835|1835eko]] ekainaren 25ean, Torenoko kondeak, iraultzaileekin bat egiteko, Aragoi eta Katalunian hain harrigarriak zirenak, 12 irakasle erlijioso izan ez zituzten komunitateak ezabatzea dekretatu zuen. Xedapen horrek 900 komenturi eragiten zien.
Baina euskal liberalek, karlistaldian lanpetuta, ezin zuten denborarik gastatu legearen aplikazioan, eta, beraz, hemen praktikan bide hiletan geratuko zen. Hala ere, [[Mendizabalen Desamortizazioa|Mendizabal]] progresistaren ministerio-kudeaketak (1835eko iraila-1836ko maiatza) komunitate erlijiosoak exekutatzen zituen eta haien ondasunak desamortizatzen zituen. Egia esan, [[1837|1837ko]] Konstituziogileek Euskal Autonomia Erkidegorako bat egin zituzten dekretu guztiak lurralde liberal oparoan baino ez ziren aplikatu. Komentuak kentzea edo murriztea -azken hau, 20ra iristen ez zen mojen komentua bazen ere- gotzaina buru zuen Elizbarrutiko Batzar batek burutu behar zuen. Calahorrakoak, Euskal Herriaren parte zen elizbarrutiak, lankidetza oro ukatu zuen, bidegabetzat jotzen baitzituen zehaztapen horiek Aita Santuaren onespenik gabe. [[1855|1855eko]] Desamortizazio Orokorrari buruzko beste Legea, Madoz Legea bezala ezagutzen dena, hemen modu antolatuan salmenten aurka egiteagatik bereizten da. Elizaren ondasunei dagokienez, aldundiek, Bizkaikoa bezala, foruak kentzeko legea urratu zuten, eta, eskumenik izan gabe, ondasun horiek besterentzeari uko egin zioten, egitate hori "herrien ondasunak erreklamatzeko lehen urratsa" izan zitekeelako. Nafarroa izan zen oposizio gutxien egin zuena, Araban eta Gipuzkoan, 1866tik 1869ra bitartean, Elizaren ondasunei eraso handia egin zitzaien bitartean.
==== Progresisten eta moderatuen artean (1835-1868) ====
Erregealdiak sistema liberalaren finkapena begiztatuko zuen, nahiz eta konfesionala izaten jarraitu. "Politikako aberats berriek", Comellasen esaldi zoriontsuan, 1837ko uztaileko lege bat aldarrikatzen zuten, prestazio hamartar eta primiziala ezabatzen zuena. Gerra karlistan, Euskal Herriko zatirik handienean -Pretendientearen gobernuari lotuta- ezin izan zen aplikatu. Baina Bergarako Hitzarmena sinatuta (1839), Ignacio Sorondo Iruñeko gotzaindegiaren menpeko bi artzapezentzat hamarrenen biltzaile izendatu zen. Sorondok, herria ezagutzen zuenak, hamarrenen Elizbarrutiko Batzarraren izenean, gobernuaren jarrera justifikatzen zuen, "Gurtza eta kleroari eusteko behin-behineko neurritzat" hartuz. Kontu handiz ibili arren, gipuzkoar kabildoen erantzunak, arabarren patroiak, Tolosakoaren erantzuna izango dira: "Gai hauetan guztietan, aldez aurretik zuzenduko dira herrialdeko foruek eskatzen dituzten formalitateak, horien kontserbazioa hitzemanda baitago". Gobernadore zibil berak, gobernazio ministroari, kleroaren eta monarkiaren arteko gorrotoa betikotuko zuten "berritasunak sartzea" aholkatzen zion. Eta hamarreneko legeak izoztuta geratzen ziren haran horientzat. Aldi berean, Esparteroren erregeordetzak, Elizaren eta Estatuaren arteko tentsioa larriagotzen zuen.
Eliza nazional bat antolatzeko egin zuen lan legegilea izugarria izan zen. 160 lege, dekretu eta aginduren kopurua gainditu zuen, desamortizazioak zituzten elizgizonak menderatu eta ahultzeko eta beren komunitateen likidazio bera lortu arte. Euskal Eliza, gerrak suntsitua, hondatu egiten zen une batzuetan, batez ere orain, liberalek bilatutako Garcia Abella de Calahorra eta Andriani de Pamplona gotzainen absentziaren aurrean. Euskal elizgizonak, gehienbat, liberalaren gaitzespena erakusten zuen pulpitutik, gobernuaren erregalismo berriaren aurkako Elizaren defentsan sartuz. Jarrera horrek Andrianiren erbesteratzea ez ezik, kalonje batzuena ere eragingo luke. Baina moderatuen boterera igotzeak eta 1845eko Konstituzioaren sagaratzeak harremanak hobetuko zituzten, 1851ko konkordatua sinatzeraino. Euskal Elizak, erbesteko punta-puntako elizgizonak jaso ondoren, gogo handiz parte hartzen zuen erregimen burges berriari eusten, "Erregimen zaharretik" aldenduz.
Eliza eta Estatuaren arteko elkar ulertze ona, monarkia isabelarrari atxikitako gotzainen aurkezpen eskubidean mamitzen zen. Apezpikuak, Elizari eta Koroari eskainitako zerbitzu luzeen amaiera izaera hartzen zuen. Horrela bakarrik azaltzen da euskal apaizek beren garaiko apezpikutzan izan zuten parte-hartze eskasa. Antonio de Truebak, 1867an, euskal kleroa, proportzioan, Espainiako gainontzekoa baino lau aldiz ugariagoa zela zioen. Data berdinetan, Arabak 218 fededun zituen parrokia bakoitzeko; Cadizen, berriz, 10.838 fededun zeuden horietako bakoitzeko. Gobernuak bere neurriak hartzen zituen euskal elizgizon gehienen ustezko filiazio karlistaren aurrean. Jacinto Saez frantziskotarraren eta Yrigoyen, Zarandia Ondara, Aranguren eta Uriz eta Labayru nafarren hautagaitzak bakarrik iritsiko dira aurrera. Mende erdia bikoiztuta, euskal elizaren sentimendu foruzalea 1862an berretsi behar zen, Gasteizko elizbarrutia martxan jarri zenean, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko hiru probintziak Calahorrako, Iruñeko, Burgosko eta Santanderreko gotzaindegietatik bereiziz.
