Erlijio: berrikuspenen arteko aldeak

* [[Politeismo|Politeista]]

 

 

Erlijioei buruzko munduko estatistikek "erlijioak" direnaren nolabaiteko uniformetasuna dakarte, eta litekeena da gizabanako bakoitzak bat izatea edo ez izatea. Eredu hau nahiko ondo aplikatzen zaie nagusiki kristautasuna edo islam tradizio erlijiosoak dituzten eta munduko biztanleriaren erdia ordezkatzen duten populazioei. Beste erdia kontuan hartzeak, hau da, nagusiki Asia, zailtasun gehiago planteatzen ditu. Txinan, adibidez, "Erlijiotzat" har daitezke konfuzianismoa, taoismoa eta budismoa diren hiru irakaskuntzak, baina tradizioz biztanleek esklusibotasunik gabe erabiltzen dituzte irakaskuntza horiek, eta horrek ez du esan nahi kristau-izendapenek edo islamak eska ditzaketenen ordenarekin bat egiten dutenik. Bestalde, txinatarrek budismora, taoismora edo konfuzianismora jo badezakete, atxiki gabe edo haren parte izan gabe, Asiako hego-ekialdean (Kanbodia, Thailandia, Birmania), budismoa gaur egun bizi da, askoz argiago, erlijio batekiko atxikimendu esklusiboaren bidez. Gertakari horien ondorioz, oso-oso zaila da budismoa eta, oro har, Asiako errealitate erlijiosoa kontuan hartzea munduko estatistiketan. Vincent Goossaerten ustez, mundu mailako zifra aurreratuek baliorik gabe jarraituko dute arazo hori serioski aintzat hartu arte.

 

<br />

 

Gizabanako batek erlijio batekiko duen atxikimenduaren oinarria asko aldatzen da erlijio batetik bestera. Kristautasunean, bataiatua izatea izan daiteke irizpidea, edo aktibo egotea edo praktikatzea, edo baita baten atxikimendua adieraztea ere. Adibidez, urtero Direktorio pontifizioak Eliza katolikoan bataiatu kopurua ematen du. 2011. urterako kopuru hori 1.196 mila milioikoa da. Direktorio honetan katolikotzat jotzeko kontuan hartu den irizpidea bataiatua izatea baino ez da. Zifra hori estatistika askotan sartzen da; hala ere, ez dagokio nahitaez beren burua katolikotzat duten edo katolikotzat gehien jotzen diren sinesmenak partekatzen dituzten pertsonei. Hala, Le Monde des Religions egunkariak argitaratutako inkesta batean, beren burua katolikotzat jo zutenen %58k ez zuten sinesten Kristoren Berpizkundean, eta %52k bakarrik sinesten zuten Jainkoarenean 145.

 

Munduko musulman-kopuruari buruzko estimazioei dagokienez, nagusiki musulmana den herrialde batean jaio izana da, edo bertako kide izatea, eta kontuan hartzen den herrialde horietako gutxiengo erlijioso baten parte ez izatea. Irizpide hori printzipio batean oinarritzen da, mundu musulmanean arau ukiezintzat jotzen dena, horren arabera musulmanen seme-alabak musulmanak baitira. Emaitza gisa, munduko musulmanen kopuru estimatuaren zatirik handiena nagusiki musulmanak diren herrialdeetako datu demografiko ofizialen gehikuntzatik dator, horiek ere% X% eta% 100 musulmanen artean zenbatesten direlarik. Frantzian, non administrazioak debekatu egin duen pertsonen erlijioari buruzko datuak biltzea, 2010ean eztabaida bat sortu zen Barne Ministerioko zerbitzuek aurkeztutako kopuru baten inguruan, lurralde nazionalean 5 eta 6 milioi musulman artean zenbatetsi zituen146. Kopuru hori ezartzeko, nagusiki musulmanak diren herrialdeetako herritar frantziarrei eta haien ondorengoei zegokiela iritzi zioten Barne Ministerioko zerbitzuek.

