12:14, 10 ekaina 2008ko berrikusketa aldatu VolkovBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 82.452 edits t robota Erantsia: fa:یوکاریوت [r5545] ← Aurreko ezberdintasuna		00:04, 3 uztaila 2008ko berrikusketa aldatu desegin Istarí Imhotep (eztabaida \| ekarpenak) 548 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
30. lerroa: == Egitura == Zelula [[eukarioto]] gehienak mikroskopikoak badira ere, prokariotoak baino askoz handiagoak dira: tipikoki hamar aldiz handiagoak luzeraz, eta gutxienez mila aldiz handiagoak bolumenari dagokionez. Badirudi tamaina maximoa elikagaien eta [[oxigenoa]]ren difusio-tasak mugatzen duela. Tamainarekin batera noski osagai-kopurua ere oso altua da: zelula [[eukarioto]] batean 10.000-20.000 Zelula eukariotoak [[Prokaryota\|prokarioto]]ak baino handiagoak dira eta barne-[[mintz]]a, [[organulu]]ak eta [[zitoeskeleto]]a dituzte. Nukleoan bi [[ADN]] molekula edo gehiago egongo dira. Ugalketa [[sexual]]a edo [[sexugabe]]a izan dezakete. proteina desberdin egon daitezke eta [[proteina\|proteinen]] kopuru osoa 10.000 milioi inguruko izan daiteke. Egiturari dagokionez zelula eukarioto guztietan bi konpartimentu bereizten dira: [[nukleoa]] eta [[zitoplasma]]. [[Zitoplasma]] gehienetan [[nukleoa]] baino handiagoa eta oso ondo antolatuta dago: hemen hainbat organulu eta egitura ezberdin bereizten dira eta prozesu anitz burutzen dira. Organulu zitoplasmatikoak mintz batez mugatutako barrunbeak dira, bakoitzak bere osagai espezifikoekin. Organulu bakoitzean funtzio konkretu bat (edo batzuk) burutzen da: [[zelula]] lantegi bat izango balitz organuluak funtzio edo prozesu ezpezifikoetaz arduratzen diren atalalak izango lirateke. ~~== Barne-mintzak ==~~ == Organuluak == ~~[[Irudi:Biological cell.svg\|thumb\|Zelula eukarioto bat]]~~ [[Animali]] zelula batean, organulu zitoplasmatikoek [[zelula]]ren [[bolumena]]ren %50 inguru okupatzen dute. Orokorrean antzeko funtzioak betetzen dituzte zelula mota guztietan baina organulu bakoitzaren kopurua eta zenbait ezaugarri desberdinak dira zelula-motaren arabera. Organuluen garrantziaz ohartzeko kontuan hartu behar dugu organuluen mintzen azalera mintz plasmatikoarena Zelula eukariotoek barne-mintzaren sistema bat dute. Sistema honek [[zitoplasma]] guztia okupatu eta elkarrekin komunikaturik dauden mintz-egiturak osatzen ditu. [[Bakuolo]] edo [[besikula]] askeak ere eduki ahal ditzake. Zelula askok kanpoko [[substratu]]ak har dezakete [[endozitosia]] deituriko prozesuaren bidez. baino 20 aldiz handiagoa izan daitekeela. === Erretikulu Endoplasmatikoa === ~~[[Bildukin nuklearra]] kanpo-mintzez eta barne-mintzez osaturik dago. Gainera, [[poro nuklearra]]k~~ ~~bildukina zulatzen dute eta puntu hauetan mintzak elkarren ondoan daudenez, [[substrato]]ak zitoplasmatik nukleora igari daitezke, baita alderantzizko norabidean ere.