Kristautasun: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Hasierakoak antolatu |
|||
76. lerroa:
Erdi Aroan (1200-1400). Tarsicio de Azconak ziurtatzen du XIII. mendearen hasieran biratzea gertatzen dela Euskal Herriko jokaleku politikoan, eta garai aldaketa bat pentsa daitekeela alderdi guztietan. Bilakaera horren barruan, elizaren egitatea bi zeinuk markatuko dute: aita santuaren interbentzioak eta apezpikuaren gobernuak. Ez zen berria penintsularentzat Egoitza Santuaren ingerentzia, adibidez, erromatar erritua eliza guztientzat sartzean. Baina esku hartze berria ez da orain jaien, kultuen eta otoitzen doikuntzetara mugatuko; beste alderdi batzuk eskainiko ditu. Horrela, Inozentzio III.ak deitutako gurutzada orokorreko klima orokorrean, Lateranense IV.a Kontzilioaren (1215) ondorioz, Nafarroako Teobaldo I.ak bere gurutzada propioa antolatzen zuen ekialdeko musulmanen aurka, ez laguntza pontifiziorik gabe eta bientzako aldeko fruituekin. Esperientzia hau eredugarria da: aiten artean legatuak aldizka bidaltzea eragiten zuen, penintsula osoan arrastoa utziko zutenak, batzuk arbitrariotasunagatik eta beste batzuk elizako gainbeheraren aurkako ekintza bikainengatik, lurreko aliantzek tentatua. Gotzainen gobernuari zegokionez, gotzainen funtzio erreformatzailea, bere absentziagatik nabarmentzen zen. Funtzio urikoak aukeratzen zituzten elizakoak baino gehiago.
Pentsa bedi [[Ramiro
▲Pentsa bedi Ramiro de Navarran (1220-1228), erregearen semea, baina ez bera bakarrik, zeren eta, oro har, esan daiteke Letranen zeuden apezpiku eta prokuradoreak ez zirela oso prestu agertu erreforma erlijiosoaren inguruan. Erlijio-boterearekin apezpiku-bizitza agertzen bada, oso esanguratsua da bizitza monakalaren berotasun kutsakorra. Horrela, frantziskotarrak, Iruñako Santa Engrazia fundazio bikainarekin, Italiatik kanpoko emakume frantziskotarren bizitzako lehen monasterioa izan ziren, dominikoak Iruñean, Gasteizen, Donostian (Donostia), merkatariak, familia agustiniarra, maskulinoa eta femeninoa, Iruñean, Donostian, Bilbon eta Hernanin. Egun haietako sakralizazioaren adierazle kualifikatu bat jai kristauen ospakizuna da. Ehun egun baino gehiagotan kalkula daitezke manuzko jaiak, igandeak barne, meza entzuteko eta lanik ez egiteko betebeharrarekin.
Egutegi horrek bizitza izpiritualean ez ezik, gizartean eta ekonomian ere zuen eragina. Sinodo bat idazten zuen, mendietako elizei erreferentzia eginez: "Izan ere, homeek lan egiteari utziz, landako lanetan zein beste ofizio eta artifizio batzuetan, kalte egiten dio errepublika kristauari". Kalte horiek sumatzen ziren, hain zuzen ere, Euskal Herria menditsuan. Euskaldunen bizitzaren zatitasun guztiei -oinaztar eta ganboatarren bandoen artean murgildua-, izaera triste eta ez kristauko ohitura eta ospakizun erlijiosoak laguntzen zizkieten. Horrela, hilen aldeko dueluak, non berpizteaz desesperatzen zen, kontzejuen batzarrak hilerri eta elizetan, "Zeinetara ahots asko ematen duten -Burgosko sinodo bat gaitzesten zuen, mendiei buruz- eta haserre eta porfia, birao eta zin-egite gauzak gertatzen diren", borrokak, armadetaraino, eliz hobespenen eskubideengatik eta ezkontza arbitrarioak.
