Sodankylä: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Sikret8 (eztabaida | ekarpenak)
34. lerroa:
{{sakontzeko|Sodankyläko ingurunea}}
[[Fitxategi:Paratiisikuru waterfall.JPG|300px|ezkerrera|thumb|Paratiisikuru ur-jauzia udaran.]]
Sodankylä [[Finlandia]] iparraldeko [[Lappi]] eskualdearen erdigunean dago, [[Ipar Lappi]] izeneko lurraldean. Udalerriak [[Errusia]]rekin egiten du muga ekialdean, eta bizilagunak [[Inari]] iparraldean, [[Verkhnetulomski]] errusiar udalerria ipar-ekialdean, [[Savukoski]] eta [[Pelkosenniemi]] ekialdean, [[Kittilä]] mendebaldean, eta [[Kemijärvi]] eta [[Rovaniemi]] hiriak hegoaldean dira; eskualdeko hiriburuko erdigunetik 100 bat km iparraldera dago<ref>[https://www.distancefromto.net/ "Rovaniemi-Sodankylä"]. ''Distance From To''. 2019.10.31</ref>. Sodankyläk, guztira, 12.415,40 km²-ko azalera du eta, hain zuzen ere, azalera handiena duen herrialde osoko bigarren udalerria da<ref name=Bibliografia1/>. Lurralde zabal honetan, hainbat eremu bereizten dira. Lautada zabaletan [[klima azpiartiko]]a eta [[taiga]] edo baso boreala nagusitzen dira, eta zuhaizti ohikoenak [[izei gorri|izeidiak]], [[urki]]diak eta [[pinu]]diak dira. Hegoaldeko lurraldea [[zohikaiztegizohikaztegi]] eremua da, eta [[Luosto]] eta [[Sokosti]] mendien inguruko altuera gutxiko eremuan, aldiz, klima [[klima polar|polar]] bihurtzen da eta zuhaitzik gabeko [[tundra]] eremu bakanak daude.
 
Udalerria [[zirkulu polar artikoa]]ren gainean dago, 40-210 bat km iparrera<ref>[https://www.minube.com/como-llegar/tankavaara-a2169218 "Tankavaara (...) 196,2 km north of the Arctic Circle"]. ''Minube''. 2019.10.31</ref>; horrenbestez, [[gauerdiko eguzki]] eta [[gau polar]] fenomenoak urtero izaten dira. Alde batetik, eguzkia edo eguzkiaren argitasuna udalerriko zeruaren jabe izaten da maiatzaren bukaeratik uztailaren bigarren astera arte; [[Sodankyläko elizatea]]n, esaterako, gertakariak 45 egun irauten du (maiatzaren 31n hasi eta uztailaren 14an amaitzen da)<ref>[https://www.visitsodankyla.fi/pohjoisenluonto-artikkeli/keskiyon-aurinko/ "Nature of the North – Keskiyön aurinko"]. ''Visit Sodankylä''. 2019.10.31</ref>. Bestetik, gau polarraren garaia edota iluntasuna nagusitzen den garaia abenduaren 20tik 24ra arte izaten da; guztira, lau egun<ref>[https://www.visitsodankyla.fi/en/pohjoisenluonto-artikkeli/kaamos-2/ "Nature of the North - The Polar Night"]. ''Visit Sodankylä''. 2019.10.31</ref>. [[Aurora polar|Ipar argiak]], azkenik, oso ohikoak izaten dira neguko gau ilun eta oskarbietan; irail eta martxo bitartean lau gautatik hirutan izaten den fenomenoa da, urrian eta martxoan bereziki<ref>[https://www.visitfinland.com/article/on-the-hunt-for-the-northern-lights/ "On the hunt for northern lights"]. ''Visit Finland''. 2018.12.04</ref>. Aurora borealak aztertzeko [[Ouluko Unibertsitatea]]ren esku dagoen [[Sodankyläko Behatoki Geofisikoa|Behatoki Geofisikoa]] sortu zen 1914an<ref name=Bibliografia4>[http://www.sgo.fi/ "Sodankylä Geophysical Observatory"]. ''University of Oulu''. 2019.11.01</ref>.