Arabako Foru Aldundiak, Gasteizko Udalak eta, batez ere, Pedro de Egaña politikari arabarrak (14 urte) -batzuetan Gobernazio ministro gisa- Arabako hiriburuan euskal mitra finkatzea lortu zuten. Era berean, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste bi aldundiek elizako aurrekontu berriak ordaintzera behartzeko hartutako konpromisoak enpresaren azken arrakasta berretsi zuen. Euskal elizbarrutiaren sorreraren garrantzia pozez gainezka jaso zuten euskal prentsa osoak, batez ere Arabakoak, eta probintzia horietako gizarte sektore guztiek. Gasteizko gotzaindegi berriak euskal historia osoko lehen erakunde partzialki bateratua eskaintzen zien euskaldun guztiei. Garrantzi politiko hori ez litzaioke oharkabean pasatuko La Calzadako abadeari; izan ere, aparteko garrantzia duen dokumentu batean, Justizia ministroaren aurrean protesta egiten zuen elizbarruti hori sortzeagatik; izan ere, "Baldin eta duten independentzia administratibo eta legedi bereziaren arabera, espirituala eta elizgizona elkartzen badira, beharrezkoa den guztia dute beren kabuz gobernatzeko eta independenteak izateko".
==== Iraultza liberala (1868-1876) ====
Gasteizko egoitzako buru zen Diego Mariano Alguacil y Rodríguez, 59 urtekoa. 1868 arte, bere garaiko doktrina-gaietan oinarritu zituen bere kezkak. Pio IX.aren, Aita Santuaren, lurreko "Vice-Dios" ren, aldeko etengabeko adierazpenetatik, euskaldunek "San Pedroren ondarearen" aldeko dohaintzak handituko lituzkete. Era berean, nahiz eta kleroaren aurkako ingurumen-oldarkortasuneko urteak izan, euskal ordenazioen estatistikek gainezka egingo lukete. Bere izena aipatuz, baina hura gaindituz, Yurre, Valbuena bezalako kalonjeak aurkitzen ditugu, baina batez ere Vicente Manterola, kanonjea, donostiar polemiko, maitatu eta bilipendiduna, Euskal Herriko astekari Katolikoaren sortzailea. 1868ko Iraultza "loriatsuak", bere filmaketaren lehen hemezortzi egunetan, elizaren aurkako hamaika dekretu aldarrikatzen zituen. Gasteizko gotzainaren jarrera ofiziala izan zen zain egotea, adierazpenik egin gabe, baina Gasteizko agintari berriei konplimenduzko bisitarik egin gabe. Horretaz kexatuko litzateke alkatea, horretarako egindako ezohiko bilkuran. Bestalde, euskal probintziak atzerapenarekin igo ziren "iraultzaren trenera", nazioan jada arrakasta izan zutenean.
Hemen ez ziren inola ere eman eraikin erlijiosoen eraispenak, Sevillan, Malagan edo Madrilen, esaterako. Erlijio-komentuak kentzea edo murriztea, hemen ere, printzipioen adierazpen hutsean geratzen da, gutxienez 25erako, eta horien berri badugu. Diputatu nagusi berberak, batez ere Miguel Dorronsoro karlista, "Zaldun jatorra", Hendaiaraino lagundu zuena, bere babesle bera izan zen. Euskal herritar liberalen ekimenez eta are gutxiago karlisten ekimenez, Loiolako jesuitak kanporatzea erabaki zuten, erbestera joan aurretik jesuita espainiar asko agertzen baitziren bertan. 1869ko Konstituziogileen irekieraren aurrean, euskal herriak bere diputatu kontserbadore eta katolikoak aukeratu zituen, gehiengo liberal eta aurrerakoiko parlamentu baterako, gutxiengo errepublikar kezkati batekin eta eliza- eta erlijio-gaiei buruzko informazioekin. Espainian erlijio-askatasuna behin betiko onartu baino lehen, probintziek, "Katolikoen elkarteen" bidez, erlijio-batasunaren aldeko sinadurak bildu zituzten, ordena honetan: nafarrek 135.834 sinadura lortu zituzten, gipuzkoarrek 79.829, arabarrek 50.689 eta bizkaitarrek 46.859. Nabarmentzekoa da Donostiak duen sinadura-kopuru txikia, 2.338 sinadurarekin, gehi Antigua auzoko 354rekin, 14.111 biztanleren gainean, 1860ko erroldaren arabera, Gasteiz eta bere herrien aldean, 18.133 sinadurarekin. Datu horien azpian, aipatu ditugun elkarte borrokalarien jarduera dago, hala nola Gasteizkoa, "Prentsa onaren" hedapenarekin, doan.