 

Mundu mailan, informazio-bilketa batez ere Estatuen adierazpenetan oinarritzen da147. Hala ere, guztiek ez dute gai honi buruzko zifrarik sortzen, eta oso irizpide aldakorrekin egiten dute. Frantzian, administrazioak debekatuta dauka pertsonen edo pertsona kategorien erlijio afiliazioari buruzko datuak biltzea edo mantentzea, diskriminazio arriskuak saihesteko. Beraz, ez dago zifra ofizialik, prentsan argitaratutako inkestak bakarrik baizik. Ipar Korean, gobernuak populazioaren %100 hartzen du atetzat, SESBen edo Txinan gertatu zen bezala. Adierazpen mota horren ondorioz, biztanleria "erlijiorik gabe" dagoela edo herrialde horietarako daturik ez dagoela adierazten duten mapak egin dituzte. Termino orokorragoetan, erlijioei buruzko datu ofizialak eskasegiak eta osatugabeak dira zuzenean erabili ahal izateko. Beraz, munduko estatistikak biltzeak eskuragarri dauden datuak biltzea, egiaztatzea eta interpretatzea eskatzen du.

[[Fitxategi:Worldwide percentage of Adherents by Religion.png|erdian|thumb|500x500px|Iturburua: ''Worldwide Adherents of All Religions, Mid-2005'', [[Encyclopædia Britannica]]]]

Estatu bakoitzak bere biztanleriaren egoera erlijiosoari buruz emandako zifra ofizialez gain, CIAk munduko eta herrialdeko datu irregularrak ematen ditu erlijioei buruz World FactBooken, baina zifra horiek nola ezartzen diren zehaztu gabe. Adherents.com edo Chartsbin.com bezalako estatistika zaletuen Interneteko webguneek eskuragarri dauden kopuruetan, datu ofizialetan eta prentsarako institutu espezializatuek egindako inkestetan oinarritutako erlijioei buruzko estatistikak eskaintzen dituzte.

 

{| class="wikitable"

| colspan="3" |'''Munduko populazioaren erlijio atxikimenduari buruzko hiru estimazioak :'''

·         Jainistak (6,11 milioi)

|}

 

·      

 

Erlijio hitzak bere esanahia aldatu zuen XVI. mendetik aurrera, europarrak aniztasun erlijiosoaren forma bat esperimentatzen hasi zirenean. Alde batetik, Islama hobeto ezagutzen zuten eta heresia edo paganismoa baino "beste erlijio bat" bezala gehiago zirudien; bestetik, hitz bat behar zen XVI. mendeko erreforma erlijiosoetatik eratorritako izendapen edo eliza ugariak izendatzeko. Hauek "erlijio" izendatzen hasi ziren. Ordutik aurrera, erlijio bat komunitate baten praktika eta sinesmen multzotzat hartzen da15. Erlijioari buruzko gogoeta modernoa, gero Ilustrazioaren filosofiak inauguratu eta erlijioaren zientzietara hedatzen dena, munduko eta historiako erlijio guztientzat komuna den erlijioaren esentzia bat dagoela suposatzen du.

 

Iraganeko eta oraingo euskaldunen erlijiotasuna azaletik soilik aztertu arren, aurretik sistematizatu egin behar dira kolektibo horrek historian zehar bizi izan dituen kultura-egoerak. Julio Caro Barojak, bere Los Vascos (1949) ezagunean, baliozkotzat jotzen den lehen hurbilketa eskaini zuen:

 

Hispano-frantziar ziklo modernoan: jarduera handia dago heresien aurkako borroketan eta katolizismoaren barruan Espainian eta Frantzian sortu zirenetan (jesuitismoaren eta jansenismoaren euskal pertsona nabarmenak). Mugimendu kolektiboen errepresio bortitza, landatarra, sorginkeria motakoa, eta haiek berrinterpretatzea. Azken ziklo bat, garaikidea, Katolizismoak ezarritako "erlijio-batasuna" hausteagatik eta oraindik bizirik zeuden kristau aurreko erlijio-elementuei buruzko informazioa masiboki biltzeagatik bereiziko litzateke.