~~ [[Erretikulu endoplasmatikoa]] (EE) bere izenak adierazten duen moduan sare konplexu bat da hodiz eta sakuluz osatua. Labirinto itxura duen organulu honen mintzak zelularen mintz guztien erdia izan daiteke. Zentro biosintetiko bat da: hemen lipido zelular gehienak eta [[proteina]] asko sintetizatu eta modifikatzen dira. [[Golgi aparatua]] multzoka agertzen diren zisterna zapalez osatuta dago. Hemen erretikulu endoplasmatikotik datozen produktuen biosintesiak jarraitzen du eta gainera produktu horien sailkapena burutzen da zelularen hemuga desberdinetara bidaltzeko. ~~== Mitokondriak eta kloroplastoak ==~~ === Lisosomak === [[Mitokondria]]k energia erdiesten duten organuluak dira. Beren funtzio nagusia [[arnasketa mitokondriala]] da. Beren [[ADN]]a dute eta eukarioto eta [[bakterio]] ([[alfaproteobakterio]]) baten [[endosinbiosi]]an dute jatorria. Eukarioto batzuk mitokondriarik ez dute eta [[mitosoma]]k edo [[hidrogenosoma]]k dute. Liseri-[[entzima]]k gordetzen dituzten poltsak dira. Organulu hauetan [[molekula]] eta egitura anitz apurtzen dira; bai [[endozitosi]]aren bidez sartzen direnak, bai barneko osagaiak, eliminatuak izan behar direnak. [[Kloroplasto]]ak [[alga]] eta [[landare]]en zeluletan aurkitzen dira. Beren [[ADN]] propioa dute eta eukarioto eta [[bakterio]] ([[zianobakterio]]) baten [[endosinbiosi]]an dute jatorria. Energia ekoizten dute eta bere funtzio nagusia [[fotosintesia]] da. Eukarioto batzuk, [[kloroplasto]]ak beste eukariotoengandik hartu dituzte. === Endosomak === Endozitaturiko molekulak lisosometara iritsi baino lehen beste barrunbeetatik pasatzen dira, hauek endosomak ditugu: hemen kanpotik datozen produktuak sailkatzen dira. === Mitokondrioak === [[Mitokondrio]]ak organulu handiak dira, mintz bikoitz batez inguraturik. Hemen [[arnasketa]] burutzen da eta [[ATP]] [[molekula]]k ekoizten dira; gero [[ATP]]a zelula osoan erabiliko da hainbat prozesu zelularratan ([[nukleoa]]n ere bai). Mitokondrioek oso ezaugarri berezia aurkezten dute: bere gai genetiko propioa dauka, proteina mitokondrial batzuk sintetizatzeko ezinbestekoa dena. === Peroxisomak === [[Entzima]]k gordetzen dituzten poltsak dira non hainbat erreakzio oxidatibo burutzen diren. == Zitosola == Zitoplasmatik organuluak eliminatzen baditugu geratzen den barrunbeari (eta hor dauden osagaiei) [[zitosol]]a deitzen diogu. [[Zitosol]]a askotan [[zelula]]ren barrunberik handiena da: [[zelula]]ren bolumenaren erdia baino gehiago hartzen du. Hemen [[zelula]]rentzat funtsezkoak diren prozesu asko etengabe gertatzen ari dira. Hasteko esan behar dugu [[zelula]]ren [[proteina]] guztien sintesia [[zitosol]]ean hasten dela. Hori dela eta [[erribosoma]]k, itzulpenaz arduratzen diren egiturak zitosolean daude. Animali zelula batean 10 milioi [[erribosoma]] egon daitezke, hauetariko batzuk aske daude eta beste batzuk EE-aren mintzei itsatsita. Gainera proteinen degradazioa ere hemen gertatzen da. Prozesu honetaz arduratzen diren egiturak [[proteasoma]]k deritze; hauek, [[erribosoma]]k bezala, elkarte makromolekularrak dira. Bestalde zitosolean sintesi eta degradazio-erreakzio asko gertatzen ari dira etengabe eta aldiberean. Degradazioa batez ere energia lortzeko (ATP molekuletan metatzen dena) eta sintesia ([[aminoazido]], [[nukleotido]] eta [[gantz azido]]en biosintesia), makromolekulen monomeroak sortzeko. Dakigun bezala bide metabolikoak ez dira independenteak, gurutzatzen dira. Erreakzio hauen artean garrantzi