Lope Agirre: berrikuspenen arteko aldeak

- [[Hernán Cortés]] (Badajoz 1485-Sevilla 1547): [[Moctezuma Xocoyotzin|Moctezuma]] eta [[Cuauhtémoc]] errege aztekak, 7 buru azteka Tlacopan-en, 240.000 azteka [[Tenochtitlán|Tenochtitla]]-en, 800 maia  Potonchán-en, 5.000 indio [[Cholula]]-n, Catalina Juarez emaztea, eta espainiar apaiz bat.

 

 

- [[Diego de Almagro]] (Almagro 1475-Cuzco 1538): 10.000 indio yanakona, 50 kazike Aconcagua-n, 10 indio inka.

- [[Gonzalo Pizarro]] (Trujillo 1510-Cuzco 1548): 3.000 indio inka, Eespainiako Núñez Vela Erregeordea, Espainiako 1.100 soldadu.

 

 

 

- [[Francisco de Orellana]] (Trujillo 1511-Amazonas 1546): 3.000 indio, Espainiako 380 soldadu.

 

 

- [[Gonzalo Jiménez de Quesada|Gonzalo Jiménez de Quesada (]]Granada 1509-Bogotá 1579): Sagipa Zipa jefea, Zaque errege muiska, Cuxinipaba muiska jefea, Cuciniegua muiska jefea, 2.000 indio Los Llanos-en, Espainiako 340 soldadu, Espainiako 6 apaiz.

 

 

 

- [[Vasco Núñez de Balboa]] (Badajoz 1475-Panamá 1519): 1.000 indio inka, 4 kazike, Espainiako 500 soldadu.

 

 

 

 

- [[Pedro Urtsua]] (Arizkun 1526-Amazonas 1560): 400 zimarroi beltz, 50 indio pantxe, 50 indio muzo, Francisco Díaz kapitaina.

- [[Pánfilo de Narváez]] (Segovia 1470-Florida 1528): 500 indio Caonao-n.

 

 

- [[Nuño de Guzmán]] (Guadalajara 1490-Valladolid 1558): 200 indio puréchepa, 200 indio esklabo, Tangaxoán II.a erregea.

 

 

 

- Lope de Agirre ([[Oñati]] 1511-[[Barquisimeto]] 1561): indio bat, 64 soldadu espainiar, 3 emakume espainiar, 3 apaiz respainiar, Elbira alaba.

 

=== Agirreren ezaugarriak ===

 

- Bere ama hizkuntza euskara zen, eta eskribau baten semea izanik, gaztelaniaz idazten ondo zekien. Ameriketara joandako %98ak, berriz, analfabetoak ziren.

 

=== XVI mendeko kronisten kontakizunak ===

[[Fitxategi:Clarisel de las Flores (manuscrito).jpg|thumb|Kronisten eskuizbribu bat]]

[[Bartzelonako Unibertsitatea|Bartzelonako Unibertsitate]]<nowiki/>ko Elena Mampel eta Neus Escandell liburuaren egileak diotenez, kronista bakoitzaren idatzia bere testuinguruan irakurri behar da. Batzuetan [[Filipe II.a Espainiakoa|Felipe II]]<nowiki/>a erregeari atsegingo zaion erara idazten dute, edo Espainiara itzulitakoan prebendak jasotzeko, beste batzuetan lekuko zuzena izan gabe entzundako gertakariak idazten dituzte, kasuren baten bere burua zuritzeko, edo bada baita Agirreri mendekua hartzeko kontatzen duenik.

Baina era eta kasu guztietan, nabarmena da momentuan bertan idatzitako kronikak ez direla, baizik eta ondoren. Eta beti, metropoliaren eta agintarien kontakizun ofizialari mesede egingo diotenak.

 

 

 

=== Kontatzaile garaikideak Espainian ===

XVI. mendeko kronisten idatzietan oinarrituta, mendeetan zehar metropoliak bere kontakizuna zabaldu du, gaur egun arte<ref>{{Erreferentzia|abizena=Caro Baroja, Julio.|izenburua=Lope de Aguirre "traidor" : Pedro de Ursua o el caballero.|argitaletxea=Caro Raggio|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/903219074|isbn=978-84-7035-115-0|pmc=903219074|sartze-data=2019-11-30}}</ref>. Honakoak lirateke adibide batzuk:

[[Fitxategi:Biblioteca de la Real Academia Española (RAE).jpg|thumb|RAEko liburutegia]]

[[Fitxategi:Simon-bolivar.jpg|thumb|Simón Bolívar]]

