Zuzenbide estatu: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Autoritate kontrola jartzea |
No edit summary |
||
1. lerroa:
'''Zuzenbide Estatua''' [[Zuzenbide|legez araututako]] prozedimenduei lotuta dagoen bizitza sozialaren antolakuntza politikoa da, zeinean [[Estatu|Estatuaren]] egintzak marko juridiko goren batek mugatuak baitaude. Horrenbestez, Zuzenbide Estatuan organoen erabaki orok Legezkotasun Printzipioari eta oinarrizko eskubideen errespetu absolutuari lotuak egon behar dute.
Zuzenbide estatuaren doktrina, Alemanian du sorrera [[Robert von Mohl|Robert von Mohlen]] eskuz.
Kontzeptu hau, ‘''Die deutsche Polizeiwissenschaft nach den Grundsätzen des Rechtsstaates''<ref>{{Erreferentzia|abizena=MOHL, ROBERT VON.|izenburua=Die polizei-wissenschaft nach den grundsatzen des rechtsstaates.|argitaletxea=VERO Verlag|data=2017|url=https://www.worldcat.org/oclc/999508460|isbn=3-7372-0987-1|pmc=999508460|sartze-data=2019-11-29}}</ref>’ (euskeraz ‘Zientzia politiko Alemaniarra zuzenbide estatuko printzipioen arabera’) lehen aldiz agertu zen, izan ere, alemaniar jurista eta idazle gehienak bat datoz [[Immanuel Kant|Immanuel Kantek]] erabili zuela kontzeptu hau lehen aldiz bere ‘''Grundlegung zur Metaphysik der Sitten''’ (euskeraz ‘Ohituren metafisikaren oinarria’)
Kanten arabera zuzenbide estatu bat definizioz, zuzenbide estatu izan ahal izateko 3 kontzeptu hauek bete behar ditu: Erreinua (Estatua), Gizakia eta Zuzenbidea.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kant, Immanuel 1724-1804|izenburua=Fundamentación de la metafísica de las costumbres|argitaletxea=Austral|data=2016|url=https://www.worldcat.org/oclc/1008974891|edizioa=1ª ed. en esta presentación|isbn=978-84-670-4781-3|pmc=1008974891|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
* Erreinua: Gizabanakoa bere askatasuna “mundu sentikorrean”<ref>{{Erreferentzia|abizena=Platón|izenburua=La república o El estado|argitaletxea=Espasa|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/776425829|edizioa=40a. ed., 1a. en esta presentación|isbn=978-84-670-3658-9|pmc=776425829|sartze-data=2019-11-29}}</ref> bete behar du gizartearen eta historiaren testuinguruaren barruan; beraz gizabanako bakoitzaren askatasun eta autonomia morala beste gizabanakoen askatasun eta autonomia moralarekin bat egin behar du; hau da, Kantek ematen digun definizioaren arabera Erreinua izango zen “gizabanako arrazionalen lotura sistematikoa, non arau komun batzuk betetzen dira”.
* Gizakia: Lehen aipatutako erreinua bat dator gizabanako bakoitzaren askatasun eta autonomia moralarekin. Elkar bizitza sozio-politiko hau, lege juridikoen bidez emango zen. Kantek gizakiari eta legeari buruz dio: “Edozein gizaki arrazional, helburuen munduaren partaide da; mundu honen kide bat denez, legislatzaile unibertsal bat da, izan ere egindako legeentzat ere subjektu da”.
* Zuzenbidea: Zuzenbidea baldintzen multzo bat da, non gizabanako baten askatasuna beste gizabanako baten askatasunarekin bat egin ahal du askatasunaren printzipio unibertsalaren arabera.
Hala ere, gaur egun ezagutzen dugun zuzenbide estatua, eredu klasikoa jarraitzen du, non estatu bat dago, eta honen barruan, hiru botereen banaketa ematen da eta konstituzioa ahalbidetzen du estatu beraren supremazia.
Hala eta guztiz ere, badaude kasu batzuk non ez dago konstituzio bat, baizik eta lege multzo bat zein mugimendu eta aldakuntza jarraian dago; Britainia Handian ‘''Rule of Law''’ bezala ezagutzen da.
== Historia ==
Zuzenbide Estatuaren kontzeptua [[Antzinako Grezia|Aintzinako Grezian]] sortu zen. [[Aristoteles|Aristotelesek]] esaten zuen “legeak izan behar du azken soberanoa eta gobernuaren soberania legeak ahalmenik ez duten esparruetara bakarrik mugatua egon behar da”. Kontzeptu honen beste aitzindari bat [[Ciceron]] en obrak dira.<ref name=":0" />
[[Antzinako Erroma|Aintzinako Erroman]], Corpus Juris Civilis-ak prozedura arau batzuk eta arau substantzial konplexu batzuk ezarri zituen, non lehentasuna ematen zitzaion zuzenbideari eta ez Enpradorearen borondateari.