 

Goi Paleolitoa: artea, erritoak eta sinesmenak. Kultura primitiboen jarrera, gustu eta portaeren interpretazioetan sartzea arriskutsua da. Zeren gaindiezina baita jende haien eta beren errepresentazio mentalen munduen eta gureen arteko distantzia. Beraz, historiaurre zientifiko bati geratzen zaion baliabide bakarra, agian, egokitzat jotzen diren egitateak behar bezala jasotzea eta deskribatzea da: bere interpretazioa beste batzuen esku uztea. Labar-arteak edo arte higigarriak, askotan, Europako hego-mendebaldeko Goi Paleolitoko biztanlearen ingurune naturalean erraz identifikatzen diren gai errealak erreproduzitzen ditu, baina erreferentzia naturalista ezinezkoa duten irudi konplexuak ("zeinuak") edo gai hibridoak ("munstroak") ere barne hartzen ditu, zati batean giza irudikapenez osatuak eta beste zati batean zoomorfikoak. Zalantzarik gabe, sinbologia oso aberatsa aurkitu behar da hemen, eta sinbologia hori gauzatzeak eta "erabiltzeak" ohiko erritu-jarrerak ekarri behar dituzte. Baina, horrez gain, garrantzi handia izan behar dute apaingarri pertsonalarekin, ebidentzia material batzuk bildu eta kontserbatzearekin edo hildakoen hileta-tratamenduarekin zerikusia duten giza taldeen beste jokabide batzuek.

 

Paleolitoko artearen "santutegiak". Historiaurreek betidanik uste izan dute arte paleolitikoa unibertso sinboliko bati buruzkoa dela, eta haren zentzua argitu nahi izan da, arrakastarik gabe. Horrela, hainbat teoria formulatu izan dira mende honetan zehar gai parietalen edo higigarrien multzo nahaspilatsu horren esanahia argitzeko: duela hogei urte A. Laming-Emperairek (1962) historiografia kritiko zorrotza egin zuen interpretazio-jarrera guzti horien inguruan.

 

Normalean, gune apaindu horiek kobazuloaren ahotik urrun egoten dira, normalean bizi izan ez ziren lekuetan, edo, besterik gabe, gelarako okupatu ziren barrunbeetan. Honela, h. Breuilek kuevo-santutegi eta cueva-gela kontzeptuei aurre egin ohi zien, Europako hego-mendebaldean Goi Paleolitoa tratatzean bateraezin bezala. Ez da zehaztu, adibidez, Sasisiloagan, Etcheberrin, Sinhikoleko Karbian, Alkerdin, Altxerrin (geroagoko metaketek estalia agian,...) garai hartako aztarnategi arkeologikorik ote zegoen, nahiz eta agerikoa den oso gertu giza taldeak bizi izan zirela.

 

Keinu eta jarrera erritualak arte paleolitikoan. Arte paleolitikoan, lekuaren aukeraketa, labar-lanen exekuzioa eta ondorengo erabilera, neurri handi batean, kodetutako keinu batzuekin batera joango ziren: hau da, bere arauak mendeetan zehar eta milurtekoetan zehar kontserbatzen eta transmititzen ziren erritu batez -ez nagusiki erlijiosoa-.

 

Hipotesiaren egiantzekotasunari buruz erabaki gabe, Gönnersdorfeko (Mendebaldeko Alemania) magdaleniar txaboletako plaka askoren zatiketa-maila izugarria gogoratu ahal izango da, edo, gure artean, bisonte ingurune handiaren (Isturitzeko bi geletan aurkitu zirenak) bi zati handiren haustura, plakaren hainbat zatitan. Hainbat koadro horizontalean) edo hodiaren bi zatiak Ez dakit, noski, zenbateraino egotzi behar zaizkion haustura horiek asmo erritual bati, edo, hobeto esanda, abandonatuta geratuko liratekeen lurzoruak maiz zapaltzearen ondorio diren.

