Kristautasun: berrikuspenen arteko aldeak

Oparotasun eta bizitza kulturalaren ikuspuntutik, [[Bizantziar Inperioa]] kristau historia eta zibilizazioaren une gorenetako bat izan zen, eta [[Konstantinopla]] izan zen tamainaren, aberastasunaren eta kulturaren ikuspegitik kristau munduko hiririk garrantzitsuena<ref>{{Erreferentzia|abizena=Cameron, Averil.|izenburua=The Byzantines|argitaletxea=Wiley-Blackwell|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/429601392|isbn=9781405198332|pmc=429601392|sartze-data=2019-09-15}}</ref>. Garai horretan [[Antzinako Greziako filosofia]]ren gaineko interesa berpiztu zen ere, eta literatura oparoa ekoiztu zen [[greziera]]z. [[Bizantziar artea]] eta [[bizantziar literatura]] Europan zehar nagusi izan ziren, eta Mendebalde osoan garai honetan Bizantziar arteak izandako zabalpen eta esanahia izugarria izan zen. [[Islam]]aren sorrerak, eta bereziki [[Ipar Afrika]]ra zabaldu izanak kristau kongregazioak murriztu zituen eskualdean. Une horretatik aurrera Egiptoko [[Eliza Koptoa]], [[Etiopia]]ko [[Tewahedo Eliza Ortodoxoa]] eta [[Nobatia]], [[Makuria]] eta [[Alodia]]ko [[Nubiar Eliza]] baino ez ziren geratu talde egonkor gisa<ref>{{Erreferentzia|abizena=Browning, Robert, 1914-1997.|izenburua=The Byzantine Empire|argitaletxea=Catholic University of America Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/844260253|edizioa=Rev. ed|isbn=9780813220321|pmc=844260253|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.

 

=== Goi Erdi Aroa ===

[[Erromatar Inperioaren gainbehera|Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbehera eta erorketarekin]] [[aita santu]]a figura politiko garrantzitsuan bilakatu zen, lehen aldiz ikusgai [[Leon I.a (aita santua)|Leon I.ak]] [[bandalo]] eta [[huno]]ekin izandako tratu diplomatikoetan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Gillett, Andrew.|izenburua=Envoys and political communication in the late antique West, 411-533|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/252482632|isbn=0511120451|pmc=252482632|sartze-data=2019-09-15}}</ref>; baina baita [[Erromatar Inperioko probintziak|lehengo probintziatan]] ezarritako apezpikuen botere berrian ere<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Wickham, Chris.|izenburua=El legado de Roma : una historia de Europa de 400 a 1000|argitaletxea=Pasado & Presente|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/932809973|isbn=9788494289019|pmc=932809973|sartze-data=2019-09-15}}</ref>. Garai honetan eliza [[misiolari]] ekintzaldi luzean hasi zen, eta hainbat leinuk erlijioa heuretzat hartu zuten. [[Arianismo]]ak heriotza-zigorra ezarri zuen [[paganismo]]aren aurka (adibidez, [[Verdengo sarraskia]]) gerora katolizismo bilakatuko zena [[hungariar]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Engel, Pál, 1938-2001.|izenburua=The realm of St. Stephen : a history of medieval Hungary, 895-1526|argitaletxea=I.B. Tauris|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46570146|isbn=1860640613|pmc=46570146|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[germaniar]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Padberg, Lutz von.|izenburua=Die Christianisierung Europas im Mittelalter|argitaletxea=Reclam|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/488673347|edizioa=2., überarb. und aktualisierte Aufl|isbn=9783150186411|pmc=488673347|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[zelta]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Koch John T.|izenburua=Celtic culture : a historical encyclopedia|argitaletxea=ABC-Clio|data=2006|url=http://worldcat.org/oclc/727744405|isbn=1851094458|pmc=727744405|sartze-data=2019-09-15}}</ref>, [[herri baltiko]] eta hainbat [[eslaviar]]ren<ref>{{Erreferentzia|izena=Mirosław|abizena=Białous|izenburua=Religion of the Proto-Slavs|orrialdeak=145–152|hizkuntza=en|data=2016-12-01|url=https://doaj.org/|aldizkaria=Elpis|alea=18|zenbakia=0|issn=1508-7719|doi=10.15290/elpis.2016.18.20|sartze-data=2019-09-15}}</ref> artean hedatu zen. Garai honetarako [[euskaldun]]ak jada [[Kristautasuna Euskal Herrian sartzea|kristauturik zeudela uste da]].

