Foruzaletasun: berrikuspenen arteko aldeak

'''Foruzaletasuna''' edo '''foralismoa''' [[foru]]-sistema mantendu eta indartzearen aldeko joera ideologikoa izan zen, [[XIX. mendea|XIX. mendearenmendean]] azkenHego hereneanEuskal Herrian [[Iberiar Penintsulako Gerra|Frantsestearen]] ondoren garatu zuteneanzena, Frantziako eta, bereziki, Espainiako konstituzioez babesteko edo horien jurisdikzioa mugatzeko. Foruzaletasun mota ugari bereizten dira XIX. mendean barrena: [[Monarkismo|erregezale]] edo [[Tradizionalismo|tradizionalista]], [[Liberalismo|liberalena]] eta bere horretan foruzaletasuna soilik dutenena eta populu edo herritarren foruzaletasuna<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Historia de Euskal Herria : historia general de los vascos. Vol. 4, La crisis de la civilización de los vascos del Antiguo Régimen y estrategias de revolución liberal e industrial: 1789-1876|argitaletxea=Lur|data=[2004]|url=https://www.worldcat.org/oclc/937183149|isbn=84-7099-446-8|pmc=937183149|sartze-data=2020-02-03}}</ref>. Foruzaletasun liberalaren egunkari nabarmenena Bilboko ''[[Irurac bat (egunkaria)|Irurac bat]]'' izan zen<ref>{{erreferentzia|izenburua= La disputada cronología de la nacionalidad|izena= Fernando |abizena=Molina Aparicio|aldizkaria= Historia contemporánea| ISSN =1130-2402|alea= 30 |urtea= 2005 |url=http://www.ehu.eus/ojs/index.php/HC/article/view/4281/3825|orrialdea=223}}</ref>.

[[Hirugarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldiaren]] ostean, [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]] kendu zituztenean, agertu zen horien aldeko mugimendu politiko-kultural gisa foruzaletasuna, [[karlismo]]tik eta berorren dinastia arazotik urrunduz.<ref name="Harluxet" /> Hala ere, Lehen Karlistaldiaren ondoren hasi zen indarra hartzen, orduan foruzaletasun liberala agertu baitzen, berez, Espainiako konstituzioa auzitan jartzen ez zuena. Azken aldiz, Foruakforuak ezabatu zituzten urte berean sortu zuten Madrilen ''[[La Paz (aldizkaria)|La Paz]]'' foruen defentsarako aldizkari politikoa (1876).<ref name="Harluxet"/> [[Arturo Kanpion]]ek, mugimenduaren eragile nagusietako bat izan zenazenak, aldizkari horretan Iruñean [[Nafarroako Euskal Elkargoa]] elkartea sortzea proposatu zuen.<ref name="Jimeno" >{{erreferentzia