berezia dauka glukolisiak: ATP lortzeko bide metaboliko anaerobioa non glukosaren degradazioa gertatzen den. Bestalde zitosola erregaien metalekua da. Zelulak erregaiak behar ditu energia sortzeko. Erregaiak disoluzioan dauden molekula txikiak izan daitezke, glukosa, alegia; baina erregaien erreserbak batez ere egitura ez-solugarrien moduan metatzen dira. Horrelako moduan energia-kopuru handia oso bolumen txikian metatzea lortzen da. Erreserba-egitura garrantzitsuenak bi dira: [[glukogeno]] pikorrak, [[glukosa]]ren polimero bat lipido-tantak, non [[gantz azido]]ak [[triglizerido]] moduan metatzen diren Oso ugariak izan daitezke zenbait zelula-motatan; bereziki lipido-tantek adipozitoetan ia zitoplasma osoa okupatu ahal dute eta organulu bat baino askoz handiagoak izan daitezke. Orokorrean egitura hauek inklusio zitoplasmatikoak deitzen dira: gai espezfikoen metaketak, gehienetan zelularen jarduera biosintetikoaren ondorioz sortuak direnak. == Zitoeskeletoa == Hasieran pentsatu zen ur-soluzioa Eukarioto askok [[mugimendu]] edo [[elikadura]]rekin erlazionatuak dauden [[flagelo]] edo [[zilio]] deituriko egiturak dituzte. Hauek [[mikrotubulu]]etatik eratorritako egiturak dira. Mikrotubuluak tubulinazko polimeroz osaturik daure. Mikrotubuluen zentro antolatzailetik sortzen dira eta zitoeskeletoaren osagai nagusiak dira. [[Ardatz mitotikoa]] mikrotubuluz osaturik dago. bat besterik ez zela; zehazki, ia likidoa den gel moduko soluzio bat. Soluzio honetan makromolekulak eta molekula txikiak disolbaturik zeuden. Gaur egun badakigu zitosola oso ondo antolatuta dagoela: sare konplexu bat osatzen duten zuntzez zeharkaturik dago; sare hau zitoeskeletoa da (3-4. Irudia). Zitoeskeletoa beraz, zitosolaren funtsezko osagaia da: zitoeskeletoari esker zitosoleko osagaiak eta barrunbe honetan gertatzen diren erreakzio eta prozesuak espazialki antolatuta daude, hau da, kokapen espezifikoetan agertzen dira. Gainera itxura ematen dio zelulari, mugimendu zelularrez arduratzen da eta funtsezkoa da zatiketa zelularra burutzeko. Zitoeskeletoa piru proteiko ezberdinez osatuta dago; zehazki hiru piru-mota daude: mikrotubuluak, aktinazko piruak eta piru ertainak. == ~~Ugalketa~~Garraio mekanismoak == Zelula eukariotoaren barrunbeak (nukleoa, organulu zitoplasmatikoak eta ~~[[Zelula-zatiketa]]k [[mitosia]] eta zitoplasmaren zatiketa hartzen ditu bere barnean. Eukarioto batzuk zelula-zatiketa sexuala edo [[meiosia]] eduki dezakete.~~ zitosola) independenteak badira ere, ez dira egitura isolaturik; haien artean ordea elkartrukeak gertatzen ari dira etengabe. Hau ulertzeko kontuan hartu behar dugu barrunbe bakoitzaren osagaiak ez direla sortzen barrunbean bertan, alderantziz, askotan beste lekutan sintetizatzen dira; horregatik mekanismo espezifikoak beharrezkoak dira emandako helmuga batetara heltzeko. Nukleoaren proteina guztiak esateko zitosolean ekoizten dira eta gero gaineztadura nuklearra zeharkatu behar dute nukleoan sartzeko. Zelulak garraio-sistema desberdinak erabiltzen ditu molekulak barrunbeen artean elkartrukatzeko. Zenbait organulu, EE-a, Golgi aparatua, lisosomak eta endosomak hain zuzen, besikulen bidez