Garai honetan ere elizak aldaketa nabarmenak izan zituen. [[Gregorio I.a]]k dramatikoki eraldatu zuen Elizaren egitura eta kudeaketa<ref name="gonzalez" />. [[X. mende]]aren hasieran Mendebaldeko monasterio kristauek berraktibazio fase bat izan zuten [[Clunyko abadia]]ren gidaritzapean<ref name="gonzalez" />. Europa osoan zehar erlikien inguruko merkatua sortu zen<ref name=":0" />, erromesaldiak piztuz, tartean [[Donejakue bidea]] bezalakoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La peregrinación a Santiago de Compostela|hizkuntza=es-ES|url=https://oficinadelperegrino.com/peregrinacion/introduccion/|sartze-data=2019-09-15}}</ref>.

 

Armentia, Behe Erdi Aroko bisagra egoitza (700-1200). Euskal populazioa duen elizbarrutia Valpuesta eta Arabakoa litzateke, lurraldearen titulua galduko lukeena, Armentiakoarekin izendatzeko, hau da, egoitzarenarekin. Calahorra musulmanek okupatzen zuten bitartean, Arabakoa "ekialdeko euskal kristautasunaren arima" zen, Azconaren esaldian. Bere lehen gotzaina, dirudienez, Bivere zen, Leongo familia noble batekoa, han babestua. 1014ra arte ez ditugu zehatz ezagutzen bitarteko gotzainak Muño II.era iritsi arte. Ubieto, Mansilla eta Mañaricuaren ikerketek Arabako egoitza Nafarroako erresumaren orbitarantz biratu zela aipatzen digute, honela, kondeen eta ondoren Gaztelako erregeen aurka borrokatuz. Muño hau, Beguilaza izena zuena (Mirada áreto), alkurnia euskarakoa, 1033an hil zen, San Esteban errekaren ondoan, San Millan monasterioko apunte batean agertzen denez. Beraz, dokumentatutako hamar gotzain arabar baino gehiagoren artean, Joanena dago (1033-1037?), honen izena idazkun batean agertzen delarik, non Antso Nagusiak Oñako monasterioari mertzedak ematen zizkion, bertan Clunyren erregela sartu zelako. Garcia I.ak 16 urteko apezpiku bat izan zuen, gotzain hauen ohikoa bi urte betetzea zenean. Bere jardueren artean, aipagarria da García erregeak bere emazteari, Estefania (1040) eta jada gaixorik zegoen errege berari 1051n Leyrera laguntzea, non bere osasuna berreskuratzea espero zuen.

 