40. lerroa:
Klimari dagokionez, azpiartikoa da gailentzen dena eta, ondorioz, tenperaturak leunak izaten dira udan, baina neguak hotzak eta luzeak izan ohi dira. Orokorrean, elurrak udalerriko lurzorua estaltzen du urri amaiera eta maiatza bitartean, gutxi gorabehera 175 egunez<ref>[https://edition.cnn.com/travel/article/lapland-no-snow-scli-intl/index.html "No snow in Lapland could spell a festive flop"]. ''CNN Travel''. 2018.12.10</ref>; eta izotzak ere aintzira eta ibaien gaina hartzen du beste horrenbeste egunetan. Eremu menditsuetan, bestalde, klima polarra nagusitzen da, eta horrekin batera, zero azpiko tenperaturak. [[Sami etnia|Samiek]] antzinetik erabiltzen duten egutegiaren arabera, Lappiko eta udalerriko klima ulertzeko lagungarri diren zortzi garai bereizten dira: ''Giđđadálvi'' (udaberri-negua), ''Giđđa'' (udaberria), ''Giđđageassi'' (udaberri-uda), ''Geassi'' (uda), ''Čakčageassi'' (udazken-uda), ''Čakča'' (udazkena), ''Čakčadálvi'' (udazken-negua) eta ''Dálvi'' (negua)<ref>[http://www.siida.fi/sisdoallu/8-jagiaiggi "8 Jagiáiggi"]. ''Siida''. 2019.01.12</ref>.
{{Sodankyläko klimograma}}
Ipar Lappi lurraldea ez da oso eremu menditsua;Sodankyläko mendi gehienak ipar- eta hego-ekialdean daude, babestutako eremuetan; dena den Ipar Lappi lurraldea ez da oso eremu menditsua. Udalerriko sabaia eta Finlandiako bosgarren goragune altuena [[Sokosti]] mendia da, 718 metrora iristen dena. Tontor honen ondoan dago udalerriko Lampivaara Amatista Meatze ezaguna. Sodankyläko besteBeste mendi garrantzitsu batzuk, Sokosti goraguneko Ukselmapää gainaz aparte, 700-600 metro bitartean dauden Vuomapää, Kuikkapää, Reututunturi eta Hirvaspää, eta hegoaldeko 514 metroko [[Luosto]] dira. Azken mendi horretan udalerriko eski-azpiegitura muinoaospetsuenak diradaude<ref>[https://retkikartta.fi/ "Sodankylä"]. ''Kansalaisen karttapaikka''. 2019.12.13</ref><ref>[https://luosto.fi/en/luosto/hiihda-ja-laskettele "Hiihda ja laskettele"]. ''Luosto''. 2019.12.25</ref>.
[[Fitxategi:Porttipahta power plant and dam 01 2009-10-01.JPG|280px|ezkerrera|thumb|Porttipahta zentral hidroelektrikoa.]]
SodankyläkFinlandiako gainontzeko udalerriekin alderatuz gero, Sodankylä ez da aintzira naturalhandiko gutxiudalerria, batzukare gutxiago aintzira naturalak baino ez ditubadira kontuan hartzen. Zehazki, azalera osoaren %5,8 baino ez da ur-azalera; guztira, 723,79 km²<ref name=Bibliografia1/>. Dena den, 476 aintzira daude bertan, gehienak hego-mendebaldeko lurraldean; hauen artean, nabarmenenak dira [[Kelujärvi]], [[Orajärvi]], [[Unari aintzira|Unari]] eta [[Vaalajärvi aintzira|Vaalajärvi]] aintzirak. Hala ere, guztietan handienak iparraldean dauden [[Lokan tekojärvi]] eta [[Porttipahdan tekojärvi]] urtegiak dira, herrialde osoko zabalenetakoak direnak. Aintzira artifizialek, hurrenez hurren, 315,40 km² eta 148,60 km²-ko azalera dute eta 1960ko hamarkadan sortu ziren [[Luiro]] eta [[Kitinen]] ibaietako urak bilduz<ref>[http://www.jarviwiki.fi/wiki/Sodankyl%C3%A4 "Sodankylä"]. ''JärviWiki''. 