Inperio: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Autoritate kontrola jartzea |
Ikasleek egin dituzten ekarpenak gehitzen ari naiz |
||
3. lerroa:
{{Politika aurkibidea}}
[[Fitxategi:Europepowers.PNG|thumb|300px|[[Europa]]ko inperioren kronologia.]]
'''Inperio''' ([[latin]]ezko ''imperium'' hitzetik ekarria), '''aginterri''' edo '''jaurgo''' [[etnia|etnologikoki]] eta/edo [[kultura]]lki ezberdinak diren lurralde zabalak menpean dituen [[estatu]]a da, gainera eskualde batean itzala edo botere hegemonikoa duena.
== Inperioen sorrera ==
Lehenengo inperio garrantzitsuenetakoa [[Erromatar Inperioa|Erromako inperioa]] izan zen, inperioan boterean enperadorea zegoen. Inperioak 503 urte iraun zuen ( 27 K.a. - 476 K.o.), hala ere, ekialdeko inperioak 1453ra arte iraun zuen, nagusiki inperio Bizantino moduan deitua dena. Honen espantziorik handiena 6,14 milioi km2 koa izan zen. Erroma zen inperioaren hiriburua, eta bertatik hasi zen mediterraneoko herrialdeen konkista, [[Trajano]] enperadoreakin momentu handienera helduz. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=IMPERIO ROMANO {{!}} Organización política, social, económica y religión|hizkuntza=es|data=2017-08-24|url=https://mundoantiguo.net/imperio-romano/|aldizkaria=MundoAntiguo|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
Inperio honek mediterraneo osoa konkistatu zuen eta Erresuma Batura eta [[Kaspiar itsasoa|Kaspiar itsasora]] ere heldu ziren. Inperio Barbaroekin gerra galtzean amaitu zen, hauek Erroman sartu zirenean 476. urtean.
== Inperioak Erdi Aroan eta Aro Modernoan ==
=== '''Erdi Aroan''' ===
Aro honetako inperiorik nagusiena [[Europa|Europan]], Inperio Karolingioa izan zen. Dinastia karolingio hau Frankoen erreinuan bezala ezagutzen da (774-834) eta bere lurraldeak gaurko Alemania, Italia eta Frantzia barneratzen zituen.Carolingo izena Carlomagno enperadoreagatik ipini zitzaion. Inperio honek sistema [[Feudalismo|feudalak]] erabiltzen zituen.
[[Erdi Aroa|Erdi Aroaren]] amaieran, Amerikaren aurkikuntzarekin, Europako inperioek, botere eta eragina handitu zuten. Kontinente berriaren ustiapenarekin, europar inperioek ongizate egoera bat eta munduarekiko hegemonia lortu zuten.
Hauek izan ziren Erdi Aroko inperiorik esanguratsuenak:
* [[Bizantziar Inperioa]] (395-1453): Erromatar inperioaren banaketarekin jaio zen. ekialdeko Mediterraneoan kokaturik zegoen eta Konstantinopla zuen hiriburu. Bere historia luzean zehar, porrota handiak izan zituen, 1453. urtean [[Konstantinoplaren erorialdia|Konstantinoplaren erorialdiarekin]] desagertu arte.
* [[Karolingiar Inperioa]] (768-843): Inperio Karolingioa, [[Frankoak|Erresuma Frankoari]] historikoki egokitu zaion izena da. [[Karlomagno|Karlomagnoren]] eskuz, hedapen handia izan zuen, [[Verdun-eko ituna|Verdun-eko itunarekin]] banatu zen arte. Banaketa hori, alde batetik Frantziar erresuma eta bestetik [[Erromatar Inperio Sakratua|Erromatar Inperio Sakroa]] sortu zituen.
* [[Inperio mongoliarra]] (1163-1227): Lurralde eremu eta hedapen mailarik handiena lortu duen inperioa izan zen (23 milioi kilometro karratu). Beste inperio batzuek ez bezala, mongoliarrek, ez zuten konkistaturiko lurraldeetan erlijiorik inposatzen eta beste inperioekiko merkataritza harreman irekiak izan zituzten.
=== '''Aro Modernoan''' ===
[[Aro Modernoa|Aro Modernoan]], inperio transatlantikoak jaio ziren. Inperio hauek,beste kontinenteetan kokatutako lurraldeetan eragina zuten.
[[Amerikaren aurkikuntza|Amerikaren aurkikuntzatik]] (1492) [[Frantziako Iraultza|Frantziako iraultzera]] arte (1789) iraun zuen aro modernoak.