XIII. mendean, [[Tomas Akinokoa|Akinoko Tomasek]] esan zuen, legeek jainkoaren ordena naturala errepresentatzen zuela esan zuen eta XVII. mendean, Sir Edward Coke jurista ingelesak esan zuen ez zegoela gizonik erregearen gainetik, baizik eta jainkoa eta legea. Horretaz gain, Coke-k zioen ere, botere legegilearen inguruan, parlamentu batek zuzenbidearen eta arrazoiaren aurkako ekintzaren bat egiten bazuen zuzenbideak berak ekintza hori anulatuko zuela.
Nahiz eta askoren ustetan Zuzenbide Estatua askatasuna edukitzeko ezinbestekoa den, XIX. mandean [[Jeremy Bentham]] filosofo ingelesak “zentzugabekeria ergela” bezala definitu zuen eta XX. mendean egon ziren hainbat agintarik ere Zuzenbide Estatuari kasurik egin gabe gobernatu zuten.<ref name=":0" />
XVII. mendearen amaieran, Coke juristaren eta [[John Locke|Locke]] filosofoaren idatziak beste batzuetaz gain, Ameriketako kolonietara iritsi ziren eta [[Amerikako Iraultza|Iraultza Amerikarraren]] oinarri izan ziren haien ideiak. Thomas Paine pentsalari iraultzaileak honako hau esan zuen: “Amerikan legea da erregea. Herrialde absolutuetan erregea da legea eta herrialde askeetan legea da erregea eta ez dago beste biderik.”
Zuzenbideko Estatu Liberala monarkia absolutuaren aurkako erantzun bezala jaio zen XVIII. mendean. Oinarri bezala, [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]]<nowiki/>etako “[[Bill of Rights (1689)|Bill of Rights]]” eta [[Frantziako Iraultza|Frantziako Iraultzako]] Giza Eskubideak zituelarik.
Garai hartako doktrina liberala kontuan hartuta, gizartea modu naturalean ordenatzen zela esan dezakegu, hau da, Estatuaren esku-hartze handirik gabe.
Estatu liberalaren sorrerak zenbait aldaketa ekarri zituen. Alde batetik, Konstituzioaren ideia barneratu zen, horrela, banakakoen eskubideak aldarrikatzen zituelarik. Bestetik, Gobernuaren funtzionamenduari dagokionez, [[Montesquieu|Montesquieuren]] ideian oinarrituz botere publikoak hiru organotan banatu ziren: [[Botere betearazle|exekutiboa]], [[Botere judizial|judiziala]] eta [[Botere legegile|legegilea]].<ref name=":0" />
Hala ere, estatu liberalak ez zuen arrakastarik izan. Honek aitortzen zuen legearen aurrean denak berdinak zirela eta hortik ondorioztatzen zuen Estatuak ez ziola laguntza eskaini behar pertsona talde jakin bati soilik. Gauzak horrela, Estatuak babes gabe utzi zien giza kolektibo ahulenak (langile taldea) eta hauek burgesek zapaldu zituzten. Horrek guztiak “[[Ongizate-estatu|Estatu Soziala]]” ekarri zuen ondorio gisa.
Azken hau XX. mendean jaio zen eta honek eskubide gehiagoren bermea barneratu zuen, eskubide sozialak izenaz ezagutzen direnak. Eskubide hauek pertsonen arteko desberdintasuna onartzen zuten, eta baita babes eman gutxietsitako giza taldeei.
[[Estatu liberal|Estatu liberalean]] ez bezala, Estatu sozialaren kasuan Estatuaren parte hartzea aurreikusten da; esaterako, hezkuntzan, osasunean, lan-arloan, Gizarte segurantzan... Gainera, Gobernuak merkatuan esku-hartzeko aukera zuen.
Denborarekin, Estatu soziala garatzen joan da Zuzenbideko Estatu moderno izatera iritsi arte, eta horixe da gaur egun geure inguruan nagusitu dena.<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Zagrebelsky, Gustavo, 1943-|izenburua=El derecho dúctil : ley, derechos, justicia|argitaletxea=Editorial Trotta|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/318356723|isbn=84-8164-071-9|pmc=318356723|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
== Adieraz Ahula eta Indartsua ==
Zuzenbide Estatuak bi adiera desberdin dituela esan behar dugu:
* Adiera ahula esaten dugunean, zuzenbide estatua zentzu formalean ulertu behar dugu. Adiera honi dagokionez, estatu bat zuzenbide estatu izatera iristeko, bere antolakuntza politiko-soziala legeak arautu behar du.