83 ⟶ 82 lerroa:
Erdi Aroko udazkena (1400-1525). Euskal Herriko elizak elizaren zisman (1378-1418) Iruñeko gortearen, nafarren gortearen eta gainerakoen inguruan forjatzen ziren, Gaztelako gorteak agindutakoaren arabera. Lotsagabekeriaren eta beste akats batzuen hozkadak garrasika eta mingostu egiten zion bizitza. Elizako depresio hori, bere estamentu guztietan, ehunka bertsoz deskribatzen digu Pedro López de Ayala kantzilerrak bere "Rimado en Palacio" lanean. Bere seme Fernan, Konstantzako konklabearen zaindaria, eta beste euskaldun asko, herritik irten eta eskean ibiltzeko ohitura zutenak, Italian zehar ibiliko ziren aldizka, eta, itzultzean, kultura eta giza berrikuntzako doinuak sartuko zituzten. Errege Katolikoekin, euskal probintziak euren kezka eta enpresetara lotuta geratzen ziren, baita judu edo moriskoen gutxiengoen xurgapen edo errepresio politikan ere. Euskal Herriko Elizak ezin izan zion ihes egin Durangoko mugimendu milenaristari, eta erradikalismo soziala, izpiritu askea, joakinismoa eta fratizelismoa zituen; 1442tik XV. mendera arte iraun zuen.
Elizaren ehunean izandako aldaketa horiek bikain aztertu dituzte [[Goñi Gaztanbide|Goñi Gaztanbidek]] eta J. M. de Garriazok. Era berean, ondo dokumentatuta dago Cantera Burgosi esker judu eta konbertituen presentzia, hala nola Idoatek Nafarroan egindako sorginena, Goñi eta Caro Barojaren datuez gain. Bestalde, Karlos I.aren politika hedatzailearekin, 1512 eta 1521 arteko gerra beroko hiru espaziotan izandako anexio- eta okupazio-prozesu oso bat ezagutzea tokatuko litzaieke euskal probintziei eta Nafarroari. Domeinu honen egitate garrantzitsu bat -Azconak adierazitakoa- Adrianok bere ikasle Carlos I.ari maiatzaren 4an bullan eta 1523ko hil bereko 28an Iruñeko mitrari aurkezteko eta patronatua izateko eskubidea eman zion pribilegioa izan zen. Honela, Aita Santuak, erresuma zaharraren konkista eta okupazioa kanonizatzen zuen. "Erreforma-aldarria" Europako geografia osoan gertatzen bazen, Calahorrako eta Iruñeko elizbarrutiak ziren zigortuenak beren aurrekoen bizitasunik ezagatik.
XV. mendearen amaieran, Bizkairaino iristen zen [[Ampudia|Pascual de Ampudia]] gotzain domingotarrak pastoral eskaera egin zuen arren, elizbarrutietako pastoral eta aldi baterako apaizak bere artzapezpikuetan atseden hartzen zuen. Bere aldetik, klero sekularrak, bere baitan jaiotako elkarteek eta "asanblada" deituek behartua, gehiago eboluzionatzen zuen organismo burokratikoetarantz mugimendu erreformistetarantz baino. Ordena erlijiosoek, hala ere, behaketa izeneko erreforma mugimendu erradikal bat eragin zuten. Gasteizko San Frantzisko eta Santo Domingoko komentuak izan ziren kutsadura erreformistaren iturri nagusiak, besteak beste, [[Espainiako Urrezko Mendea|Espainiako Urrezko Mendearen]] euskal espiritualtasunean eragin handia izango zutenak.