1052an, Najerako monasterioko dotazio-gutuna berretsi zuen, eta, aurreko urtean, Bizkaiko kondeek Izpeiako Andre Mariaren dohaintza egin zuten. Ondoren, Vela I (1055-56), Muño III (1057), Vela II (1057-59), García II (1060), Muño IV (1060-62), Vela III (1062), Muño V (1063-4) eta Fortuño II (1065-1088), azkena Arabako gotzaindegian, Hone pontifizearen arteko zismaren paraleloan. Gainontzeko gotzain espainiarrek Erromaren aurrean erromatar errito gotikoaren erabileraren jarraipena defendatzeko aukeratua, bere enpresatik garaile irteten zen. Hil zenean, Arabako elizbarrutia Calahorrako elizbarrutiarekin bat eginda geratu zen behin betiko. Mitra kalagurritarrarekin bat egiteak bi mendez bi kabildoen arteko borroka sutsua piztuko zuen, Armentiakoa katedraletik ikastetxera jaitsiz. Gotzainekin batera, Euskal Herrian Elizaren martxarako hain erabakigarriak diren erakundeak: artzapezpikuak, egoitzako gune baterako ordezkariak, eta monasterioak, herriaren aldaketa erlijioso eta sozialean erabakigarriak diren erakundeak. Garrantzitsuak dira, beraz, Portugaleteko artzapezak, Arabako asko, Leintz harana eta Hondarribia. Eta Vasconiara hurbildu edo bertan kanpatzen ziren monasterioen gerrikoa bezala, Oña, Cardeña, Las Huelgas, Silos, San Milan, Najera, Valvanera, Irache, Fitero, Leyre eta Orreaga. Horietako batzuek eta beste batzuek, espiritualtasun-zentroez gain, beste alderdi kultural batzuei ere ematen zieten funtsezko arreta: arte erromanikoari, landa-pastoralari, landa-eremuaren santifikazioari, bai eta premiaren araberako zerbitzuari ere – Ospitale-sarea, hamabi arte Navarran –, eskolei, kofradiei. Goñi Gaztanbidek XI. eta XII. mendeetako Nafarroarako sintesi ederra trazatu du.

 

[[VII. mende]]tik [[XIII. mende]]ra bitartea elizak barne gatazka handiak izan zituen. Ondorioz, Ekialde-Mendebalde arteko bereizketa eman zen, [[Zisma Nagusia]] izena ematen zaiona; Mendebaldeko edo Eliza Latinoaren ([[Eliza Katolikoa]] dena) eta, batez ere, greziarra zen [[Ekialdeko Eliza Ortodoxoa]]ren arteko bereizketak gaurdaino iraun du. Bi aldeek ezberdintasun nabarmenak zituzten gai administratibo, liturgiko eta doktrinaletan, batez ere [[aita santuaren primizia]]ren inguruan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Great Schism: The Estrangement of Eastern and Western Christendom|url=http://orthodoxinfo.com/general/greatschism.aspx|aldizkaria=orthodoxinfo.com|sartze-data=2019-09-19}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Duffy, Eamon.|izenburua=Saints & sinners : a history of the popes|argitaletxea=Folio Society|data=2009|url=http://worldcat.org/oclc/370728213|pmc=370728213|sartze-data=2019-09-19}}</ref>. [[Lyongo bigarren kontzilioa]]k (1274) eta [[Firenzeko kontzilioa]]k (1439) bi elizak batzeko saiakera egin zuten, baina bi kasuetan Ekialdeko ortodoxoek uko egin zioten erabakiak martxan jartzeari, eta bi elizen arteko zismak dirau. Hala ere, Eliza Katolikoak lortu du [[Ekialdeko Eliza Katolikoak|Ekialdeko eliza txikiago batzuekin batasuna]].

 