2019.12.13</ref>. Ibai hauenhorien emaria kontrolatu ondoren, arroan hainbat zentral hidroelektriko eraiki zirenzituzten eta, hain zuzen, hauek dira eskualdea argindarrez hornitzen dutenak. Guztira, ur gezaz estalitako azalera udalerriko azaleraren %5,8 da<ref name=Bibliografia1/>, eta 476 aintzirezHoriez gain, aipatzekoak dira Lappiko ibai garrantzitsuak diren [[Kemi (ibaia)|Kemijoki]] –550 km-ko luzera duena<ref>[https://yle.fi/aihe/artikkeli/2014/03/31/kemijoen-lohet-saivat-piispatkin-tukkanuottasille#media=103040 "Kemijoki oli aikoinaan Euroopan parhaita lohijokia."]. ''Yle''. 2019.12.13</ref>–, Kitinen eta Luiro, baita [[Jeesiöjoki]], [[Tankajoki]] eta [[Ylijoki]] ere. Urtero, ibai hauenhorien ur hotzetan murgiltzen den milaka arrantzale iristen da udalerrira bertako [[amuarrain]]ak, [[Cyprinidae|karpak]], [[Coregonus|koregonoak]], [[lutxo arrunt|lutxoak]], [[Sander lucioperca|lutxoperkak]], [[perka arrunt|perkak]] eta [[Thymallus thymallus|timaloak]] arrantzatzera<ref>[https://www.eraluvat.fi/en/fishing/fishing-permits/angling-permit/alueet/kemijoki.html "Kemijoki"]. ''Eraluvat''. 2019.12.13</ref>. Azkenik, aipatu behar da [[Urho Kekkonen Parke Nazionala|Urho Kekkonen Parke Nazionalean]] dagoen Paratiisikuru ur-jauzia ere, Sodankyläko garaiena dena<ref>[https://www.visitsodankyla.fi/naejakoe-artikkeli/urho-kekkosen-kansallispuisto-ja-sompion-luonnonpuisto/ "Urho Kekkosen kansallispuisto ja Sompion luonnonpuisto"]. ''Visit Sodankylä''. 2019.12.13</ref>.
 
Udalerriko natura basatiabasatiak nahikoadministrazioaren zainduababesa dajasotzen du, guztira, azaleraren %28 babestutako lurraldeek osatzen baitute; dena den, aipatzekoa da azken urteotan hainbat istilu eta ika-mika izan dela basogintza industriaren eta herritarren artean. Sodankylän, besteak beste, bi [[Finlandiako Parke Nazionalak|parke nazional]], eta [[Finlandiako Eremu Basatiak|eremu basati]] eta [[Finlandiako Natura Erreserba Hertsiak|natura erreserba]] bana daude:
 
* '''[[Pyhä-Luostoko Parke Nazionala|Pyhä-Luosto Parke Nazionala]]''': [[Kemijärvi]], [[Pelkosenniemi]] eta Sodankylä artean dagoen parke nazionala da, guztira, 142 km²-ko azalera duena<ref>[https://www.luontoon.fi/pyha-luosto "Pyhä-Luoston kansallispuisto"]. ''Luontoon''. 2019.12.25</ref>. Finlandian sortu zen lehendabiziko parke nazionala izan zen, 1938. urtean, eta Pyhätunturi izenpean ireki zituen ateak. Dena den, 2005. urtean, babestutako lurraldea zabaltzea adostu zen eta parke nazionalak Luosto natura eremuarekin bat egin zuen; hortaz, era berean, herrialdeko parke nazional zaharrena eta berriena da. Sorrera egunetik Lappi iparraldeko naturaren babesgune garrantzitsua izan da, eta bereizgarrien artean, aipatzekoak dira 220 metroko sakonera duen [[Isokuru]] euri-bidea, baso zaharrak, eremu paduratsuak eta [[Sokosti]] eta [[Pyhätunturi|Pyhä]] muinoakmendiak, eskualdeko eski muinomendi ospetsuak direnak. IazMetsähallitus erakundearen arabera, 1092018an parkeak 174.400 bisitari jaso zituen <ref>[http://www.luontoonmetsa.fi/Retkikohteet/kansallispuistot/pyhaluosto/Sivut/Default.aspxkansallispuistoittain "Käyntimäärät Luontoonkansallispuistoittain 2018"].fi] Pyhä-Luoston kansallispuisto''Metsähallitus''. 20132019.1012.1425</ref>.
[[Fitxategi:Sokostin huippu.JPG|400px|eskuinera|thumb|Luirojärvi aintzira Sokosti muinoaren gailurretik.]]