==== II. Gerra karlista (1872-1876) ====
Katolizismoari erlijioan eta tradizionalismoari politikan oldarkortasun liberalak – Batez ere baserritarrarengan, baina baita euskal herritarrarengan ere – Amaigabeko konspirazioak eragin zituen Madrilgo gobernuen eta probintzietako administrazioaren ordezkarien aurka, batez ere Gipuzkoan. 1869ko Gipuzkoako Batzarrak, gehiengo liberalekoak, 31 herri bertan behera uzteagatik, Azpeitian, Legazpin, Zumaian eta Oiartzunen urte hasierako udal hauteskundeetan izandako ustelkeriagatik atsekabetuta, arazo bat sortu zuen, ez bakarrik gipuzkoarra, baizik eta Euskal Herri osokoa. Izan ere, 69ko Batzar haiek Gipuzkoako parrokia-erreformari buruzko irizpena eman zuten, Gasteizko apezpikua alde batera utzita, zeinak, kontaezinezko gorabeheren ondoren, deusezak deklaratuko baitzituen bere eliz legeetan. Botere zibilaren eta elizaren arteko gatazka mende amaierara arte ez zen harpidetuko. Bitartean, 1869tik 1888ra, auziak etengabeak ziren. Azkoitiko, Zestonako, Zarauzko, Zegamako, Segurako, Aiako, Bidaniako eta Usurbilgo punta-puntako udalek Foru Aldundia eta Gobernu Zibila zuten aurrez aurre, eta, beraz, kargutik kendu, isuna jarri eta espetxeratuko zituzten, eta, horrela, "Kausa onaren" heroi bihurtuko ziren -nahi gabe-.
Hondarribiko batzarraren eliz ekimenek, zerbitzuan zeuden apaizen kopurua murriztean eta elizena ere murriztean (46 kentzen zituen), gipuzkoarren fedea arriskuan jartzeaz gain, 31 herri kontestatarioek foruen existentzia bera ere aipatzen zuten. Izan ere, Dorronsorok, Manterolak eta Ortiz de Zaratek azaltzen zuten elizgizonen eta foruen kausa berbera zela, nahasi egiten zirela. Aldundia, beraz, Hondarribitik irten zen, foru-aldunditik, eta, haien arabera, probintzial bihurtu zen, hau da, "Gaztelar" instituzio bihurtu zen, eta, beraz, deskalifikazio-zigorra haren gain erori zen. Erakundeen nahigabeari euskal apaiz guztietan konspirazioarekin eta bere nortasunaren defentsarekin erantzuten zitzaion. "Jainkoa eta Foruak" Carlos VII.aren aldarrikapena bideratuko du, Pretendientea Espainiako tronura.
1869an Gipuzkoako toki guztietatik konspiratuko da, besteak beste apaizen eta maisuen arteko partidak antolatuz.
Hala, Azpeitian, Jauregi apaiza eta beste bost apaiz, 162 mutilekin, jesuiten kongregazio Marianetakoak; Orion, Macazaga apaiz kultua, goi-mailako jesuita Garciarena, aldi berean sediziosoak Motan espetxeratua; Arechavaletan eta Leintz bailaran, apaiz Segura, Municha, Echaguibel, Kleroa "Hondarribiako Batzarren eta Konstituzioaren aurkako matxinaden buru zen; Hondarribian, Ollo parrokoak karlistak babesten zituen Guadalupeko basilikan bertan; Tolosan, Mendizábal apaiz adimentsuak, Santa Cruz mitikoaren mentoreak, udal hauteskundeak usteltzen zituen; Donostian, Honrubia apaizak, Azcue, Arizmendi 1873ko irailaren (e) (a) n, honako hau idatziko du: "Azpeitiko udalerrian 18 jesuita eta 200 jesuita baino gehiago bildu izana. Egunkariak jakingo ez lukeena da bere karikatura errealitatearekin nahasten zela.
==== Zaharberritzea. Bizitasun gorakorra (1876-1904) ====
Mendearen azken heren honetan, XX. mendearekin batera, hierarkia katolikoak "Euskal arazoari" aurre egin beharko lioke, ez zailtasunik gabe. 1890ean, Angelo di Pietrok Vatikanoari Madrilgo nuntzioak egindako txosten diplomatikoan, Gasteiz gobernatzeko oso zaila zen elizbarrutia zela onartzen zen, bertan, argi eta garbi, euskaldunen izpiritua eta joerak Madrilgo gobernuaren politika zentralarekin talka egiten zuelako. Askok izaera politikoa duten arrazoiengatik, Gasteizko bigarren gotzainak, Sebastián Herrero eta Espinosa de los Monteros (1877-1880), mitra honi uko egingo zion, aurretik 1878an kontziliazio-mintegi berri baten oinarriak bota gabe. Zaharberritzearen aurretik beste mintegi bat zegoen Gasteizen, fundazio partikularrekoa, Agirrerena izenekoa. Mariano Miguel y Gómez (1881-1890) hirugarren gotzaina iritsi zenean, 1884an Oñatin mintegi txiki bat sortu zen, Unibertsitate zaharraren eraikinean.
Honek, 1881ean, bere aurrekoen parrokia eraberritzeko proiektuak gauzatuko lituzke. Gipuzkoari dagokionez, 1885ean Loiolako San Inazioren jaiotetxeko lanak bultzatu zituen. Izan ere, Jesusen Lagundiaren etxe-ama osatu gabe eta bakartuta geratu zen 1767tik. 1868ko Gipuzkoako Batzar Nagusiek, Zumaian, santutegia amaitzeko harpidetza ireki zuten. Orain bere txanda jotzen zuen San Inazioren etxera. Madrilgo gobernuak bere egoitzatik kentzen zuen, Madrilgo gotzain bihurtuz, dio Di Pietri nuntzioak berak, "Kleroarekiko autoritate nahikorik ez zuelako eta bere senideengatik gidatzen uzten zitzaiolako". Bere oinordekoa, Ramón Fernández de Piérola (1890-1904), Gasteizera, ibilbide eklesiastiko luze batekin iristen zen -Amadeo I.a erregearen ohorezko kapilaua, Habanako eta Avilako apezpikua eta publikoa-, euskal probintzietan gerra karlista amaitzeko bere aholkuekin lagundu izana leporatzen zitzaion, agian arrazoirik gabe.