komunikatuta daude: garraio-besikulak askatzen dira barrunbe batetatik (emailetik) eta fusionatzen dira beste barrunbe batekin (hartzailearekin) (3-5A. Irudia). Fenomeno honi trafiko besikularra deitzen diogu; oso konplexua da eta oso ondo erregulatuta dago. Garraio-besikulak beraz, oso ugariak dira edozein animali zelulatan. Trafiko honetan inplikatutako organuluak etengabe mintz-zatiak elkartrukatzen ari dira, hori dela eta esaten da barne-mintz sistema osatzen dutela. Barnemintz sistematik kanpo mitokondrioak eta peroxisomak geratzen dira, hori dela eta, organulu hauen mintzetan translokadoreak daude osagai espezifikoen inportazioa burutzeko. Bestalde nukleoa eta zitosolaren arteko elkartrukeak nukleoa inguratzen duen gaineztaduraren egituren bidez burutzen da; horiek poro nuklearrak dira. === Mintz plasmatikoa === Zelula eukariotoaren zitoplasma mintz plasmatikoak mugatzen du. Mintz plasmatikoa, egiturari dagokionez, berdina da zelula guztietan, baina eukariotoetan mintz plasmatikoak oso espezializazio-maila altua lortu du. Gogoratu behar dugu prokariotoetan mintz plasmatikoan burutzen diren prozesu asko, ATParen sintesia esateko, eukariotoetan organulu zioplasmatikoetan burutzen direla. Oro har esan dezakegu eukariotoen mintz plasmatikoa batez ere garraio, komunikazio eta adhesio prozesuetan inplikatuta dagoela, hau da, inguruneariko harremanekin zerikusia duten funtzioetan. Bestalde animali zeluletan mintz plasmatikoak gaitasun bereziki garrantzitsua garatu da: endozitosi eta exozitosiaren gaitasuna; hau da, gaiak barneratzea edo kanporatzea mintz-zatiak erabiliz. Endozitatzen diren produktuak batzutan oso handiak dira eta kasu honetan fagozitosiaz hitz egiten dugu. Prozesu hauek burutzeko zelularen azala oso malgua izan behar da, beraz, animali zelulak biluziak dira, hau da, ez daukate pareta zelularrik == Nukleoa == Nukleoan DNA zelular gehiena gordetzen da (baina ez guztia) eta zitoplasmatik banatuta dago gaineztadura nuklearra izeneko bi mintzez osatutako egituraren bidez Egitura honi esker gai genetikoa zitoplasman burutzen den jarduera metabolikotik eta mugimendu zitoplasmatikoetatik babestuta dago. Zelula eukariotikoaren DNA kopurua oso altua da; giza zelula tipiko batek esate baterako, bakterio batek baino 1.000 aldiz DNA gehiago izaten du. Bestalde informazio genetikoa DNA molekula desberdinetan gordetzen da. DNA molekula eukariotikoak oso luzeak dira eta beti proteina espezifikoekin (histonak izeneko proteinekin hain zuzen) elkartuta daude; elkarte honi kromosoma deitzen diogu: DNA molekula bat gehi proteinak. Nukleoan kromosoma batzuk biltzen dira baina zelula zatiketan ez dagoenean hauek ez dira egitura trinkoak eta ez dira bereizten; hori dela eta kromomosoma-multzo hau izendatzeko askotan beste termino bat erabiltzen da: kromatina. Komatinaz gain nukleoaren barruan beste egitura bat bereizten da: nukleoloa, erribosomak ekoizteko zentroa. Jarduera nuklearrari dagokionez esan behar dugu nukleoan RNA sintesia burutzen dela baina ez proteinen sintesia; beraz, gene-espresioaren bi prozesuak, transkribapena eta itzulpena, banatuta daude; prokariotoetan ordea aldi berean gertatzen