Aro modernoan hainbat inperio zeuden eta nabarmentzekoak 3 hauek dira:
* [[Espainiar Inperioa|Espainiar inperioa]]:Espainia 1492.urtetik aurrera hainbat lurralde esploratzen eta jazartzen hasi zen.XVIII.mendean 20 milioi kilometro karratuko hedadura lortu zuen. Inperio honek [[kontinente]] guztietan zituen lurrak <ref>{{Erreferentzia|abizena=MargaGutierrez|izenburua=8. Espainia aro modernoan|data=2017-05-05|url=https://www.slideshare.net/MargaGutierrez/8-espainia-aro-modernoan|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
* [[Britainiar Inperioa|Britainiar inperioa]]:Aro modernoan sortutako inperio [[Kolonialismo|kolonial]] guztietatik britainiar inperioa izan da hedadurarik handiena lortu zuena. Garai horretan inperio honek beste batzuen sorrera ekarri zuen,horien artean inperio alemaniarra eta inperio italiarrarena.Britainiar inperioa sendotu egin zen [[Aro victoriano|Garai victorianoan]] zehar(1837-1901).<ref>{{Erreferentzia|izena=Historia|abizena=Universal|izenburua=Imperio Británico|hizkuntza=es-ES|url=https://mihistoriauniversal.com/edad-contemporanea/imperio-britanico/|aldizkaria=Historia Universal|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
* [[Frantziar Inperio Koloniala|Frantziar inperioa]]: Britainiar inperioaren mailan zegoen inperio bakarra zen. Frantziar inperioa bi zatitan banatzen da, 1803 baino aurretik eta 1803 ondoren, hau Afrikako, Asiako eta Ozeaniko zonalde batzuk osatzen zuten. 1919-1939 artean bere handitasunera iritsi zen 12.898.000 [[Kilometro koadro|km²]] edukiz.
== Antolamendu politikoa ==
Inperio bat, estatu edo [[nazio]] ugariek osatzen duten eta nagusitasun edo [[hegemonia]] estatu bakar baten menpean dagoen antolamendu politikoa jarraitzen du, era honetan, nazio edo estatu hegemonikoaren menpe dauden lurraldeek, haien nortasuna guztiz galtzen ez badute ere, basailuko harreman bat izango dute nagusitasuna duenarekiko. Harreman hau: [[Zerga|zergak]], menpeko lurraldearen ustiapena, subordinazioa, kultura inposaketa edota kontrol politiko zein militarraren ereduz adierazi daiteke.
Historiako lehendabiziko inperioak, eredu [[Absolutismo|absolutista]] jarraitu zuten, hau da, inperio zeritzon lurralde osoko botere [[Botere legegile|legegile]], [[Botere judizial|judizial]] eta [[Botere betearazle|betearazlea]], lehen aipaturiko enperadorearengan egokitzen zen. Sarritan, enperadore hauek, botere erlijiosoa zuten ere, esate baterako: Erromatar Inperioan edo [[Inka Inperioa|Inperio Inkan]]. Bestalde, nolabaiteko menpetasun erlijiosoa zuten inperioak zeuden. Inperio islamiar eta [[Kristautasun|kristauetan]] hain zuzen ere, inperioaren kanpo zegoen eta agintaritza erlijiosoa zuen pertsona bat edo talde bat zegoen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Muy|abizena=Historia|izenburua=Nacimiento y evolución de los imperios|hizkuntza=es|data=2015-11-26|url=https://www.muyhistoria.es/edad-media/articulo/nacimiento-y-evolucion-de-los-imperios-191448527945|aldizkaria=MuyHistoria.es|sartze-data=2020-01-07}}</ref>
== Inperialismoa eta haren ondorioak ==
[[Inperialismo|Inperialismoa]], herrialde batek, munduko beste herri bat edo batzuei eragindako jazarpen eta menpekotasun politiko, [[Ekonomia|ekonomiko]], kultural eta militarra da. Zehazki, [[XIX. mendea|XIX]] eta [[XX. mendea|XX. mendeen]] artean europar herrialdeek [[Asia]], [[Afrika]] eta [[Ozeania|Ozeaniako]] hainbat herriekiko izandako egoera horri egiten dio erreferentzia inperialismoak. 1885. urtetik, [[Lehen Mundu Gerra|Lehen Mundu Gerraren]] hasierararte doan garaiari deritzo “Inperialismoaren garaia”.
[[Fitxategi:Size of Empires.svg|alt=Inperio esanguratsu batzuen hedadura.|thumb|Inperio esanguratsu batzuen hedadura.|ezkerrera]]
=== Eragileak ===
Inperialismoaren garaia ahalbidetu zuten faktoreak, esparru desberdinetan bana daitezke:
* Eragile ekonomikoak: Industriaren garapenean murgildurik dauden estatuak, ekoizpen [[Industria|industrialerako]] lehengaiak eta euren merkatua zabaltzea behar dute. [[Bigarren Industria Iraultza|Bigarren Industria Iraultzarekin]], Europan Afrikan baino eskasagoak ziren lehengaien beharrizana handitu zen.
* Eragile politikoak: Afrika eta Asiako koloniak, merkatua arintzeko eta produkzioa sustatzeko kokapen estrategikoak ziren, baina herrialdeen arteko lehia politiko-ekonomikoa zela eta, euren ospea internazionalki zabaltzeko eta estatu bakoitzaren [[Nazionalismo|nazionalismoa]] indartzeko asmoa eragin handia izan zuen ere. Beste alde batetik, garai hau, Europan egondako bake denboraldi gutxienetariko bat izan zen. Honek, estatuen ekonomiarako oparoaldia ekarri zuen.