Gasteizko seminario handian – "Espainiako elizbarrutirik onenarena", nuntzioaren esaldian –, 1890ean 727 ikasle zituen, horietatik 254 barneratuak. Aipatzekoa da elizbarrutiko apaizen gutxitze txiki bati kontrajartzen zaiola ordena eta kongregazio erlijiosoen loratze, berreskuratze eta antolaketa geldoa. Institutu erlijiosoen garapenari dagokionez, azpimarratzekoak dira kongregazio femeninoen fundazioak. 63ra arte dira mendearen bigarren erdian argia ikusi zutenak. Gipuzkoarentzat merezi du gogoratzea – Amaiera izaera izan arren – Hezkuntza helburuekin, "Baserritarren alabentzat eta arrantzaleentzat", 1866an Cristobaldeguiren ikuskariak, llagen mojak sortuak, eta Mariaren Konpainiako erlijiosoak, Donostian. Bilbon indarrez sortu ziren 1891n Santos Angeles Custodios elizgizonak, Rafaela María Ibarra eragin handiko fundatzailearen zuzendaritzapean. Gomer jesuitaren eskutik, "Intxaur askorekin eta zarata gutxirekin", Euskal Herrian sartuko lirateke, pontifikatu honen azpian, xume erlijioso batzuk, salesiarrak, Cavour eta Garibaldiren "Risorgimento italiano" laikoan jaioak, Juan Bosco apaizak sortuak, gaur santua, "Klase herrikoien giza, gizarte eta izpiritu sustapenerako", Ramon Zabalo salestarraren pazientzia beneditarrak eta euskal irmotasunak Barakaldon sortzea lortu zuten 1899an, udalaren baldintzarik gabeko laguntzarekin. Piérola hil aurretik, 1898an, Urquiolako santutegia altxatzeko lanak hasi zituen, eta Valentin Berriotxoa beatifikatzeko prozesuan esku hartu zuen.
==== Integrismoa eta nazionalismoa (1888-1923) ====
Bigarren desegitean, karlismoa desegiten hasi zen. Ezkerretik, "Posibilista" talde bat, Pidal eta Mon buru zituena, mugimendu karlistatik irteten zen Batasun Katolikoa sortzeko, eta, eskuinetik, Ramon Nocedalen alderdi integrista 1888an. Azken honek, bere leloan "errege" hitza erabili gabe, Jesukristoren erregetza bakarra aldarrikatzen zuen, honela, "Kristo Erregea" leloa sortuz. Orduan integrismoa sortu zenean, euskal Eliza bi taldeetan bilduko zen. Gauza bera egingo zuten ordena erlijiosoek, kaputxinoak karlismoan sartuz, karmeldarrek eta jesuitek integrismoa argi eta garbi zabaltzen zuten bitartean, azken hauek "arrazoia eta Fe" aldizkari ospetsuan. Azpimarratzekoa da, eta azpimarratuz, euskal industria-gizarte berriaren hezkuntza-premiek, 1883an, oraingoan Bizkairako, jesuitek zuzendutako goi-mailako ikasketen zentro bat ekarriko luketela, laster Deustuko Unibertsitatea izenarekin ezagutuko litzatekeena.
Hogeita hamar urte geroago, Pedro de Icazak sortutako Fundación Vizcaína Aguirre fundazioaren babespean, beste erakunde paralelo bat sortu zen, merkataritza-ikasketei bakarrik eskainia, Jesusen Lagundiaren eskutik, Deustuko Merkataritza Unibertsitatea ere deitua. 1900. urtean jesuitak errenkada integristetatik desbideratzen direnean, mugimenduak praktikan bere garrantzia galduko du. Hala ere, bere herentziak garrantzi handiagoa izango du Euskal Herrian, lehen euskal nazionalismoan sartu baitzen. Bere aitak, Sabino Aranak, integrista guztiek bezala, "Jesukristoren erregealdi soziala" islatu nahi zuen, baina soilik euskal arraza eta hizkuntzaren ibilbideen barruan. Ideologia nazionalista berriak, euskal gertaera bereizgarriarekiko hain sentibera izanik, hainbeste urte bere nortasunaren kontzientzia bizirik mantentzen saiatzen ari zen klero baten nahiak eta borrokak islatzen zituen. Pulpitutik, orain eta aitortzatik bertatik, euskal apaizek egitarau erlijioso-politiko oso bat abiaraz zezaketen, beren fededunen buru xaflakorretan erraz sartuko zena. Oso lan gutxi egin zuten elizbarruti honetako gotzainek beren elizgizon politizatua konbentzitzen beren parrokiakoak botoa ematera bideratzearen komenigarritasunaz.
Alfontso XIII.aren adin nagusitasunetik aurrera, gobernuak euskal elizgizon ugari sustatuko zituen apezpikutzara. Klerikoan, euskal ideologia nazionalistak bere deskalifikazioa osatuko luke, karlismoa bere sustapenean arrakastaren bermea litzatekeen bitartean. Jose Cadena eta Eleta, Gasteizko egoitzan oinordekoa, era guztietako liskarretara pasatuko ziren euskal nazionalismoarekin: bataioetan euskal izenen debekua, klero euskaldun filonazionalistaren etengabeko salaketa, Angel Zabalaren Bizkaiko Historiari argitalpen lizentzia ukatu izana. Bestalde, Eleta prebalatuaren kezka Gasteizko katedral berria eraikitzea izan zen, 1911ko apirilean kripta bikaina inauguratzea lortuz. 1913an Melo y Alcalde gotzaina sartu zen euskal eszenan. Gasteizen sartzea eta ideologia nazionalista aurreratzea bat zetozen. Berak, ordea, mugimendu mauristak eskatuta ikusiko zuen bere burua, euskal eskuinaren politika berriaren pertsonifikazioa. Bere osagai autoritarioak eta espainiar aberriaren balio katolikoekiko fideltasunaren berme mauristak bere lehentasun guztiak erakarriko lituzkete. Melo aita santuak, orduan euskal ideologia ulertzeko ahaleginik txikiena ere egin gabe, harreman onak izan zituen euskal burgesiako kide nabarmenekin. Madrilgo elizbarrutira lekualdatu zuten, 1917an Leopoldo Eijo y Garay euskal egoitza okupatu zuen. Unibertsitate Gregorianoko ikasle bikainak hiru doktoretza lortu zituen Gasteizera iritsi aurretik. 36 urterekin elizbarruti deseroso batean sartu zen. Izugarrizko zalaparta sortu zuen Euzkadi egunkari ez hain katolikoaren zuzendari katolikoaren aurka 1923ko maiatzean botatako eskomunioak. Arrazoia, Belloch kardinalaren diskurtsoaren zentsurak eragin zuen, Estibalizko Ama Birjinaren koroatzea zela eta, non aita santuak interes erlijiosoak monarkikoekin identifikatzen zituen.