dira. === Mitosia === Ikuspuntu funtzionaletik ere zelula eukariotoa oso konplexua da. Zelula eukariotoaren funtzioak sakonki aztertuko ditugu ondorengo kapituluetan, hemen bakarrik oinarrizko funtzio bat aipatuko dugu: ugalketa. Zelula eukariotoek prozesu bat asmatu dute gai genetikoa banatzeko: mitosia. Mitosian DNA molekulak paketatzen dira egitura trinkoak (kromosoma mitotikoak, bi kromatidez osatuak) sortzeko. Gero, zitoeskeletoari esker, kromosomak bi multzotan banatzen dira bi zelula alaba genetikoki berdinak sortzeko. Mekanismo honen bidez zelula eukariotoak ugaltzen dira. Hau ugalketa asexuala dugu. Hala ere eukariotoak beste ugalketa-mota asmatu dute non bi zelula batzen dira zelula alaba genetikoki desberdinak sortzeko: ugalketa sexuala meiosiaren bidez. Fenomeno hau ikuspuntu ebolutibotik oso garrantzitsua izan da izaki eukariotikoen aniztasun harrigarria sortzeko. == Landare zelulak == Zelula eukariotoa deskribatzeko animali zelula eredutzat hartu egin dugu. Landare-zelularen antolamendua funtsean antzekoa da baina zenbait ezaugarri espezifiko aipa daitezke (3-8. Irudia). Tamainari dagokionez gehienetan landare-zelulak animali zelulak baino handiagoak dira. Bestalde zelularen egiturari dagokionez landare-zelulek osagai espezifiko batzuk izaten dituzte; garrantzitsuenak pareta zelularra, bakuolak eta kloroplastoak dira. Pareta zelularra, mintz plasmatikoaren gainetik dagoen egitura zurruna da, bere osagai nagusia zelulosa izanik (glukosa polimero bat). Bakuolak likidoz betetako barrunbeak dira, funtzio askotan inplikatuta daudenak. Bat baino gehiago egon daitezke, baina askotan landare-zelularen zitoplasma osoa bakuola handi batez okupatuta dago. Bakuolaren barruan presio osmotikoa oso altua da eta hori dela eta oso garrantzitsua da zelularen bolumena kontrolatzeko. Horrez gain bakuolak erabiltzen dira hainbat molekula metatzeko eta degradazio-prozesuak burutzeko, hau da, bakuolek jarduera lisosomikoa ere aurkezten dute. Kloroplastoak fotosintesia burutzeko erabiltzen diren organulu zitoplasmatikoak dira. Egiturari dagokionez kloroplastoak eta mitokondrioak oso antzekoak dira: mintz bikoitz batez mugatuta daude, barruan mintz asko daude, tilakoideak, non konplexu fotosintetikoak kokatuta dauden, eta gainera organuluak bere genoma propioa dauka. Konplexu fotosintetikoetan fotosintesia burutzeko entzima eta eragile guztiak bilduta daude, horien artean klorofila pigmentua. Pigmentu hau ezinbestekoa da argi-energia harrapatzeko eta bere presentziagatik kloroplastoak eta hortaz landare-zelulak ere berde kolorekoak dira. Azpimarratu behar dugu kloroplastoak ez direla agertzen landare-zelula guztietan, bakarrik fotosintesia gertatzen deneko zeluletan; dena den kloroplastoen antzeko organuluak agertzen dira. Izan ere kloroplastoak organulu-familia handi baten partaideak dira; plastoak izeneko familia hain zuzen. == Eukarioto zelulabakarrak == Izaki eukariotiko asko, prokariotoak bezala, zelula bakar batez osatuta daude, hauek eukarioto zelulabakarrak ditugu. Eukarioto zelulabakarrek osatzen duten taldeak protistoak du izena. Protistoak bakterioak baino askoz konplexuagoak dira, hala