Antzinako Kartago: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Autoritate kontrola jartzea |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Beste erabilpenak|Aitzinako herrialdeari|azken horren hiriburua zena|Kartago}}
{{Antzinako herrialde infotaula
| izena= Kartago
18 ⟶ 19 lerroa:
| o3= [[Mauritaniako Erresuma]]
}}
'''Antzinako Kartago''' ({{lang-phn|𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕|Qart-ḥadašt}}, "hiri berria"<ref name="Carpio1992">{{erreferentzia|egilea=Martín Lillo Carpio|izenburua=Historia de Cartagena: De Qart-Ḥadašt a Carthago Nova|url=http://books.google.com/books?id=mEH6PgAACAAJ|argitaletxea=Ed. Mediterráneo}}</ref>) [[zibilizazio]] [[semita]]r bat izan zen<ref name="GanorGanor2009">{{erreferentzia|egilea1=Nissim R. Ganor|egilea2=Nissim Raphael Ganor|title=Who Were the Phoenicians?|argitaletxea=Kotarim International Publi|orrialdea=11|isbn=978-965-91415-2-4}}</ref>, [[Kartago]]ko [[hiri-estatu]] [[fenizia|feniziar]]rean zentratuta, [[Iparraldeko Afrika|Ipar Afrikan]] dagoen [[Tunisko golkoa]]n
[[K.a. 810eko hamarkada|K.a. 814]]. urtean sortu zen<ref name="Moscati2001">{{erreferentzia|egilea=Sabatino Moscati|editorea=Sabatino Moscati|izenburua=The Phoenicians|url=http://books.google.com/books?id=1EEtmT9Tbj4C|argitaletxea=I.B.Tauris|isbn=978-1-85043-533-4|orrialdea=48|atala=Colonization of the Mediterranean}}</ref><ref name="Aubet2008">{{erreferentzia|izenburua=Political and Economic Implications of the New Phoenician Chronologies|url=http://www.upf.edu/larq/_pdf/AubtCrono.pdf|argitaletxea=Universidad Pompeu Fabra|egilea=Maria Eugenia Aubet|orrialdea=179|urtea=2008}}</ref> Hasiera batean [[Libano]]n dagoen [[Tiro]]ren dependentzia bat izan zen, baina [[K.a. 650eko hamarkada|K.a. 650a]] Hiriaren momenturik gorenean [[Mediterraneoa|Mediterraneoko]] mendebaldean zegoen komertzio eta botere politikorako gune nagusietako bat zen. [[Erromatar Errepublika|Erromatar errepublika]] eta [[Magna Graecia|Siziliako kolonia greziarrekin]] tentsioak izan zituen kanpo politikari dagokionez, eta askotan gertatu ziren aipatuen kontrako gatazka armatuak. Afrika iparraldeko [[Berbere|berebereekin]] ere izan zituen istiluak.
== Historia ==
[[Kartago]] sortu eta hurrengo mendeetan, [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoaren sartalde osoan zehar hedatu zen merkataritza inperio handi baten gune nagusi bihurtu zen. Kartagoko salgaiak oso aintzat hartuak ziren Mediterraneo inguruetako herrietan. Hiriaren aberastasunaren oinarri nagusietako bat [[Afrika]]ko iparraldeko eta [[Iberiar penintsula]]ko hegoaldeko [[zilar]] meatzeak ziren. Kartagotarren merkatari inperioaren etsai nagusiak [[Antzinako Grezia|greziarrak]] izan ziren lehendabizi, [[Sirakusa]]koak batez ere, eta geroago [[Antzinako Erroma|erromatarrak]].▼
=== Feniziar kolonia ===
[[Fitxategi:Phoenician trade routes (eng).svg|ezkerrera|thumb|330x330px|Feniziarren merkataritza bideak mediterraneo itsasoan.]]
Feniziarrek kolonia ugari sortu zituzten mediterranear itsasoko kostaldean, merkataritza bideratu eta lehengaiak eskuratzeko. Greziar koloniak zituzten lehiakide nagusi, eta gehienetan asentamentu txikiak garatzen zituzten arren, haietako batzuk hiri handi bihurtu ziren. Feniziako lurraldeetako metropolien menpekoak ziren kolonia haiek, hasiera batean Tiroren menpekoak, eta azken honen gainbeherarekin Sidonek kontrolatu zituen. K.a. V. menderako, ordea, Kartago mendebaldeko mediterraneoko indar boteretsuenetako bat zen, eta guztiz burujabea zen. Inguruko kolonia feniziarren kontrola zuen, afrika iparraldeko kostaldea, balear uharteak, iberiar penintsulako hegoaldea eta korsika, sardinia eta siziliako zenbait gune bere menpe zirelarik.
▲Esan bezala, [[Kartago]]
[[K.a. III. mendea]]ren erdialdetik II. mendearen erdialdera bitartean hainbat gerra izan zituen Erromarekin. Gerra horien ondorioz, Kartagoren aginpidea guztiz ahuldu zen, eta azkenik hiria [[K.a. 146]]an Erromaren esku erori zenean, hiri osoa erre, eta ez zen biztanlerik gehiago geratu.