==== Diktadura eta II. errepublika ====
Nortasun eta originaltasun handiko gotzainek beteko dute Gasteizko egoitza urte hauetan. Lehena, Zacarias Martinez Nuñez agustinarra, 1923ko uztailean iritsi zen, hirurogeigarren urteurren bihurtzeko zorian. Bere sentsibilitate zientifikoak -zientzian doktoretza bat zuen - Diziplina enpirikoen aldeko ekimen mota guztiak sustatuko zituen elizbarrutiaren bihotzean, seminarioan. 1920. eta 1930. urteen artean, etorkizuneko euskal apaizen ikasketa-planak euskal gramatika, psikologia esperimentala, paleontologia, geologia, etnografia eta paleontologia ikasketekin aberastu eta zabaldu behar ziren. Era berean, ikasketa teologikoen orientazio askoz pastoralagoak misionologia, ekintza katoliko soziala eta pedagogia kateketikoa bezalako irakasgaiak sartzen zituen. Aldaketa horren aitzindariak izan ziren gaur egun euskal ikasketen patriarka den Martinez, Jose Migel Barandiaran, eta Manuel Lekuona. Bi iturburu agortezin horietatik sortu ziren Eusko-Folklore Elkartea, euskal hizkuntza eta literaturaren katedra, Kardaberaz Akademia, Gymnasium aldizkaria. Bestalde, gotzain berriaren sentimendu monarkikoak agerian geratu ziren 1926ko otsailean Urolako trenbidearen inaugurazio solemnean, Espainiako Erregeen aurrean emandako hitzaldian.
Frai Zacariasek oraingoan eta beste batzuetan euskal nazionalismoari egindako jazarpenak, bere kleroaren zati bat desegiten zuen, temati eta gogor, Primo de Riveraren erregimenaren legitimitatea zalantzan jarriko zuena. Apaiz parrokiak derrigorrean lekualdatzen hasi ziren, eta aktibismo politikoaren salaketaren bat izan zuten. Apaiz hauek ez zuten inolako laguntzarik espero beren artzainarengandik, salaketaren erregimenari sinesgarritasuna emateko hain joera handia baitzuten, primorriverismoak sustatua. 1928ko udan elizbarrutiko lehen gotzain euskeroparlante bezala Mateo Múgica Urrestarazu ekarri zuen. Bere aitasantutzak bat egin behar zuen euskal nazionalismoaren indar harrapatzailearekin. Jose de Aristimuño -Aitzol bezalako apaizen hitza eta luma klero nazionalistaren orrialdea pasatzera zihoazen. 1930eko irailean, euskal elizako agendari bere dinamismo erlijiosoaren sinbolorik onena gehitu zion, hau da, Alfontso XIII.ak bere seminarioaren eraikin handiaren inaugurazioa. Eta 1931tik aurrera egun zailak biziko zituen Mugikak ez ezik, euskal elizbarruti osoak ere. Maiatzaren 17an bere elizbarrutia utzi behar zuen, Maura ministro katolikoaren aginduz.
Erbesteratuak Hendaiara, Angletera, Poitiersera, Bugedora eramango zuen. 1933an bere egoitzara itzuli zen. Egunkarietako gerrillak, Ezquiogako agerpenak, Konfesio eta Kongregazio Erlijiosoen Legea, euskal apaizen aurkako atentatuak, 1934ko iraultza, Bilboko El Liberalek euskal Elizaren aurkako errezelo publikoak, nazionalistak ezkerrera hurbiltzea, 1936ko hauteskundeak, horizonte beligerantea udaberrian, uztailaren 18an lehertua. Heriotza mehatxuak, beldurrak, gotzainaren bigarren erbesteratzea, Burgosko gobernuak Gasteizko seminarioaren itxiera tramitatzea bere zortziehun seminario ingururekin. Don Mateoren erbestealdia 1947an Zarautzera itsu-itsuan itzuli zenean amaituko zen. Berriz joatea egokitu zitzaion, elizbarruti bikaina utziz 2.150 apaiz sekularrekin, espainiar osoaren% 6; 1.549 erlijioso, Espainia osoaren% 12, eta 5.123 erlijioso, herrialdeko guztien ia% 11.
==== Erritualismoa eta konfrontazioa (1950-1968) ====
1950eko hamarkadan Espainia osoan izandako gizarte-aldaketarekin, Eliza ere garatzen hasi zen. Aukera horiek nabarmengarriak ziren Euskal Autonomia Erkidegoan, 1955etik 1975era bitartean biztanleria% 59,95 handitu baitzen, Espainiako biztanleriaren batez besteko hazkundea% 22,91koa izan zen bitartean. Erritualismo erlijioso nagusitik erlijiotasun etiko batera pasa behar zen. 1953ko Konkordatoak, botere zibil eta erlijiosoaren arteko osmosia kanonizatzen zuenak, ez eta hierarkiak ere, erlijioa integrazio-faktore gisa erabiltzearekin gustukoa zenak, ezin zuen jada geldiarazi keinu erretoriko erlijiosoen erorketa. "Nerbioiko misioa" deiturikoak Bilbo Handiko eremu osoa astintzen zuen ildo horretan, 1953. urtearen amaieran hain zuzen ere. Eta garai berriekin klerikoen belaunaldi berriak agertzen ziren, 1936ko gerra eta banaketa manikeoa ezagutu ez zutenak. Euskal elizako hiru barrutiak ilusioz eta konpromisoz bidean jarri ziren. Gasteiz bezalako elizbarruti batek, gutxi industrializatua, 1961ean herrialde osoko apaiz bokazioen portzentajerik altuena zuen, behin gehiago: 33 abade-emaile 10.000 biztanleko.