Honela, Frantziako gobernu iraultzaile Elizaren artean gatazka sortzen da, bi Euskal Herrietan hain ondorio sakonak izan behar zituena. Fededunak banatu egiten dira. Zenbait herritan, [[Ainharbe|Ainharben]] kasu, jendeak harrera beroa egin zien apaiz juramentudun edo konstituzionalei, eta ezkutatu ziren apaiz erregogor batzuen atzetik joan zen. Horietako batzuk, Briscousena edo [[Ainhoa|Ainhoarena]] kasu, gillotinatuak izan ziren lehena eta fusilatua bigarrena. Beste batzuk, Duronea [[Sara|Sarako]] parrokoa kasu, Pinet eta Cavaignac lausengatzeagatik ospetsu egin ziren. Erroma, isilik zegoena, bere mututasunetik irteten da gero Iraultzari gerra deklaratuz, beronek konfiskatutako ondasunen salmenta Elizari iragartzean. 1793ko azaroan kultu katolikoa abolitu ondoren, Arrazoi Jainkoari eskainitako jai zibilak hasi ziren. Europa erreakzionario osoak [[Konbentzio Nazionala|Konbentzioaren]] aurka deklaratutako gerrak egoera are gehiago haserretuko du, kleroaren zati handi bat inbaditzaileekin jarriz, eta horrek Elizaren ondasunei eraso egitea ekarriko du, Baionako katedralaren estatua suntsitzea kasu. Milaka apaizek klandestinoki gurutzatzen dute muga, Hegoaldean ezarriz. Nafar, bizkaitar, arabar eta gipuzkoar lankideen artean izango duen eragina erabakigarria izango da.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Eliza nazional bat antolatzeko egin zuen lan legegilea izugarria izan zen. 160 lege, dekretu eta aginduren kopurua gainditu zuen, desamortizazioak zituzten elizgizonak menderatu eta ahultzeko eta beren komunitateen likidazio bera lortu arte. Euskal Eliza, gerrak suntsitua, hondatu egiten zen une batzuetan, batez ere orain, liberalek bilatutako Garcia Abella de Calahorra eta Andriani de Pamplona gotzainen absentziaren aurrean. Euskal elizgizonak, gehienbat, liberalaren gaitzespena erakusten zuen pulpitutik, gobernuaren erregalismo berriaren aurkako Elizaren defentsan sartuz. Jarrera horrek Andrianiren erbesteratzea ez ezik, kalonje batzuena ere eragingo luke. Baina moderatuen boterera igotzeak eta 1845eko Konstituzioaren sagaratzeak harremanak hobetuko zituzten, 1851ko konkordatua sinatzeraino. Euskal Elizak, erbesteko punta-puntako elizgizonak jaso ondoren, gogo handiz parte hartzen zuen erregimen burges berriari eusten, "Erregimen zaharretik" aldenduz.

Arabako Foru Aldundiak, Gasteizko Udalak eta, batez ere, Pedro de Egaña politikari arabarrak (14 urte) -batzuetan Gobernazio ministro gisa- Arabako hiriburuan euskal mitra finkatzea lortu zuten. Era berean, Bizkaiko eta Gipuzkoako beste bi aldundiek elizako aurrekontu berriak ordaintzera behartzeko hartutako konpromisoak enpresaren azken arrakasta berretsi zuen. Euskal elizbarrutiaren sorreraren garrantzia pozez gainezka jaso zuten euskal prentsa osoak, batez ere Arabakoak, eta probintzia horietako gizarte sektore guztiek. Gasteizko gotzaindegi berriak euskal historia osoko lehen erakunde partzialki bateratua eskaintzen zien euskaldun guztiei. Garrantzi politiko hori ez litzaioke oharkabean pasatuko La Calzadako abadeari; izan ere, aparteko garrantzia duen dokumentu batean, Justizia ministroaren aurrean protesta egiten zuen elizbarruti hori sortzeagatik; izan ere, "Baldin eta duten independentzia administratibo eta legedi bereziaren arabera, espirituala eta elizgizona elkartzen badira, beharrezkoa den guztia dute beren kabuz gobernatzeko eta independenteak izateko".

 

 

Hemen ez ziren inola ere eman eraikin erlijiosoen eraispenak, Sevillan, Malagan edo Madrilen, esaterako. Erlijio-komentuak kentzea edo murriztea, hemen ere, printzipioen adierazpen hutsean geratzen da, gutxienez 25erako, eta horien berri badugu. Diputatu nagusi berberak, batez ere Miguel Dorronsoro karlista, "Zaldun jatorra", Hendaiaraino lagundu zuena, bere babesle bera izan zen. Euskal herritar liberalen ekimenez eta are gutxiago karlisten ekimenez, Loiolako jesuitak kanporatzea erabaki zuten, erbestera joan aurretik jesuita espainiar asko agertzen baitziren bertan. 1869ko Konstituziogileen irekieraren aurrean, euskal herriak bere diputatu kontserbadore eta katolikoak aukeratu zituen, gehiengo liberal eta aurrerakoiko parlamentu baterako, gutxiengo errepublikar kezkati batekin eta eliza- eta erlijio-gaiei buruzko informazioekin. Espainian erlijio-askatasuna behin betiko onartu baino lehen, probintziek, "Katolikoen elkarteen" bidez, erlijio-batasunaren aldeko sinadurak bildu zituzten, ordena honetan: nafarrek 135.834 sinadura lortu zituzten, gipuzkoarrek 79.829, arabarrek 50.689 eta bizkaitarrek 46.859. Nabarmentzekoa da Donostiak duen sinadura-kopuru txikia, 2.338 sinadurarekin, gehi Antigua auzoko 354rekin, 14.111 biztanleren gainean, 1860ko erroldaren arabera, Gasteiz eta bere herrien aldean, 18.133 sinadurarekin. Datu horien azpian, aipatu ditugun elkarte borrokalarien jarduera dago, hala nola Gasteizkoa, "Prentsa onaren" hedapenarekin, doan.