 

Ordena erritualeko beste portaera batzuk. Goi Paleolitoan

 

Goi Paleolitoko hilobi erritoak nahiko ondo ezagutzen dira Dordoñan induskatutako zenbait multzotan eta Erdialdeko eta Ekialdeko Europako beste gune batzuetan. Baina Pirinioetan eta Kantabrian ez dira ugariak garai hartako hilobiak. Nabarmentzekoa da 1914an Duruthyn aurkitutako hilobia: gorpuari lotutako apaingarri multzo garrantzitsu batekin. Interes handia du, halaber, J. González Echegarayk eta L. g. Freemanek Morín kobazuloan (Kantabrian) identifikatutako hondakin multzoak: bertan, hobiratuek haragi-eskaintzak egiten zituzten, kolorez hautseztatuta eta, kasu batean, burua kenduta. Bereziki garrantzitsuak dira giza aztarna batzuek Isturitzen jasan zituzten tratamendu-arrastoak. Saint-Périertarrek ia masailezur osoa aurkitu zuten Gravetian (20 eta 30 urte bitarteko gizon batena) H. V. Valloisek egindako ikerketaren arabera manipulatua izan zelako ebidentziekin: goranzko adarra partzialki ablazionatua izan zen, "Bertatik hezur ezpal luzeak atera nahi izan balira bezala", gainera, bere aurreko zatiaren gainean lubaki horizontalak edo zeiharrak aurkeztuz. Nahita egindako estria mota bera maila bereko bi masailezurretan ikusi zen: 7 edo 8 urteko haur batena, eta 2,5 eta 3 urteko beste batena. Lerro eta higadura mota horien antzekotasunik handiena animalien hezur-ikasgai askotan hautematen direnekin gertatzen da; "haragia kentzeko markak" izenekoak dira: hezur freskoaren gainean uzten zituzten haragiz garbitzeko edo tendoien eta muskulu-masen erauzketa mozteko erabiltzen ziren silex-tresnak. Isturitzeko giza hezurren gaineko markak haiek estaltzen zituzten haragien masailezurrak garbitzeko eta horrela hobeto kontserbatuko zirela ziurtatzeko egin al ziren? Edo praktika antropofagikoak erakusten al dituzte? R. de SaintPérierrek (1936: 53-54), Isturitzeko Gela Nagusiko Magdaleniensean, giza garezurraren balizko zati bat seinalatu du, "Kranpoi-kopa" izenekoen artean sailka daitekeena: harrizko instrumentua duen karrakatze-trazuak ditu bi aldeetatik, eta leunketa bidez erabat higatutako ertz bat.

 

Erromatar agintaldian, antzinako sinesmen eta praktika erlijiosoek jarraitzen dute, baina jada toki askotan, greko-latinaren ezarpenak eraginda. Iragarpen baskoiak hain ospetsuak egin ziren, Inperioan ospea zutela. Elio Lampridio bere Viten. Alex. Alberto:

 

"... haruspicinae quoque peritissimus fuit, orneoscopos magnus, ut et Vascones Hispa (n) orum et Pannoriorum augures vicerit. (Aelio Lampridius, Vita Alexandri Severi, 27, 3).

 

... era berean, oso trebea izan zen agudoetan, aruspize handia, hainbesteraino non Hispaniako eta Hungariako baskoi agortzaileak garaitu baitzituen ".

Sailkapen horri jarraiki, eta irakurtezinak diren inskripzioak kenduta, hogeita bosteraino dira behar bezala irakurtzeko modukoak, Elorzak horrela banatuta.

 

Gurtza-jainkoak eta izen unibertsala

 

Varos. Segilus et Rusticius f (ilius) Laribus Q (uadri) u (iis) pro salute (votum) s (olverunt) L (ibens) m (erito).