=== Erreforma protestantea eta kontra-erreforma ===
[[XV. mende]]ko [[Pizkundea]]k antzinaroko eta garai klasikoetako testuekiko interes berritua ekarri zuen. [[Erreforma protestantea|Erreformaren]] garaian, [[Martin Lutero|Martin Luterok]] [[Indulgentzia|indulgentzien]] salmentaren aurkako [[Laurogeita hamabost Tesiak|Laurogeita Hamabost Tesiak]] argitaratu zituen 1517an<ref>{{Erreferentzia|abizena=Armstrong, Alastair.|izenburua=The European reformation 1500-1610|argitaletxea=Heinemann Educational|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/49651304|isbn=0435327100|pmc=49651304|sartze-data=2019-09-21}}</ref>. Inprimatutako kopiak laster zabaldu ziren Europa osoan zehar. 1521ean [[Wormseko ediktua|Wormseko ediktuak]] Lutero eta [[Luteranismo|bere jarraitzaileak]] kondenatu eta estutu zituen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The encyclopedia of Christianity|argitaletxea=Wm. B. Eerdmans|data=1999-2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/39914033|isbn=0802824137|pmc=39914033|sartze-data=2019-09-21}}</ref>; ondorioz, Mendebaldeko kristautasunaren zisma gertatu zen, adar berri asko sortuz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All {{!}} Short Film Showcase|hizkuntza=eu|url=https://www.youtube.com/watch?v=FhGGjRjvq7w|sartze-data=2019-09-21}}</ref>.
====
[[Koldo Mitxelena|Koldo Mitxelenak]], euskal gaiaz asko dakienak, honela idatzi ahal izan du:
[[Fitxategi:Tridentinum.jpg|thumb|Trentoko kontzilioa ([[Tiziano|Tizianoren]] margolana)]]
"Historia modernoan gertaera batek oihartzun sakona izan badu Euskal Herrian, hau [[Trentoko kontzilioa|Trentoko Kontzilioa]] da, bere efektuek herrialdeko bizitzaren ia alderdi guztiak etengabe osatu zituztelarik. Haren ondoren, eta horren ondorioz, katolizismoarekin identifikatzen da, gero, euskalduna
[[Fitxategi:Tizian 083b.jpg|thumb|[[Paulo III.a]], kontzilioaren antolatzailea ([[Tiziano|Tizianoren]] margolana)]]
Gertaera horrek -
{| class="wikitable"
|+
118 ⟶ 117 lerroa:
|8
|}
Klero sekular edo elizbarrutikoa ugaria izango litzateke, baina gehiago baldintzatuko luke mozkinen sistemak, patronatuak, [[Hamarren (zerga)|hamarrenak]], pastoral lanak baino. Trentok premiazkoa zuen mintegi bateratuak martxan jartzea, baina [[XVIII. mendea|XVIII. mendean]] bakarrik jarriko dira martxan. Lehenik Baiona (1722) eta [[Larresoro]] (1733), ondoren [[Logroño]] (1776), Calahorra (1781), Iruñea (1777). Lehenago, klero hau,
[[Fitxategi:Gero azala.jpg|thumb|XVII. mendeko "[[Gero (Axular)|Gero]]" liburu klasikoaren azala.]]
[[Fitxategi:Aita Larramendi.jpg|thumb|[[Manuel Larramendi|Larramendiren]] bustoa [[Andoain|Andoainen]]]]
Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola
▲Bigarrenerako, Baionak, Iruñeak eta Calahorrak katezismoak sortzen ikusten zituztela adierazi zuen, hala nola Materre, Juan de Beriain, Capanaga, Pouvreau, Zubie eta Belapeyre, baita Axularreko Gero ere, euskal literaturaren klasiko bat. Gero etorriko ziren Asin, Arzadun, Eleizalde, Olaechea, Maytie, Irazusta, beste hainbat eta hainbat anonimo eta Ripaldaren eta Asteteren itzulpen anitzak. Larramendik berak euskarazko literatura erlijiosoa ekoiztera bultzatuko ditu Cardaveraz eta Mendiburu. Pastoral urgentziak, horrela, gure hizkuntzan idatzitako lehen literaturaren zati handi baten agerpena eragiten zuen. Herri-misioek XVIII. mendean indar berezia hartuko balute, zenbait irudi erliebedun bereiziz gero, hala nola, Cardaveraz, Mendiburu eta Calatayud jesuitak, Añiboko eta Palacioseko frantziskotarrak eta Garces bezalako dominikoak, oraindik definitzeke dago elizaren ekarpena irakaskuntzaren arloan. Baionako "College" delakoa Maury gotzainaren ekimenez sortzen zen; jesuitek, berriz, Bergara, Azkoitia, Oñate, Donostia, Iruñea, Tutera, Bilbo, Lekeitio... Beste komentu batzuek lehen mailako eta udal izaerako eskolak sostengatzen zituzten. Sorginkeriaren pitzadura izugarria igarota, ehun urtez hiru elizbarrutietan ohikoa izan zena, XVII. mendean, Baionan hain zuzen ere (Saint Cyran bertan), jansenismoa gailentzen zen, XVIII. mendean arazo larriak sortuko zituena. Hiriko seminarioa, irradiazio guneetako bat izango zen, eta zenbait gotzain, bere deserrotzean sakonki tematuko ziren. Euskal Autonomia Erkidegoan, Sebastian Insaustik gogor salatu eta aztertu zuen gertakari erregalista.