 

 

Hondarribiko batzarraren eliz ekimenek, zerbitzuan zeuden apaizen kopurua murriztean eta elizena ere murriztean (46 kentzen zituen), gipuzkoarren fedea arriskuan jartzeaz gain, 31 herri kontestatarioek foruen existentzia bera ere aipatzen zuten. Izan ere, Dorronsorok, Manterolak eta Ortiz de Zaratek azaltzen zuten elizgizonen eta foruen kausa berbera zela, nahasi egiten zirela. Aldundia, beraz, Hondarribitik irten zen, foru-aldunditik, eta, haien arabera, probintzial bihurtu zen, hau da, "Gaztelar" instituzio bihurtu zen, eta, beraz, deskalifikazio-zigorra haren gain erori zen. Erakundeen nahigabeari euskal apaiz guztietan konspirazioarekin eta bere nortasunaren defentsarekin erantzuten zitzaion. "Jainkoa eta Foruak" Carlos VII.aren aldarrikapena bideratuko du, Pretendientea Espainiako tronura.

Hala, Azpeitian, Jauregi apaiza eta beste bost apaiz, 162 mutilekin, jesuiten kongregazio Marianetakoak; Orion, Macazaga apaiz kultua, goi-mailako jesuita Garciarena, aldi berean sediziosoak Motan espetxeratua; Arechavaletan eta Leintz bailaran, apaiz Segura, Municha, Echaguibel, Kleroa "Hondarribiako Batzarren eta Konstituzioaren aurkako matxinaden buru zen; Hondarribian, Ollo parrokoak karlistak babesten zituen Guadalupeko basilikan bertan; Tolosan, Mendizábal apaiz adimentsuak, Santa Cruz mitikoaren mentoreak, udal hauteskundeak usteltzen zituen; Donostian, Honrubia apaizak, Azcue, Arizmendi 1873ko irailaren (e) (a) n, honako hau idatziko du: "Azpeitiko udalerrian 18 jesuita eta 200 jesuita baino gehiago bildu izana. Egunkariak jakingo ez lukeena da bere karikatura errealitatearekin nahasten zela.

 

 

Honek, 1881ean, bere aurrekoen parrokia eraberritzeko proiektuak gauzatuko lituzke. Gipuzkoari dagokionez, 1885ean Loiolako San Inazioren jaiotetxeko lanak bultzatu zituen. Izan ere, Jesusen Lagundiaren etxe-ama osatu gabe eta bakartuta geratu zen 1767tik. 1868ko Gipuzkoako Batzar Nagusiek, Zumaian, santutegia amaitzeko harpidetza ireki zuten. Orain bere txanda jotzen zuen San Inazioren etxera. Madrilgo gobernuak bere egoitzatik kentzen zuen, Madrilgo gotzain bihurtuz, dio Di Pietri nuntzioak berak, "Kleroarekiko autoritate nahikorik ez zuelako eta bere senideengatik gidatzen uzten zitzaiolako". Bere oinordekoa, Ramón Fernández de Piérola (1890-1904), Gasteizera, ibilbide eklesiastiko luze batekin iristen zen -Amadeo I.a erregearen ohorezko kapilaua, Habanako eta Avilako apezpikua eta publikoa-, euskal probintzietan gerra karlista amaitzeko bere aholkuekin lagundu izana leporatzen zitzaion, agian arrazoirik gabe.