Beste biek, Bilbok eta Donostiak, industrialak, 8 eta 10 abeltzain eskaintzen zituzten, hurrenez hurren, 10.000 biztanleko. Hiru elizbarruti berriek beren parrokiak berrantolatzen zituzten bitartean, beste batzuk irekitzen zituzten, beren mintegiak inauguratzen edo indartzen zituzten bitartean, Euskal Herri osoan katolikoen taldeak agertzen ziren, administrazio bakar gisa antolatutako Eliza batekin apurtzen zutenak. 1955. eta 1956. urteetan, Gasteizko eta Bilboko orri hierarkikoa bikoizten zuten. Bueno Monreal Sevillako artxidiozesira eramaten zuten, Segura kardinalak hainbeste aldiz egindako gehiegizko keinu profetikoak neutralizatzeko. Peralta Ballabriga aragoiarrak ordezten zuen, 1976ra arte Gasteizkoa baino gotzain egoitza gehiago jaso gabe erretiro aurreratua hartuko zuena. Bestalde, Zaragozara transferitutako Morcillo gotzaina, Gúrpide nafarra eta Beope ordezkatuko lituzke, honen buru hil baitzen, bere kudeaketaren balantze lausengari bat eman gabe.
Egia esan, 1960ko gertaerek, 339 euskal apaizek Vatikanora, nuntziora eta apezpiku berengana zuzendutako maiatzeko idazkiak, Derioko Seminario Nagusiko gertaerek adibidez, batez ere Bizkaiko elizbarrutiaren nagusitasuna aldarrikatzen bazuten, Gúrpide gero eta ezgaitasun handiagoa adierazten zuen, bere kleroaren konpromisoa bideratzean. 1968ko abuztuan, zalantzarik gabe Frantziako maiatzean kutsatuta, 40 apaiz bere apezpikuaren bulegoak okupatzen ari ziren, apezpikuaren jarrera pasiboaren aurka protesta egiteko, errepresio frankistaren ondorioz (salbuespen egoera, isunak, apaizen atxiloketa arbitrarioak). Anekdota "kategoria" bihur daiteke, gure herriko Elizaren historian apaiz-talde batek eraikin erlijioso bat hartzen zuen lehen aldia baitzen. Astebete iraungo lukeen itxialditik talde bat aterako litzateke, Gogorkeriaren aurka, gogortasuna (zapalkuntzaren indarraren aurka, gogortasuna) leloarekin identifikatuta. Gogorreko apaizak elizbarrutiko kolektiborik erradikalena izango ziren beren euskal aldarrikapen nazionalean.
==== Gerra eta gerraostea (1936-1949) ====
Mendebaldeko Euskal Herria Burgosko gobernuaren esku erori zenean, apaiz nazionalista askok, exekuzio laburtua zuten 18 fusilatuez gain, nolabaiteko ondorioak jasan zituzten Mugimendu Nazionala deritzonaren aurka egindako benetako edo irudimenezko jarduerengatik. Euskal apaizek idatzitako txosten batek garaipenaren ondorengo errepresioaren biktima izan ziren 715 apaizez hitz egiten zuen. Euskal apaizen talde handi baten argazki esanguratsu batek, Carmonako espetxean dagoen Julian Besteiro sozialista inguratuz, munduari bira emango lioke. Bitartean, ordena politiko berriaren garaian, Gasteizko elizbarrutia -Nafarroa Olaechea gotzaina buru zuela- Vatikanoak Javier Lauzurica, Valentziako gotzain laguntzailea, izendatzen zuen, administratzaile apostoliko gisa. Bertatik, Franco jenerala iritsi zen esatera: "Apezpiku bat dut Gasteizerako. Jainkoari buruz hitz egingo duen gizona da, Espainiari buruz hitz egingo duena ".
Eragin horien ondorioz, Francok apezpikuak aurkezteko pribilegioa berreskuratu zuen Egoitza Santutik, Juan Carlos I.ak uko egin zion arte; izan ere, 1943an, Carmelo Ballester paulak bere Leongo elizbarruti lasaia Gasteizko egoitzatik aldatu zuen. Ballester, beste bederatzi pregoilarirekin batera, lehen Gorte frankistetan eserita, euskal elizgizon eta elizgizonak erregimen berriari men egin eta harekin elkarlanean ari zirela zirudien. Baina komeni da aipatzea Euskal Herriko egoera orokorretik kanpoko ezer ez dagoela, non kontzientzia karlo-integrista eta bere kleroaren bokazio kontserbadorea gaiztotu egiten baitzen berrogeiko hamarkadako totalitarismo falangistarekin. 1944ko azaroaren 25eko gutun bera, Vatikanoari euskal apaizek zuzendua, frogatzera datorkigu. Gerrak eragindako harrapaketak salatzeaz gain, eskatzen zuten Estatuak Elizan duen ingerentzia oro arbuiatzea, kontsiderazio politikoengatik kargutik kendutako apaizak berrezartzea eta hizkuntza indigenen erabilera indarrean jartzea.