=== Pizkundearen osteko garaia ===
[[Dibergentzia Handia]] bezala ezagutzen zen garaian, mendebaldean, [[Ilustrazioa]]ren aroa eta [[iraultza zientifikoa]]k aldaketa sozial handiak ekarri zituztenean, kristautasunak [[eszeptizismo]] modu batzuei eta ideologia politiko moderno batzuei aurre egin behar izan zien, [[sozialismo]]aren eta [[liberalismo]]aren bertsioak kasu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Novak, Michael.|izenburua=Catholic social thought and liberal institutions : Freedom with justice|argitaletxea=Transaction|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/18321470|edizioa=2nd ed|isbn=0887387632|pmc=18321470|sartze-data=2019-09-20}}</ref>. Gertaerak [[antiklerikalismo]] hutsetik hasi eta kristautasunaren aurkako eztanda bortitzetaraino zihoazen, hala nola [[Frantziaren deskristautasuna]] [[Frantziako Iraultza]]n, [[Espainiako Gerra Zibila]] eta mugimendu [[marxista]] batzuk, bereziki [[Errusiako Iraultza]] eta [[kristauen jazarpena Sobietar Batasunean]] [[Estatu ateismo]]aren pean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Religion and the State in Russia and China : Suppression, Survival, and Revival|argitaletxea=Bloomsbury Academic|data=2011|url=http://dx.doi.org/10.5040/9781501300608|isbn=9781441102294|sartze-data=2019-09-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Adappur, Abraham, 1926-|izenburua=Religion and the cultural crisis in India and the West : an ecumenical inquiry|argitaletxea=Intercultural Publications|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/48517009|isbn=8185574472|pmc=48517009|sartze-data=2019-09-20}}</ref>.
133 ⟶ 129 lerroa:
Europan kristau fededun eta praktikanteen kopurua murriztu egin zen [[modernitate]]a eta [[sekularismo]]a errealitate bihurtu ziren heinean<ref>{{Erreferentzia|izena=Jason|abizena=Palmer|izenburua='Extinction threat' to religion|hizkuntza=en-GB|data=2011-03-22|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12811197|sartze-data=2019-09-20}}</ref>, bereziki [[Txekiar Errepublika]]n eta [[Estonia]]n, [[Amerika]]n erlijio konpromisoak orokorrean altuak izan diren bitartean Europarekin alderatuta. [[XX. mende]]aren amaierak [[Hirugarren Mundua]]rekiko eta [[Hegoaldeko Hemisferioa]]rekiko atxikimendu kristauaren aldaketa erakutsi du oro har, eta [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldea]] jada ez da kristautasunaren banderadun nagusia.