Gasteizko seminario handian – "Espainiako elizbarrutirik onenarena", nuntzioaren esaldian –, 1890ean 727 ikasle zituen, horietatik 254 barneratuak. Aipatzekoa da elizbarrutiko apaizen gutxitze txiki bati kontrajartzen zaiola ordena eta kongregazio erlijiosoen loratze, berreskuratze eta antolaketa geldoa. Institutu erlijiosoen garapenari dagokionez, azpimarratzekoak dira kongregazio femeninoen fundazioak. 63ra arte dira mendearen bigarren erdian argia ikusi zutenak. Gipuzkoarentzat merezi du gogoratzea – Amaiera izaera izan arren – Hezkuntza helburuekin, "Baserritarren alabentzat eta arrantzaleentzat", 1866an Cristobaldeguiren ikuskariak, llagen mojak sortuak, eta Mariaren Konpainiako erlijiosoak, Donostian. Bilbon indarrez sortu ziren 1891n Santos Angeles Custodios elizgizonak, Rafaela María Ibarra eragin handiko fundatzailearen zuzendaritzapean. Gomer jesuitaren eskutik, "Intxaur askorekin eta zarata gutxirekin", Euskal Herrian sartuko lirateke, pontifikatu honen azpian, xume erlijioso batzuk, salesiarrak, Cavour eta Garibaldiren "Risorgimento italiano" laikoan jaioak, Juan Bosco apaizak sortuak, gaur santua, "Klase herrikoien giza, gizarte eta izpiritu sustapenerako", Ramon Zabalo salestarraren pazientzia beneditarrak eta euskal irmotasunak Barakaldon sortzea lortu zuten 1899an, udalaren baldintzarik gabeko laguntzarekin. Piérola hil aurretik, 1898an, Urquiolako santutegia altxatzeko lanak hasi zituen, eta Valentin Berriotxoa beatifikatzeko prozesuan esku hartu zuen.

 

 

Hogeita hamar urte geroago, Pedro de Icazak sortutako Fundación Vizcaína Aguirre fundazioaren babespean, beste erakunde paralelo bat sortu zen, merkataritza-ikasketei bakarrik eskainia, Jesusen Lagundiaren eskutik, Deustuko Merkataritza Unibertsitatea ere deitua. 1900. urtean jesuitak errenkada integristetatik desbideratzen direnean, mugimenduak praktikan bere garrantzia galduko du. Hala ere, bere herentziak garrantzi handiagoa izango du Euskal Herrian, lehen euskal nazionalismoan sartu baitzen. Bere aitak, Sabino Aranak, integrista guztiek bezala, "Jesukristoren erregealdi soziala" islatu nahi zuen, baina soilik euskal arraza eta hizkuntzaren ibilbideen barruan. Ideologia nazionalista berriak, euskal gertaera bereizgarriarekiko hain sentibera izanik, hainbeste urte bere nortasunaren kontzientzia bizirik mantentzen saiatzen ari zen klero baten nahiak eta borrokak islatzen zituen. Pulpitutik, orain eta aitortzatik bertatik, euskal apaizek egitarau erlijioso-politiko oso bat abiaraz zezaketen, beren fededunen buru xaflakorretan erraz sartuko zena. Oso lan gutxi egin zuten elizbarruti honetako gotzainek beren elizgizon politizatua konbentzitzen beren parrokiakoak botoa ematera bideratzearen komenigarritasunaz.