=== Siziliar gerrak ===
{{Sakontzeko|Siziliar gerrak}}
K. a. VI. eta K. a. III. mendeen hartean greziarren kontra gerran aritu zen Kartago, Sizila irlaren kontrola eta orokorrean mediterraneo mendebaldeko kontrola eskuratzearren. Kartagok merkataritza arloan lorturiko arrakastak bere itsasbideak babesteko ontziteria sortzea ekarri zuen. Bestalde, greziarrak koloniak ezarri zituzten Sizilian, bertako kolonia feniziarrei lehia eginez. Siziliako feniziarrek greziarren mehatxuaren aurrean, eta bertako aliatu greziarrek Kartagori laguntza eskatzean, Kartagok, hegemonia babestu nahian, gerrara jo zuen.
==== I. Siziliar gerra (K. a. 480) ====
Greziar koloniak bi taldetan banaturik zeuden, Joniarrak eta Doriarrak. Horrez gain, kolonia feniziarrak eta bertako tribuak ere baziren (Elimoak, Sikuloak eta Sikanoak). Joniar eta Doriarrek gatazkak zituzten beren artean, eta haietako batean Himerako agintaria arerioek egotzi zutelarik, Kartago aliatuari eskatu zioten laguntza.
Kartagoko gudarostea Siziliara abiatu zen Halmicarren gidaritzapean, baina itsas bidaian galerak izan zituzten. Behin lurrean, porrot larria jasan zuten doriarren kontra [[Himerako gudua (K.a. 480)|Himerako guduan]], eta Kartagoarrek gerra utzi behar izan zuten.
==== II. Siziliar gerra (K.a. 410-340) ====
Sizilian [[Selinonte]] hiri doriarra eta [[Segesta]] hiri joniarra lehia gogorrean ziren, eta nork bere aliatuei laguntza eskaerak bidali zizkien. Atenas eta Esparta polisak borrokan nahasi baziren ere, Kartagok ez zuen parte hartu hasieran. Indarrak bildu bitartean auzia diplomatikoki konpontzeko saiakerak egin ziren Segesta, Selinonte eta haien aliatu ziren Kartago eta Sirakusaren hartean, baina azkenean konponbiderik topatu ez eta borroka berritu zen. K. a. 409. urtean, Hannibal Magok Selinonte hartu zuen [[Selinonteko gudua (K.a. 409)|Selinonteko guduan]], eta [[Himera]] suntsitu zuen [[Himerako gudua (K.a. 409)|Himerako bigarren guduan]]. Kartagoarrek ez zuten kanpaina jarraitu eta harrapakinekin alde egin zuten, Sirakusa edo [[Agrigento|Akragasen]] kontra zuzenean jo gabe.
Sirakusa eta Akragasek gauzak bere horretan utzi arren, Hermokrates izeneko Sirakusako general arnegatu batek feniziarren lurraldeei erasotzeari ekin zion Selinontetik. [[Motia]] eta [[Palermo|Panormoko]] indarrak garaitu zituen konplot batean hil aurretik. Eraso haien kontra, Hannibal Magok beste espedizio bat burutu zuen, zailtasun handiak izan zituena. Akragasgo setioan kartagoarrak izurriak kolpatu zituen eta Hannibal bera hor hil zen. Himilkoren gidaritzapean Akragas, Gela eta Camarina hartu zituzten kartagoarrek, eta Sirakusako indarrak behin eta berriz garaitu zituzten, baina azkenean, berriro izurriak jota, bakea sinatu zuten. Arazoak gorabehera, kanpaina arrakastatsua izan zen eta Sizilian nabarmen hazi zen Kartagoren boterea.
K. a. 398an, ordea, bake ituna hautsi zuen Sirakusak, eta handik aurrera gerra eta bake egoerak tartekatu ziren. Gatazka hauetan, Kartagok boterea nabarmen galdu zuen, eta Siziliako mendebaldeko muturra soilik atxiki zuen.
==== III. Siziliar gerra (K.a. 315-307) ====
K. a. 315ean Sirakusak Kartagoren Siziliako jabetzei eraso egin zien eta Kartagok kontraerasoa egin zuen. Kartagok zenbait garaipen lortu eta Sirakusa bera setiatzeari ekin zion. Sirakusakoek, aldiz, Afrika iparraldera gudaroste bat bidali zuten, Kartago zuzenean erasotzeko. Kartagoarrek setioa utzi behar izan zuten, eta hiriburua babestera itzuli. Azkenean, bake ituna sinatu zuten Sirakusa eta Kartagok, azken honek irlaren gehiena kontrolpean ukan zuelarik.
=== Gerra Punikoak ===
{{Sakontzeko|Gerra Punikoak}}
[[Fitxategi:Carthaginianempire.PNG|thumb|320x320px|Kartagoren menpeko lurrak, Gerra Punikoetan zehar.]]
K.a. III. eta II. mendeetan Kartagoren eta [[Antzinako Erroma|Erromaren]] artean hiru gerra izan ziren, [[Gerra Punikoak]] deituak Erromatarren terminoa da, kartagoarrei ''Punicus'' baitzeritzoten, haien jatorri feniziarra ''(Poenicus'') zela eta. Gatazken arrazoiak Erromaren hedapena eta Kartagok mediterraneoan zuen botereari eutsi eta handitzeko nahia izan ziren.
==== Lehen Gerra Punikoa (K.a. 264-241) ====
| |||