 

Bi daude, zelta itxurakoak, Matresen gurtza, herri honetakoa bezala oso ezaguna baita, eta bigarrena, Sustatiar epitetoagatik. Hauek dira: Matres Useae: Guardian (Araba). IV. mendekoa izan daiteke. Genio Sustatiensea: Angostina (laba). II. mendekoa izan daiteke. Epiteto horiek euskaldunak izan litezke, baina baita zeltak ere. Useae-n "uso", "Arbolado" edo "monte común" erabilera euskerikoa ezagutu ahal izatearen araberakoa da. Ujuen (Nav.), Ujue edo Usueko Ama Birjina bat dago, "Usoaren Birjina" izatera datorrena. Jainko babeslea litzateke. Bigarren jainkoaren sustassiak, dirudienez, egungo Zuazuren (Araba) antzinako izena aipatzen du, eta honek, aldi berean, Sos (Sause) inguruan bizi zen talde baten "atzizkiak". Nolanahi ere, jainko hauek euskal mitologia zaharrean agertzen den ugalkortasun eta babesaren ideiari lotuta daude. Izen-ematea: Matribus Useis Pom (peia) p (errimitatzailea). Agian Mater Deva jainkoarekin lotua ibai horretako urak jainkotzen.

 

Hauek dira Elorzak aztertzen dituen zazpiak: Aituneo: Araian (Araba), Ziraunza ibaiaren ondoan. Bealisto: Angostina (Araba). II. mendekoa. Lacubegi: Ujué (Nafarroa). II. mendekoa. Liucma: jaunartzea (Araba). IV. mendearen bigarren erdialdekoa. Sandao Vimumburu: Arciniega (Araba). Vvarna: Cabriana (Araba). Peremusta: Eslava eta Rocaforte (Nafarroa).

 

Gorrochateguik (1984) aztertutako 205 teonimoetatik, honako hauek aipatuko ditugu: Aberri deo, Aherbelste deo, Ar deo, Andei deae, Andosso (Bascei) deo, Arardo daeo, Arthe d (eo), Arixo deo, Arixoni marti) Rix (deo, Arpenino deo, Artahe deo, Artehe deo, Arte, Astoilvae Helasse, Heravscorritsehe fano, Horolati, Idiatte deo, Ilixoni deo, Iluvni, Ilvroni deo, Ilvrberrixo, Ilvmberi (, Iscitto deo, Isornavsi deo, Lahe deae, Larrasoni, Leheren deo, Lvurgorr, (Selatse, Svhvgio deo),

 

Venus Marinaren tenplua, Higer lurmuturrean. VI. mendetik datorren Bizkaiko golkoko kostaldearen deskribapen bat a.d. K. a. 36an, Artizarreko hiru tenpluren berri eman zigun, itsasoko jainkosa, grezieraz Aphrodite deitzen zena. Horietako lehena, Schultenek dioen bezala, Artizarreko lurmutur bat da, iparraldeko kostaldearen hasieran, non kostaldeak mendebaldera jotzen duen. Schulten jauna Hondarribian izan zen, Higer lurmuturrean indusketak egiten, Serapio Múgica eta Olagüe eta Izaguirre jaunek lagunduta. Nabigatzaileen patroia zen San Telmoko tenplu baten hondakinak aurkitu zituzten, eta haren azpian tenplu pagano zaharraren hondakin kiskaliak. Baina Santa Marinaren atxikimendua euskal mitologia tradizionalari lotuta dago.

 

Epona gurtzen dut Markinezen (Araba). Markinezeko (Araba) kobazulo batean, Izkiz mendilerroaren inguruetan, kobazulo artifizialez inguratuta, behe-erliebe bat dago, harkaitzean landua. Gizon bat irudikatzen du, Epona jainkosak bere zaldiaren gainean duen jarrera erregutzailearekin. Jainkosaren irudiak, Galia, Germania, Britania eta abarreko ehun eta hogei monumentutan baino gehiagotan kontserbatu dira, hiru eratara: apala, eseria eta zaldikoa. Markinezekoa zaldizkoena da. Jakina, bere jatorrizko esanahia ahaztuta, zaldien jainkosatzat hartu izan da, eta horregatik agertzen da bere irudia ukuiluetan.