Alfontso XIII.aren adin nagusitasunetik aurrera, gobernuak euskal elizgizon ugari sustatuko zituen apezpikutzara. Klerikoan, euskal ideologia nazionalistak bere deskalifikazioa osatuko luke, karlismoa bere sustapenean arrakastaren bermea litzatekeen bitartean. Jose Cadena eta Eleta, Gasteizko egoitzan oinordekoa, era guztietako liskarretara pasatuko ziren euskal nazionalismoarekin: bataioetan euskal izenen debekua, klero euskaldun filonazionalistaren etengabeko salaketa, Angel Zabalaren Bizkaiko Historiari argitalpen lizentzia ukatu izana. Bestalde, Eleta prebalatuaren kezka Gasteizko katedral berria eraikitzea izan zen, 1911ko apirilean kripta bikaina inauguratzea lortuz. 1913an Melo y Alcalde gotzaina sartu zen euskal eszenan. Gasteizen sartzea eta ideologia nazionalista aurreratzea bat zetozen. Berak, ordea, mugimendu mauristak eskatuta ikusiko zuen bere burua, euskal eskuinaren politika berriaren pertsonifikazioa. Bere osagai autoritarioak eta espainiar aberriaren balio katolikoekiko fideltasunaren berme mauristak bere lehentasun guztiak erakarriko lituzkete. Melo aita santuak, orduan euskal ideologia ulertzeko ahaleginik txikiena ere egin gabe, harreman onak izan zituen euskal burgesiako kide nabarmenekin. Madrilgo elizbarrutira lekualdatu zuten, 1917an Leopoldo Eijo y Garay euskal egoitza okupatu zuen. Unibertsitate Gregorianoko ikasle bikainak hiru doktoretza lortu zituen Gasteizera iritsi aurretik. 36 urterekin elizbarruti deseroso batean sartu zen. Izugarrizko zalaparta sortu zuen Euzkadi egunkari ez hain katolikoaren zuzendari katolikoaren aurka 1923ko maiatzean botatako eskomunioak. Arrazoia, Belloch kardinalaren diskurtsoaren zentsurak eragin zuen, Estibalizko Ama Birjinaren koroatzea zela eta, non aita santuak interes erlijiosoak monarkikoekin identifikatzen zituen.

 

Nortasun eta originaltasun handiko gotzainek beteko dute Gasteizko egoitza urte hauetan. Lehena, Zacarias Martinez Nuñez agustinarra, 1923ko uztailean iritsi zen, hirurogeigarren urteurren bihurtzeko zorian. Bere sentsibilitate zientifikoak -zientzian doktoretza bat zuen - Diziplina enpirikoen aldeko ekimen mota guztiak sustatuko zituen elizbarrutiaren bihotzean, seminarioan. 1920. eta 1930. urteen artean, etorkizuneko euskal apaizen ikasketa-planak euskal gramatika, psikologia esperimentala, paleontologia, geologia, etnografia eta paleontologia ikasketekin aberastu eta zabaldu behar ziren. Era berean, ikasketa teologikoen orientazio askoz pastoralagoak misionologia, ekintza katoliko soziala eta pedagogia kateketikoa bezalako irakasgaiak sartzen zituen. Aldaketa horren aitzindariak izan ziren gaur egun euskal ikasketen patriarka den Martinez, Jose Migel Barandiaran, eta Manuel Lekuona. Bi iturburu agortezin horietatik sortu ziren Eusko-Folklore Elkartea, euskal hizkuntza eta literaturaren katedra, Kardaberaz Akademia, Gymnasium aldizkaria. Bestalde, gotzain berriaren sentimendu monarkikoak agerian geratu ziren 1926ko otsailean Urolako trenbidearen inaugurazio solemnean, Espainiako Erregeen aurrean emandako hitzaldian.

 

Erbesteratuak Hendaiara, Angletera, Poitiersera, Bugedora eramango zuen. 1933an bere egoitzara itzuli zen. Egunkarietako gerrillak, Ezquiogako agerpenak, Konfesio eta Kongregazio Erlijiosoen Legea, euskal apaizen aurkako atentatuak, 1934ko iraultza, Bilboko El Liberalek euskal Elizaren aurkako errezelo publikoak, nazionalistak ezkerrera hurbiltzea, 1936ko hauteskundeak, horizonte beligerantea udaberrian, uztailaren 18an lehertua. Heriotza mehatxuak, beldurrak, gotzainaren bigarren erbesteratzea, Burgosko gobernuak Gasteizko seminarioaren itxiera tramitatzea bere zortziehun seminario ingururekin. Don Mateoren erbestealdia 1947an Zarautzera itsu-itsuan itzuli zenean amaituko zen. Berriz joatea egokitu zitzaion, elizbarruti bikaina utziz 2.150 apaiz sekularrekin, espainiar osoaren% 6; 1.549 erlijioso, Espainia osoaren% 12, eta 5.123 erlijioso, herrialdeko guztien ia% 11.

