Lauburu: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
23. lerroa:
==== Erdi aroko esbastikak ====
Lauburuak erdi aroa bukatzean agertzen direla kontuan harturik, erdi-aroko esbastiketan oinarritua dela ere pentsa daiteke. Ikuspuntu horren arabera, euskaldunek esbastika erdi aroan zehar "berraurkitu" egin zuten, nolabait. Garai horretan ez dago bertako esbastiken aztarnarik, beraz kanpotik ekarriak izan daitezke, germaniar bidaiarien eskutik, adibidez. Beste aukera bat euskaldun bidaiariren batek esbastika kanpoko lurretan ikusi izana da, baina kontuan hartu behar da Euskal Herri inguruan ez zela esbastika askorik, garai haietan.
Edozein kasutan, ez da ahantzi behar esbastika oso ikur zabaldua zela orduan ere, eta ez dela zentzugabea lauburua esbastikaren moldaera berantiar bat izatea.
==== Esbastikaren jatorria ====
34 ⟶ 36 lerroa:
== Historia ==
=== Lauburuen lehen aztarnak eta interpretazioak ===
Esanahia zein jatorria edonolakoa izanik ere, gaur egungo lauburuaren lehen aztarnak XVI.-XVII. mendekoak dira<ref name=":1" />, eta [[Jose Migel Barandiaran|Barandiaranek]] berak ez zuen uste lehenak askoz zaharragoak zirenik<ref>{{Cite book|hizkuntza=es|izenburua=De la vida tradicional vasca. Valores de algunos símbolos. Homenaje a Don Luis de Hoyos|urtea=1950|abizena=Barandiaran|izena=Jose Migel|orrialdeak=36-44|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. [[Makea|Makeakoa]] da ezagutzen den zaharrenakoa<ref name=":0" />, eta badirudi, gehien bat iparraldean agertu zirela, hasieran.
Badirudi [[Gabriel Henao]] izan zela "lau-buru" eta ikurra lotzen. Henaok [[Kantabriar labaru|Labaro]] ikur kantabriarra (ikusi ez baina erromatar kroniketako aipamenak irakurri zituena) euskalduna zitekeela eta ikur hori zeramatenak erromatarren garaiko euskaldunak zirela adierazi zuen. Ikurra euskalduna zela azpimarratzeko "labaro" (erromatarrek, latinez, ''labarum'') hitzaren jatorritzat "lau-buro" euskalduna proposatu zuen XVII. mende bukaeran<ref name=":1" />. Geroago, 1745. urtean, izendatu zen euskal ikurra "lauburu" bezala, Larramendiren eskutik. [[Manuel Larramendi|Larramendi]] apaizak [[Latindar gurutze|kristau gurutzearekin]] lotu zuen "labaro" delakoa, eta beraz baita lauburua ere.
▲Esan bezala, XVIII. mendean izendatu zen sinboloa (idatziz bederen) "lauburu" bezala, Larramendiren eskutik. Garaiko pentsalari ezberdinek esbastikarekin, eguzkiarekin, gurutze kristauarekin, erromatarren garaiko tribuekin, alkimiarekin... lotu zuten lauburua, froga handirik gabe<ref name=":0" /><ref name=":1" />. Hegoaldeko lau probintzien batasuna irudikatzeko ere erabili zen.
1847an beste zentzu bat ikusi zion [[Agosti Xaho|Agosti Xahok]]: Henaoren "labaro" eta laubururen etimologia ontzat hartu eta aitzinako euskaldunen borroka ikurtzat hartu zuen lauburua. Gainera, literalki "lau-buru" zirela pentsatzen zuen, alegia lauburuaren beso bakoitza giza-buru bat zela, eta Hego Euskal Herriko lau probintzien batasuna irudikatzen zuela<ref>{{Cite book|hizkuntza=fr|izenburua=Histoire Primitive des Euskariens-Basques|urtea=1847|abizena=Chaho|izena=Augustin|orrialdeak=|orrialdea=31|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>. Zaila da ordea jakitea Xahoren hitzetan zenbat den hipotesi hutsa, eta zenbat arrazoizko argudioa.
[[Fidel Fita]] izan zen bere teorian lauburua, labarum edo labaroa eta esbastika erlazionatu zituena. Ingalaterran topatu zuen barduliarren hilarri batean esbastika bat zegoela, eta horixe zela, hain zuzen, ''labarum'' deitua zena, adierazi zuen. Aurkikuntza hori zalantzazkotzat jotzen da gaur egun, baina garaian onarpen handia izan zuen. Interpretazioak nahasten hasi ziren, kantabriar gerra-ikur, lau giza-buru, esbastika, gurutze kristau... Aragoiko zenbait armarritan agertzen diren lau mairu buruak lauburuaren ondorengotzat ere jo ziren<ref name=":1" />.
Gaur egun, teoria horiek alde batera utziak edo zalantzan jarriak dira. ''Labarum'' eta lauburu hitzen arteko loturak ez du jarraitzaile askorik, Azkuek, adibidez, loturari "fantasia" zeritzon bere hiztegian<ref group="oh">Axularren ''Diccionario vasco-español-francés/ Dictionnaire basque-espagnol-français'' liburuaren "lauburu" sarreran hau irakur daiteke:
''La fantasia de nuestros etimologistas ha visto en esta palabra, que literalmente significa "cuatro-cabezas", la cruz, el lábaro.''
''La fantaisie de nos étymologistes a vu dans ce mot, qui signifie littéralement "quatre-têtes", la croix, le labarum.''</ref>, eta Campionek, 1907an labaroarekiko lotura hori nahaspilatsua zela zioen<ref>{{Cite web|url=http://hedatuz.euskomedia.org/4788/1/01217241.pdf|izenburua=Defensa del nombre antiguo, castizo y legítimo de la lengua de los Baskos contra el soñado "euzkera"|sartze-data=2019-1-14|egunkaria=Revista Internacional de los Estudios Vascos|aldizkaria=|abizena=Campion|izena=Arturo|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref>.
=== Politika, esbastika eta lauburua ===
XVIII. eta XIX. mendeetan eztabaida akademiko hutsa zen lauburuaren jatorri eta esanahiarena. XX. mende hasieran, ordea, politikan erabiltzen hasi zen, euskal identitatea eta kultura adierazteko. Hala ere, ideia ugari eta kontrajarriak zeuden lauburuaren jatorri eta esanahiari buruz, askotan esbastikarekin nahasten baitzen. Hori dela eta ez da harrigarria Sabino Aranak 1901ean argitaraturiko Euzkadi aldizkariaren lehen alean honakoa esatea: Euzkadi zela euskaldunen herria, eta izena "eguzki" hitzetik zetorrela. Hori azaltzeko, lauburua esbastikarekin eta esbastika eguzkiarekin lotzen zuten teorietan oinarritzen zen, batez ere.
<br />
== Erabilera ==
[[Fitxategi:Retrato de la Marquesa de Santa Cruz.jpg|thumb|280px|''La Marquesa de Santa Cruz'' (1805) [[Francisco Goya|Goya]] pintoreak egindako liran lauburu bat dago.]]
Euskal tradizioan, lauburuaren erabilera bi esparrutan eman da: hilarrietan eta
Nahiz eta euskal ikur zabalduenetakoa izan, ez da erabili inongo armarri edo banderatan, hau da, ez du [[XX. mendea]] arte erabilera instituzionalik izan. Gaur egun sarri erabiltzen da euskalduntasuna adierazteko, balio kulturala eta politikoa baititu. Askotan agertzen da euskal jatorriko produktu eta dekorazioan.
| |||