* Adiera indartsuari dagokionez, zuzenbide estatua zentzu materialean ulertu behar dugu. Honek eskatzen duena da edozein botere mugatua izan dadila legeagatik, horrela ez duelarik soilik forma baldintzatzen baita edukia ere.
== Ezaugarriak ==
Zuzenbide Estatuaren ezaugarri nagusienak hauek dira:
==== Botere banaketa ====
Ilustrazioaren garaian, [[John Locke|Locke]] filosofo ingelesak botereen banaketa proposatu zuen, nahiz eta [[Montesquieu]] Frantsesak eman zuen ezagutzera estatuaren planteamendu hori. Zuzenbide Estatuaren ezaugarri nagusienetako bat da, botere bakoitzaren autokontrola ziurtatzen baitu Montesquieu-ren arabera beti ere. Hiru botere horiek hauek dira:
Botere legegilea: Botere honek legeak onartu, ezeztu edo aldatzen ditu. Prozedura hori parlamentu eta senatu baten bitartez egiten da normalean.
Botere betearazlea: Botere honen ardura gobernuak du. Botere honen bitartez, legeak aplikatzen dira.
==== Legearen inperioa, herriaren borondatearen adierazle bezala ====
Legearen inperioak esan nahi du Estatuko botere guztiak herriaren borondatea obeditu eta honen menpe egon behar dutela. Horretarako, ziurtatu behar da hauen boterea ez dela arbitrarioa eta Zuzenbidearen menpe dagoela,
==== Oinarrizko eskubideen aitorpena eta bermea ====
Zuzenbide Estatuak helburu bezala du Giza Eskubideak bermatzea. Horretarako ez da nahikoa botereak Zuzenbidera mugatzearekin; mugaketa hau
<br />
== Zuzenbide Estatuaren printzipioa Espainiako Konstituzioan ==
Hasteko, Lege-testuaren antzinsolasean bertan adierazten da honetarako borondatea “Zuzenbide estatua indartzea, lege-agintea herri-nahiaren azalpen bezala ziurtatuz”, eta lehenengo artikuluan Espainiak zuzenbideko estatu sozial eta demokratikoa eratzen duela esaten da.
Konstituzioko 9. artikuluan, Zuzenbide Estatu printzipioaren adierazpen nagusiak zerrendatzen dira, beste batzuen artean legezkotasun printzipioa eta botere publikoen arbitrariotasun-debekua:
“1. Herritarrak eta botere publikoak Konstituzioaren eta antolamendu juridikoaren gainerako arauen menpe daude. (…)
3. Konstituzioak bermatzen ditu legezkotasun-printzipioa, arau arteko [[hierarkia]], arauen publizitatea, xedapen zehatzaileen atzeraeragin eza –xedapenok banakako eskubideei begira onuragarri izan ez edo eskubideok murrizten dituztenean-, segurtasun juridikoa, erantzukizuna, eta botere publikoen nahierakeriaren debekua.”<ref>{{Erreferentzia|abizena=Espainia.|izenburua=1978ko Espainiar Konstituzioa|argitaletxea=Hiria|data=L.G. 2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/863183268|isbn=978-84-9797-257-4|pmc=863183268|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
<br />
== Zuzenbide estatua herrialde desberdinetan ==
Zuzenbide estatuak ahultzen jarraitzen du mundu osoan zehar. [[World Justice Project]] erakundearen arabera, kalifikazio handiena duten herrialdeek zuzenbide estatuaren betekuntzan, [[Danimarka]], [[Norvegia]] eta [[Finlandia]] dira; [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], [[Kanbodia]] eta [[Venezuela]], kalifikazio baxuena duten herrialdeak dira.
Hona hemen WJPek egindako ikerketaren ondorioak:
* Puntuazio hoberena duten herrialdeak:
** Danimarka: 0´9
** Norvegia: 0´89
** Finlandia: 0´87
** Suedia: 0´85
** Herbehereak: 0´84
** Alemania: 0´84
** Austria: 0´82
** Zeelanda Berria: 0´82
** Kanada: 0´81
** Estonia: 0´81
* Puntuazio gutxien duten herrialdeak:
** Venezuela: 0´28
** Kanbodia: 0´32
** Kongoko Errepublika Demokratikoa: 0´33
** Afganistan: 0´35
** Mauritania: 0´35
** Egipto: 0´36
** Kamerun: 0´37
** Bolivia: 0´38
** Etiopia: 0´39
** Pakistan: 0´39
[[Espainia|Espainiako Erreinua]] 21. postuan dago kokatuta, 0´71eko puntuazioarekin.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World Justice Project {{!}} Advancing the rule of law worldwide|hizkuntza=en|url=https://worldjusticeproject.org/|aldizkaria=World Justice Project|sartze-data=2019-11-29}}</ref>
== Erreferentziak ==
| |||