 

 

Beste biek, Bilbok eta Donostiak, industrialak, 8 eta 10 abeltzain eskaintzen zituzten, hurrenez hurren, 10.000 biztanleko. Hiru elizbarruti berriek beren parrokiak berrantolatzen zituzten bitartean, beste batzuk irekitzen zituzten, beren mintegiak inauguratzen edo indartzen zituzten bitartean, Euskal Herri osoan katolikoen taldeak agertzen ziren, administrazio bakar gisa antolatutako Eliza batekin apurtzen zutenak. 1955. eta 1956. urteetan, Gasteizko eta Bilboko orri hierarkikoa bikoizten zuten. Bueno Monreal Sevillako artxidiozesira eramaten zuten, Segura kardinalak hainbeste aldiz egindako gehiegizko keinu profetikoak neutralizatzeko. Peralta Ballabriga aragoiarrak ordezten zuen, 1976ra arte Gasteizkoa baino gotzain egoitza gehiago jaso gabe erretiro aurreratua hartuko zuena. Bestalde, Zaragozara transferitutako Morcillo gotzaina, Gúrpide nafarra eta Beope ordezkatuko lituzke, honen buru hil baitzen, bere kudeaketaren balantze lausengari bat eman gabe.

Egia esan, 1960ko gertaerek, 339 euskal apaizek Vatikanora, nuntziora eta apezpiku berengana zuzendutako maiatzeko idazkiak, Derioko Seminario Nagusiko gertaerek adibidez, batez ere Bizkaiko elizbarrutiaren nagusitasuna aldarrikatzen bazuten, Gúrpide gero eta ezgaitasun handiagoa adierazten zuen, bere kleroaren konpromisoa bideratzean. 1968ko abuztuan, zalantzarik gabe Frantziako maiatzean kutsatuta, 40 apaiz bere apezpikuaren bulegoak okupatzen ari ziren, apezpikuaren jarrera pasiboaren aurka protesta egiteko, errepresio frankistaren ondorioz (salbuespen egoera, isunak, apaizen atxiloketa arbitrarioak). Anekdota "kategoria" bihur daiteke, gure herriko Elizaren historian apaiz-talde batek eraikin erlijioso bat hartzen zuen lehen aldia baitzen. Astebete iraungo lukeen itxialditik talde bat aterako litzateke, Gogorkeriaren aurka, gogortasuna (zapalkuntzaren indarraren aurka, gogortasuna) leloarekin identifikatuta. Gogorreko apaizak elizbarrutiko kolektiborik erradikalena izango ziren beren euskal aldarrikapen nazionalean.

 

 

Eragin horien ondorioz, Francok apezpikuak aurkezteko pribilegioa berreskuratu zuen Egoitza Santutik, Juan Carlos I.ak uko egin zion arte; izan ere, 1943an, Carmelo Ballester paulak bere Leongo elizbarruti lasaia Gasteizko egoitzatik aldatu zuen. Ballester, beste bederatzi pregoilarirekin batera, lehen Gorte frankistetan eserita, euskal elizgizon eta elizgizonak erregimen berriari men egin eta harekin elkarlanean ari zirela zirudien. Baina komeni da aipatzea Euskal Herriko egoera orokorretik kanpoko ezer ez dagoela, non kontzientzia karlo-integrista eta bere kleroaren bokazio kontserbadorea gaiztotu egiten baitzen berrogeiko hamarkadako totalitarismo falangistarekin. 1944ko azaroaren 25eko gutun bera, Vatikanoari euskal apaizek zuzendua, frogatzera datorkigu. Gerrak eragindako harrapaketak salatzeaz gain, eskatzen zuten Estatuak Elizan duen ingerentzia oro arbuiatzea, kontsiderazio politikoengatik kargutik kendutako apaizak berrezartzea eta hizkuntza indigenen erabilera indarrean jartzea.