* '''[[Urho Kekkonengo Parke Nazionala|Urho Kekkonen Parke Nazionala]]''' eta '''[[SompioSompioko Natura Erreserba Hertsia]]''': Urho Kekkonen Inari, Savukoski eta Sodankylä udalerrien artean dagoen parke nazionala da, Lemmenjoki ondoren herrialdeko babestutako bigarren eremu zabalena dena; guztira, 2.550 km²-ko azalera du<ref>[https://www.luontoon.fi/urhokekkosenkansallispuisto "Urho Kekkosen kansallispuisto"]. ''Luontoon''. 2019.12.25</ref>. Parke nazionala 1983. urtean sortu zen eskualdeko arro nagusiena babesteko asmoz, izan ere, Ozeano Artikora eta [[Botniako golkoa|Botniako Golkora]] doazen Lappiko ibai gehienak sortzen dira bertan. Animalia aniztasuna ere garrantzitsua da; arrantza zenbait ibaitan onartua dagoen arren, ehiza guztiz debekatua dago. Gainera, oinezkoentzako, eskiatzaileentzako eta txirrindularientzako ibilbideak daude, berrehun baino gehiago<ref>[https://www.luontoon.fi/urhokekkosenkansallispuisto "UrhoSodankylären Kekkoseneta kansallispuisto"].bizilagunen ''Luontoon''.ekonomiaren 2019.01.18</ref>.pisuzko 2017anosagarri bihurtu da azken urteotan; 2018an, guztiraesate baterako, 334340.700500 bisitari joan zen parke nazionalera eta, horrela, Sodankylären eta bizilagunen ekonomiaren pisuzko osagarri bihurtu da azken urteotan<ref>[http://www.metsa.fi/kansallispuistoittain "Käyntimäärät kansallispuistoittain 20172018"]. ''Metsähallitus''. 2019.0112.1825</ref>. Bestetik, Urho Kekkonenen barruan, Sompio izeneko natura erreserba hertsia dago. 1956. urtean sortu zen 179 km²-ko eremua, eta asmoa bertako natura guztiz babestea izan zen. Hain zuzen, bisitariek bertara sartzea debekatua dute<ref>[https://www.luontoon.fi/sompio "Sompion luonnonpuisto"]. ''Metsähallitus''. 2019.12.13</ref>.
 
* '''[[Hammastunturiko Eremu Basatia|Bátneduottar]]''' edo '''[[Hammastunturiko Eremu Basatia|Hammastunturi Eremu Basatia]]''', eta '''[[Ilmakkiaapa]]''': babestutako naturaren sarea osatzen duten eremuak dira. Hammastunturi gunea, esaterako, InariInarik, [[Kittilä]]Kittiläk eta Sodankyläk sortu zuten 1991. urtean, besteak beste, bertako natura basatia, eta samien kultura eta bizilekua babesteko asmoz. Hertsiki natura erreserba ez den arren, arau eta debeku ugari mantentzen dira bertan<ref>[https://www.luontoon.fi/hammastunturi "Hammastunturin erämaa-alue". ''Luontoon''. 2019.12.25</ref>. Ilmakkiaapa, aldiz, hegoaldeko zohikaztegiak eta bertako fauna babesten dituen 12,4 km²-ko eremua da<ref name=Bibliografia3>[httphttps://www.outdoorsluontoon.fi/destinations/wildernessareas/hammastunturi/Pages/Default.aspxilmakkiaapa Outdoors"Ilmakkiaavan soidensuojelualue"] Hammastunturin erämaa-alue. 2013''Luontoon''.11.01</ref><ref>[http://www.outdoors.fi/destinations/otherprotectedareas/ilmakkiaapa/Pages/Default.aspx Outdoors] Ilmakkiaapa2019. 2013.1112.0125</ref>.
 
Natura eremu hauetan ehizatzea erabat debekatua dago; beraz, babestutako animalia ugari dago. Ugaztunen artean, aipatzekoak dira [[altze]]ak, [[amerikar bisoi]]ak, [[azeri arrunt|azeri gorri]] eta [[azeri artiko|zuriak]], [[erbinude|erbinude arrunt]] eta [[erbinude zuri|zuriak]], [[hartz arre]]ak, [[igaraba arrunt|igarabak]], [[ipar-katamotz]]ak, [[jatun]]ak, [[leming arrunt|lemingak]], [[lepahori]]ak, [[lepazuri]]ak, [[otso|otso arruntak]], [[satitsu txiki]]ak, [[Canis lupus albus|tundrako otsoak]], [[ur-ipurtats]]ak, [[ur-satitsu|ur-satitsu hankazuriak]] eta [[elur-orein]] basati eta etxekotu ospetsuak ([[basoko elur-orein]]ak).