[[Real Academia Española|RAE]]<nowiki/>ko beste akademiko ospetsu batentzat, [[Arturo Pérez-Reverte|Arturo Perez Reverte]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Héroe, conquistador, asesino {{!}} Web oficial de Arturo Pérez-Reverte|url=http://www.perezreverte.com/articulo/patentes-corso/563/heroe-conquistador-asesino/|aldizkaria=www.perezreverte.com|sartze-data=2019-11-30}}</ref>, "''Oñatiko Agirre euskaldunaren kasuan, kointzidentzia erabatekoa da: bere abentura da denetan erotuena eta odoltsuena. Porrot egindako konkistatzaile, krudel, harroputz, paranoiko eta hiltzaile horren istorioak liluratu egiten nau, Ramon J. Senderren "Lope de Agirreren abentura ekinbidea" irakurri nuenetik. Soldadu errezelotsu eta krudel hark, badaezpada ere peto eta ezpataz armaturik lo egiten zuenak, eta prebentzioz aurkariei lepoa mozten zienak, bere burua uxatu gabe, Konkistaren alderik zurrunena eta ilunena sinbolizatu zuen niretzat. [[Klaus Kinski]] histrioniko ilehoriak, [[Werner Herzog]]<nowiki/>en “Agirre, Jainkoaren kolerak” pelikulakoak, ez zuen zerikusirik harakin gozakaitz, egoskor, altzairu errazezko horrekin. Beti iruditu baizait txikia, zitala, bizartsua, lasaia eta isila zela'' ".

 

Manuel Godoy historialariak dioenez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lope de Aguirre. Un colonizador no puede ser símbolo de libertad|data=2019-02-04|url=https://halabedi.eus/en/lope-de-aguirre-un-colonizador-no-puede-ser-simbolo-de-libertad/|aldizkaria=Halabedi|sartze-data=2019-11-30}}</ref>,"''Simon Bolibarren baieztapena, Lope Agirre Amerikaren lehenengo independentzia adierazpenaren egiletzat aitortuz, hutsegitea da, emantzipazio-prozesuak Europako kode kulturalen barruan dagoen pertsona zuri batek zuzentzen dituenean bakarrik hartzen baititu kontuan. Ez du aintzakotzat hartzen, adibidez, 1539. urtean Guatipan buruzagiak 5.000 indigena gidatu zituela Pedro Añazco espainiarraren aurkako gerra baten. Edo 1560. urtean Los Teques komunitate indigena Guaicaipuro kazikearekin antolatu zela Luis de Narvaez kapitainaren aurka''".

 

=== Ildo berritzaileko kontatzaileak ===

Gabriel Insausti historialariak [[Jorge Oteiza]] artistak Agirreri buruz duen sentimendua azaltzen du bere “Utopia zergatik arkadia: Oteiza eta Amerika” azterketan<ref>{{Erreferentzia|izena=CVC Centro Virtual|abizena=Cervantes|izenburua=CVC. América, tierra de utopías. Utopía por que Arcadia: Oteiza y América, por Gabriel Insausti.|hizkuntza=es|url=https://cvc.cervantes.es/literatura/america_utopias/24_insausti.htm|aldizkaria=cvc.cervantes.es|sartze-data=2019-11-30}}</ref>: Oteizaren heroietako bat Lope Agirre oñatiarra zen, espainiar erregearengandik "independizatzeko" ausardia izan zuena, bere proiektu propioa Ameriketako lurretan sortzeko. Eta bere figura, hain zuzen ere, tokiko ingurune kulturalak ber ebaluatzen zuen. Bere saiakeretan, Agirre [[Sabin Arana|Arana]]<nowiki/>rekin batera erretratatu zuen, euskal herritarrentzako "jokabide-eredu" gisa hartuta, hau da, errebeldiaren eta presaren adibide gisa, nazionalismo baketsuenaren etsipenaren aurka. Eta ekintzarako duen gaitasuna goraipatzen du

 

=== Kontatzaile garaikideak Ameriketan ===

[[Simón Bolívar|Simon Boliba Askatzaileak]] berak, [[Bolivia]] eta [[Kolonbia]] Handiaren independentzia lortu zuenak, honela azaltzen zuen bere pentsaera: ” ''[[Bucaramanga]]<nowiki/>ko egunkarian (1828), Luis Pérez de Lacroixek, bere kolaboratzaile militar onenetako batek, Bolibarrek pertsonaia historiko honekiko duen lilura aipatzen du: adibidez, 1828ko apirilaren 11n, Soublette jeneralaren etxean egindako bazkari baten, Askatzailea Lope  Agirreren eta bere heriotzaren istorioa kontatzera iritsi zen, pasarte eta ezaugarri interesgarrienak eta heroienak aukeratuz''”.

 

 

 

== Erreferentziak ==