* Eragile ideologikoak: Mundu berria ezagutzeko nahia edo [[landare]] eta [[espezie]] exotikoekin [[biologia]] eta [[medikuntza]] arloan garatzea izan ziren ideologikoki arrazoi batzuk. Beste alde batetik, Darwinen teoriak zeuden eta hauen arabera, espezie edo arraza indartsuak, ahulagoak jazartzeko eskubidea zuten, eta hortaz, [[zibilizazio]] aurreratuak, beste batzuez aprobetxatzeko eskubidea zuten ere. Hala ere, eragile ideologikoen artean, bazeuden “eginkizun ebangelizatzaile” edo Afrikako herriei aurrerapena eta zibilizazioa ekartzeko zeregina ikusten zutenek.
Hauetaz gain, inperialismoa bultzatu zuten bestelako zenbait eragile egon ziren. Adibidez, ongizate ekonomikoak ekarri zuen [[Demografia|demografiaren]] hazkundea. Europako populazioa hamarkada pare baten bikoiztearen ondorioz, [[Merkatu|merkatua]] ez zuen biztanleriaren eskariarentzako beharbeste eskaintza. Horregatik, produkzioa eta lehengaien kopurua igo beharra zegoen populazio kantitate handi horren eskaria asetzeko. <ref>{{Erreferentzia|abizena=David Marcelo Ibañez|izenburua=El imperialismo|data=2010-05-12|url=https://es.slideshare.net/rallyibanez/el-imperialismo|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
=== Ondorioak ===
Inperialismoaren garaiak oso modu ezberdinean eragin zien herrialdeei.
==== '''Kolonizatutako herrialdeak'''====
* Politikan: Europako potentzia nagusiek beraien Politika eta antolamendu modernoa ezarri zuten. Potentzia nagusiek [[Kolonizazio|kolonizatutako]] lurraldeak aniztasun handikoak ziren baina mugak egiterakoan ez zituzten kontuan hartu eta horrek ondorio txarrak ekarri zituen.
* Ekonomian: Potentzia nagusiek eremu horiek [[nekazaritza]] eta [[meatzaritza]] ustiapenerako erabili zituzten gehien bat.
* Gizartean: [[Gizarte tradizionala]] aldatu egin zen erabat eta [[Indigena|indigenak]] albo batera utzi zituzten. Hortaz gain hildako-kopuruak behera egin zuen osasun-zerbitzuak hobetu egin zirelako.
* Kulturan: Europarrek beraien ohiturak eta [[kultura]] ezarri zituzten kolonietan eta horrek tirabira asko ezarri zituen.
==== '''Herrialde kolonizatzaileak''' ====
* Ekonomian: Potentzia nagusiak izugarri hazi ziren eta horretaz gain kolonizatutako eremuak edo lurraldeak hainbat zereginetarako erabili zituzten;hala nola,errepideak,portuak,eta trenbideak.Guzti honi esker botere ekonomikoa indartu egin zen.
* Kulturan: Europarrek hainbat kultura eta usadio ezagutzeko aukera izan zuten ,hala ere beraiena inpostu zuten.
==== '''Nazioarteko ondorioak'''====
* Potentziek haien artean zuten erlazioa ez zen oso ona eta horrek Lehen Mundu Gerra sortzea eragin zuen.
Ezarrita zegoen "orden Politika" (potentziek ez zuten gainerakoekiko nagusitasunik) Alemaniak hautsi zuen.
1890.eko hamarkadan hainbat itun sinatu ziren eta Europan bi talde nabarmendu ziren:
* [[Aliantza Hirukoitzaren Gerra|Aliantza hirukoitza]]: Alemania, Austrohungariar inperioa eta Italia.
* [[Entente aliantza:]] Britainia Handia, Frantzia eta [[Errusiar Inperioa|Errusia]]
Gastu militarrak areagotu ziren eta horren ondorioz belzismoa eta abertsaletasuna hedatzen hasi ziren. Momentu horretan potentzien artean arazoak sortzen hasi ziren, adibidez Marokon eta Balkanetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=El Imperialismo en el siglo XIX: el reparto del mundo|hizkuntza=es|data=2018-10-24|url=https://sobrehistoria.com/el-imperialismo-en-el-siglo-xix-el-reparto-del-mundo/|aldizkaria=SobreHistoria.com|sartze-data=2020-01-07}}</ref>
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}<br />
== Ikus
* [[Inperialismo]]▼
* [[Inperio kolonial]]▼
*[[Erromatar Inperioa]]▼
*[[Erdi Aroa]]
*[[Aro Modernoa]]
*[[Estatu]]
*[[Kolonialismo|Kolonialismoa]]
*[[Bizantziar Inperioa]]
▲*[[Erromatar Inperioa]]
{{autoritate kontrola}}
| |||