ere mikroskopikoak dira, beraz, bakterioak bezala, mikroorganismoak dira. Protistoek aniztasun harrigarria aurkezte dute (3-9. Irudia). Konplexuenak protozooak dira. Protozooek, zelulabakarrak izan arren, animaliak gogorarazten dizkigute: mugikorrak, oso aktiboak, eta asko harrapakariak dira. Nahiko handiak dira (zelula eukariotio tipiko batekin konparatuz) eta euren anatomia oso konplexua da: oso egitura espezializatuak azaltzen dituzte (flageloak, ile sentikorrak, hanka itxurako apendizeak, aho-egiturak, muskuluen antzeko egitura uzkurkorrak, eta abar). Diatomeak, beste protisto talde bat, ez dira mugikorrak, fotosintetizatzaileak dira, eta zelula silizez osatutako kutxa batean sartuta dago. Legamiak onddoen antzekoak dira (mugiezinak, ezfotosintetizatzaileak) eta egiturari dagokionez oso sinpleak dira; izan ere legamiak zelula eukariotorik sinpleentzat har ditzakegu. Ezaugarri honengatik hain zuzen, legamiak, eta zehazki Saccharomyces cerevisiae legamia (ogia egiteko erabiltzen dena), oso erabilgarriak suertatu dira zelula eukariotoaren prozesu konplexuak ikertzeko: ziklo zelularraren kontrola esate baterako zelula hauetan agerian jartzea lortu da. == Organismo zelula anitzak == Organismo zelulabakarrez gain, zelula eukariotoa izaki multizelularrak sortzeko gai izan da; izaki hauek eboluzioan zehar gero eta konplexuago bihurtu dira goi-mailako animalia eta landareak eman arte. Elkarte zelularrik sinpleenak koloniak dira. Kolonia batean zelula guztiak oso antzekoak dira; gainera kolonia desantola daiteke eta askatzen diren zelulak indibidualki bizi daitezke. Benetako organismo multizelularrak koloniak baino konplexuagoak dira; elkartzen diren zelulek funtzio espezializatuak betetzen baitituzte. Bestalde organismo multizelularra elkarte iraunkorra da: zelulak lotuta mantentzen dira haien artean adhesio-mekanismo espezifikoen bidez. Gainera, animalien kasuan, zelulez gai beste elementu bat oso garrantzitsua da: matrize estrazelularra, zelulen artean dagoen gai azelularra. Zelulak eta matrize estrazelularra modu espezifikoetan antolatzen dira ehunak sortzeko. Ehunak funtsean mota berberako zelulez osatuta daude eta matrize estrazelular espezifiko bat aurkezten dute. Oinarrizko ehuna, animalia guztietan agertzen dena, epitelio-ehuna da; izan ere animalia sinpleenak (koralak esate baterako) bakarrik orri epitelialez daude osatuta. Epitelioak orri zelularrak dira non zelulak modu ordenatu batean kokatuta dauden. Goi-mailako animalietan ehun-mota asko eta zelula-mota asko daude: ugaztunetan 200 zelula-mota desberdin baino gehiago deskribatu egin dira. Zelula-mota bakoitzak bere funtzio espezifikoa izaten du eta hau bere morfologian islatzen da (3- 12. Irudia). Argi dago eukariotoek lortu egin duten konplexutasun-maila harrigarria dela. Hala ere ez dugu ahaztu behar, hain izaki konplexuak izan arren, azken finean zelula bakar batetatik sortuak direla, zelula hori zigotoa da. Hau da, organismo osoa garatzeko informazioa zelula eukarioto bakar batean gordetzen da. [[Irudi:Biological cell.svg\|thumb\|Zelula eukarioto bat]] == Eboluzioa eta jatorriak ==

Eukarioto: berrikuspenen arteko aldeak