Dena den, Vatikanoaren inguruan Francoren makineria politiko-erlijiosoak indargabetu zuen salaketa-gutuna. 1949. urteak euskal katolizismoari ezusteko berriak ekarri zizkion. Izan ere, Gasteizko elizbarrutia sortu zenetik ehun urte bete ez zirenean, urte hartako azaroan, bulda pontifize batek Bizkaitik eta Gipuzkoatik banatzen zuen, bi egoitza berri eratzeko, Casimiro Morcillo bilbotarra eta Jaime Font Andreu donostiarra buru zirela, aldi berean José María Bueno Monreal aragoarra matrizeaz arduratzen zelarik. Pastoral izaerako arrazoiek, alde batetik, elizbarruti hau zatitzea aholkatu zuten, baita izaera historikokoak ere, hau da, probintzien muga zibilak eta eliz mugak bat etortzea. Baina, bestalde, Gasteizko egoitza boteretsua zatitzen zen, eta, horrela, bere seminarioaren amesgaiztoarekin amaitzen zen, tradizioz nazionalista izandakoa. Zatiketa horrek, baina, ez luke eragotziko euskal Elizak lan globala egitea Vatikanoak Ekuadorreko Ballesterretik esleitu zion misio eremu batean. "Ibaien misioa" deiturikoak, historikoki, bere garrantzia hartzen du, elizbarruti bakar bat ere ez baitzuen agindu Vatikanoak misio lurralderen bat korporatiboki artatzeko.
==== Paradoxikoak hirurogeiko hamarkada ====
Luis Dadaglio iritsi zenean, 1967ko urrian, Madrilera nuntzio gisa, Vatikanoaren jarrera ofiziala askoz kontestazionarioagoa izango zen erregimen frankistarentzat, Riberi neutroarena eta Antoniutti kolaborazionistarena baino. Izan ere, Erromako Aita Santuak eta haien ereduak ere aldatu egin ziren. Eliza eta Estatuaren arteko eztiak pitzatuz joan ziren Pio XII.a hil zenetik, 1958ko urrian, Joan XXIII.a gozo bihurtutako Angel Jose Roncalli aita santuaren igoerarekin. Vatikanoko II. Kontzilioaren inaugurazioak, 1961ko urrian, beste edozein gertakizunek baino ondorio handiagoak izango zituen beharbada bizitza nazionalaren eremu guztietan. Aita Santu zaharraren "pacem in terris" entziklikak berak, hil baino bi hilabete lehenago aldarrikatuak, gutxiengo baten askapen izaera osoa hartuko luke hemen. Inoiz ez da gehiegi garestituko Ekintza Katolikoak eta haren adar espezializatuek (HOAC, VOJ, Joc, JACR) bide kritiko horietan izango duten garrantzia, 1961 baino lehen, bereziki Nafarroan. Euskal gotzainek atoiontzirik gabe babestuko dute Ekintza Katolikoko talde ezberdin horiek martxan jartzea, katoliko militante horiek erradikalizatu ahala haien jarrera izoztuz. Hirurogeiko hamarraldiak ilusio eta buruhauste berriak ekarriko zituen. Euskal Herriko 500 apaizek sinatutako dokumentua nabarmentzen da, Ignacio Larrañaga gotzain misiolariak Vatikanoko II. Kontzilioko Idazkaritzan aurkeztua.
Donostiako elizbarrutiak 1963an Sigüenzatik zetorren Lorenzo Bereciartuarekin gotzain berria jasotzen zuen bitartean, euskal apaizak gero eta interpelatuagoak sentitzen ziren egoera soziopolitiko berriaren aurrean. 1964tik aurrera, "Aberri Eguna" urtero ospatzeak pertsonaren eta herrien eskubideak gutxi errespetatzen zituen erregimenaren aurka egiteko aukerarik onena ematen zuen. Alde batetik, Gasteizko katedral zaharberrituaren inaugurazioak gotzainari bide ematen bazion Francori zerbitzatzeari utzi ez zion sektore handi baten esker on osoa adierazteko, beste alde batetik, militante katoliko konprometituenak talde hertsiki politikoetan nahastea. ETA-JARC topaketa erabakigarria izango da euskal erlijio-munduaren pixkanakako sekularizazioan, García de Cortazarrek dioenez. Horregatik, apezpikuek gero eta gutxiago inguratuta, euskal apaizek erresistentzia handieneko bideak aukeratuko dituzte beren konpromisoetan.
Derioko apaiztegiko 60 apaizen bigarren entzierroak, Gurpide gotzainaren dimisioa eskatzen duenak, dramatismo handiagoko kotak eskuratuko ditu, bere gotzain hilzorian dagoenak emandako "a divinis" etendurarekin, eta, ondoren, 1968ko azaroaren 18an hil zen apaiz itxialdi betean. Arazoa enbridatuko luke Jose Maria Cirarda Santanderko gotzainak, orain Vatikanoak izendatuta, zuzenean Bilboko administratzaile apostolikoak. Bereciartua egun beretan hil zen kointzidentzia hutsagatik, bere ibilbidean zehar Vatikanoko II. Bakarrik, heriotzaz gaixorik, eta ahuleziatik indarrak aterata, erregimen frankistaren harrapaketak salatzera iritsiko zen, salbuespen egoeraren aplikazioan. Aldi berean, Mateo Mugica — 1937ko Gutun Kolektiboa sinatu ez zuen gotzaina — Zarauzko erretiroan hil zen. 1947tik erbesteratua zeraman bere aberrian, "Cinnako gotzain" titulu xumearekin, Gasteizko dimisionarioa indarrez.