==== Ilustrazioa eta Iraultza ====
[[Fitxategi:Bergara seminarioa 2005-04-24.JPG|thumb|[[Bergarako Errege Mintegia|Bergarako Seminarioa]], Gipuzkoan]]
Ilustrazioak tanto bikaina egin zuen Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen eta Bergarako Seminarioaren sorrerarekin. Menendezek eta Pelayok Realari egindako itzal erasokorra gorabehera, bere heterodoxoen iritziekin, Urquijok behin betiko uxatuko luke akusazio hori. Elizako gizonek, bestalde, mendeko adierazlerik nabarmenenaren aurrean, forma irekiagoko ideietan, batzuek onartzeko mesfidantza agertu zuten eta beste batzuek bazkideen zerrendak loditu zituzten, Larrañagak ondo erakutsi duen bezala. Oso bestelakoa izango zen jarrera hori 1789ko abuztuaren 4ko gau ospetsuaren ondoren ondoko Frantziako erresuman gertatutako gertakari iraultzaileetatik aurrera. Kleroaren Konstituzio Zibilak, Eliza Nazional frantziar baten formula ezartzen du, klero sekularra zibilki eratzen duena, klero erregularra ezabatzen duena, eta gotzainak, departamendu Batzarrean bildutako fededunek hautatuak izatea eragiten duena, Metropolitarrak sagaratuak direlarik, eta ez Aita Santuak. Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa, egoitza Oloron hirian duen gotzaindegi baten zati izatera pasatzen dira, Baiona, Dax eta Lescar elizbarrutiak kenduz. Pavée de Villevielle, Baionako gotzaina, Urdazubiko monasterioan babestuz ihes egiten du, bertatik, ezkutuan, bere elizbarruti ohia administratzen duelarik.▼
[[Fitxategi:Urdazubi-05-03-20.JPG|thumb|[[Urdazubiko monasterioa]]]]
▲Ilustrazioak tanto bikaina egin zuen
Honela, Frantziako gobernu
==== Espainiako Independentzia Gerra ====
(1808-1814). Euskal Eliza garaikidearen historia gainezka dago armada napoleonikoak euskal orubera iristean. Espainiar armaden garaipenak, Bailenen, 1808ko uztailean, borroka morala areagotu zuen, bere alde erlijioaren defentsa instrumentalizatuz. Espainola edo euskalduna, berriz ere, katolikoarekin identifikatzen zen. Calahorrako elizbarrutiko gotzainaren hasierako goseteari, euskal probintzia askoren babesa ere izan zuena, Bilbon bizi ziren elizgizon asko aurka agertu ziren, matxinada mugimenduaren benetako lider bihurtu zirenak. Bizkaiko Jaurerriko 122 apaizek ez zuten inola ere irakurri pulpituan bakerako beren exhortoa, urte bereko ekainaren 9an Aguiriano gotzainak sustatua. Apezpiku hau, Gipuzkoako Leintz bailarako Bolibar de Ugazuatik sortua, 1793ko gerraren inguruan nabarmendu zen Frantziaren aurkako bere pastoralengatik. Bere jarrera paradoxikoak etengabeak izango dira: 1799an Urquijoren Dekretua babestu zuen, Bergeko dukearen lehen kolaboratzailea, eta, 1808ko abuztuaz geroztik, bere elizbarrutiaren ihesa, frantziar inbaditzailearen aurkaririk sutsuena, batez ere Alacantetik. Bestalde, Jose I.aren gobernuak 1810ean bere gotzainen elizbarruti abandonatuei aurre egin behar zien, horien artean Calahorra, Madrilgo La Gazetaren dekretua, Urquijo bilbotarrak sinatua, Calahorra, Astorga eta Osmako iheslariak kargutik kentzen zituena.
Elizbarruti horretarako Aguado eta Jarava izendatzen zituen. Bitxia bada ere, Aguirianok bere ordezkoa deskalifikatzen zuen honako epiteto hauekin: "Zismakoa", "Adulteroa", "Heresiarka", "Izurritea", "Menelao berria eta Jason", azkenari gorazarre eginez. Aipatzekoa da, Aguado izendatu aurretik, Felipe de Prado bikario nagusiak gobernatu zuela elizbarrutiko patua, laster Juan A. Llorente kalonjearen lokarrietan eroriko zen gizon ahul eta Bonapartetarren defendatzaile sutsua. Pradoren frantziarrekiko morrontza ez da azaltzen bikarioak apezpikua sustatua izateko esperantzarik gabe. Gerrillak atxilotu eta Molina de Aragonera eraman zuen, honek, aldi berean, bihozbera izanik, bere zortasunak barkatuko zizkiolarik eta Calahorrara itzuliko zuelarik. Aguiriano apezpiku legitimoaren eta bere kleroaren arteko lotura eztabaidaezinak, euren nahigabea areagotu zuten kleriko erregularrak izango ziren, gerrilla elikatuz.
| |||