==== Diktaduraren gainbehera ====
Euskal Elizako gertakizunak halako moldez gertatuko ziren, non jada albiste izateari utziko baitzioten eta munduko aktiboenetako bat bihurtuko baitzuten. Bereciartuaren heriotzarekin Jacinto Argaya nafarra Donostiara joaten zen, euskal hierarkian beste talante irekiago bat baieztatuko zuena. 1968ko abuztuan, Gobernua eta Vatikanoa ados jarri ondoren, Zamorako "espetxe konkordarioa" inauguratu zen ehun elizgizon baino gehiagoren homiliak eta idazkiak itotzeko eta zigortzeko. Euskal kleroak, jada geldiezina, euskal mugimendu abertzale guztien estaldura zuen, ETArena barne. 1970eko amaieran 16 euskal abertzaleren aurkako Burgosko prozesuak espainiar apezpikua zatitu zuen. Bere osagaien artean, kontserbadoreenek, 23k, dokumentu batean, Elizak bertan eginiko edozein interferentzia gaitzesten zuten. Akusatuen artean bi apaiz zeudenez, gobernuak ateak itxita egin nahi zuen epaiketa, eta horren aurka agertu ziren Argaya eta Cirarda, ohar bateratuan, gobernuari gogoraraziz ETAren indarkeria ez ezik instituzionala ere bazegoela. Euskal literatura klerikalean balio-judizio horien erreferentzia etengabea izango litzateke gerora.
1971 amaitu zenean, Cirarda, Bizkaiko elizbarrutiaz Antonio Añoveros nafarra arduratu zen, baina ez bere apaizen protesta eta desonespenik gabe, bere sartze-homiliatik goarnizioak berehala inguratu zituenak, euskal herriaren zerbitzuari, justizia sozialaren sustapenari eta berataz gabetutako apaizen askatasunarekiko kezkari erreferentzia eginez. 1969tik aurrera, Arturo Tabera klaretiarra, Iruñeko artzapezpikua, kardinal aukeratua zen, eta 1972an, Vatikanoak, Argayaren bitartez, bere laguntzaile bezala Jose Maria Setien adimentsua jartzea lortu zuen, ondoren Donostiako egoitzaren titularra zena. Francoren aroa lau aldeetatik igarotzen zen heinean, Elizaren eta Estatuaren arteko egoera gatazkatsuena Añoveros gotzainak sortuko zuen, 1974ko otsailaren 24an Bizkaiko elizetan irakurritako homilia batean euskal herriaren "askatasun justua" ziurtatuko zuen "antolaketa soziopolitikoa" eskatzen zuenean.
Baina larruazaleko nerbioek nazio osoan zehar jauzi egin zutenean, Bilboko gotzainak, borobilki, bere egoitza uzteari uko egin zion, gobernuak nahi zuen bezala. 1975eko Bizkaia eta Gipuzkoaren aurkako salbuespen-egoerek apaizen atxiloketen balantze ikusgarria egiten zuten. Argaya eta Añoverosen jarrera "bi aldeen indarkeria" salatuz, okerra iruditzen zitzaion euskal kleroaren sektore erradikalizatuenari. Bi etakide eta FRAPeko hiru kide fusilatu zituzten, eta Pablo VI.ak hiru aldiz esku hartu zuen. Horrek sumindura sortu zuen herrialde osoan zehar, eta Eliza haserretu eta erregimena herrialde askoren aurrean deskalifikatu zuen. Azaroaren 20an Franco hil zenean, Setienen agur lakonikoak, zeinaren homiliak bi minutu irauten zuen, zalapartak eragiten zituen Artzain Onaren katedralaren barruan eta kanpoan, muturreko sektoreek eta erregimeneko egunkariek dimisioa eman zezaten eskatuz. Franco hila zen, baina Francok nahi izan zuen Eliza, Regoren esaldi batean, zerbait lehenago hila zen.
==== Frankismo osteko krisia ====
Euskal Elizak, erregimenaren aurkako euskal borroka politikoan konprometituta, oso prezio altua ordaindu behar zuen bere beligerantziagatik. 1968tik aurrera, apaiz-sekularizazioak sarriago egiten ziren egunez egun. Espainia osoak bizi zuen seminarioak, nobizionatuak eta etxe erlijiosoak eraistea izango da, zalantzarik gabe, etorkizuneko euskal elizako ikertzailearentzat fenomeno liluragarrienetako bat. Frankismo osteko lehen urte hauetan, Eraren terrorismoaren aurrean begiak ixtea eta "bere ardurak bere gain" ez hartzea leporatuko zaio euskal hierarkiari. Baina euskal gotzainek, aspaldidanik, behin eta berriz eta zorrotz gaitzesten dute indarkeria oro: ordena publikoko indarrena eta ETAko kideena. Eusko Jaurlaritza 1980an eratu zen, eta euskal hierarkiak gogor areagotzen zituen terrorismoaren aurkako gaitzespenak; izan ere, adierazpen horiek gaizki interpretatu ohi dira, edo beste ikuspegi politiko batzuetatik desitxuratzen dira.
Euskal gotzainen edozein adierazpen bateratu edo isolatuk iritzi hauts handiak altxatuko ditu, ezberdinenak eta aurkitutakoak. Esate baterako, otsailaren 23ko estatu-kolpe akastuna eta, horren ondorioz, armadak Euskal Herrian duen presentzia indartua direla eta, euskal gotzainen adierazpena, Espainiako prentsaren zati handi batek, botere espiritualaren irentsi lotsagabetzat joko du politikarian. Antzeko algarabia politikoa pizten zuten berriro euskal gotzainek 1982ko uztailean, Prozesu Autonomikoa harmonizatzeko lege organikoaren proiektuaren inguruko pastoral bat argitaratzearekin batera. Esku sartze desegokiaren balizko salaketetatik aterata, euskal gotzainek aitortzen zuten ez zutela "inola ere LOAPAren alderdi tekniko eta juridikoetan sartu nahi". Adierazpen horren edo drogaren arazoari buruz emandakoaren aurkako kazetaritza-zalapartak, ia guztien aurka bezala, Elizak bere herriaren behar zehatzak sortzen dituen horiekiko konpromiso-izaera nabarmena erakusten du beste behin ere.
== Kristau taldeak ==
|
