|
==== Filosofia eta erlijioa ====
Aurreko mendeko hastapenetatik aurrera eraikitako Ilustrazioaren mugimendua XVIII. mendeko ideia nagusi bihurtu zen<ref name="oh">Egile batzuek, adibidez Pontonek, zalantzan jarri dute Ilustrazioaren nagusitasuna XVIII. mendean. Bere ustez mugimendu hau XVIII. mendekoa bada ere, bere nagusitasuna XIX. mendetik aurrera lortu zen.</ref>. ArrazoiPentsamendu [[arrazionaltasun|arrazionalaren]] bitartekoak erabili nahi zituzten ilustratzaileek beraiek justifikatu gabeko tradizio eta agintari guztiak gainditzeko. Arrazionaltasuna, aurrerabidean sinestea, [[giza eskubideak]] eta [[Kultu askatasun|erlijio-askatasuna]] izan ziren Ilustrazioaren gai nagusiak. Akademikoek ez ezik, hasiera batean hezitako klase guztiek parte hartu zuten bertan, bereziki sortzen ari zen burgesiak. AretoakSaloiak bezalako lekuak sortu ziren, non ideia ezberdinak eztabaidatu ziren. Gainera, ideiak burgeserako hautagaiaren gizarte itxietan eztabaidatzen ziren, hala nola, logia masonikoetan. Marko zabal horren barruan, ikuspuntu ugari zeuden arrazionalki justifikatuta zegoenari buruz eta hortik zer ondorio atera zitezkeen. Gainera, ideiak burgeserakoburgesiarako hautagaiarenizangaien gizarte itxietan eztabaidatzen ziren, hala nola [[Masoneria|logia masonikoetan]], [esaterako...] Esparru zabal horren barruan, ikuspuntuikuspegi ugari zegoenzeuden arrazionalki justifikatuta zegoenari buruz, eta hortik zer ondorio atera zitezkeen hortik ". [...] Pertsona guztien [[Berdintasun juridiko|berdintasuna]] Ilustrazioaren ideal orokortzat jotzen bazenzen erearren, ilustratzaileilustratu askok, behintzat, desberdintasun ekonomiko eta legal handialegala justifikatzen zuten. Herrialde katoliko askotan, monarkiek elizen gaineko euren kontrola hedatu zuten Ilustrazioaren izenean, [[Estatu konfesional|eliza estatuaren kontrolpean jarriz]]. Artzainek estatukoApaizek estatu-funtzioak hartu zituzten bereneuren gain. Elizaren jabetzaren zatiak ere nazionalizatu zituzten, [[Desamortizazio|desamortizazioen]] bidez. [[Austria-Hungariako Inperioa|Austrian]], adibidez, erizainospitale edo bestelako funtzio sozialik betetzen ez zuten aginduordena monastiko kontenplatzaileak desjabetu zirenzituzten<ref>{{Erreferentzia|abizena=Vocelka, [6]Karl.|izenburua=Österreichische Geschichte.|argitaletxea=C.H. Beck|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/729166895|edizioa=3rd ed|isbn=9783406616303|pmc=729166895|sartze-data=2019-10-22}}</ref>, eta herrialde horietako askotan debekatu[[Jesusen eginLagundiaren zenkanporaketa|agindu jesuita aginduadebekatu zuten,]] [[Kontrarreforma|Kontrarreforma katolikoarenKatolikoaren]] aitzindariaaitzindari izan zena; kasu batzuetan, Euskal Herrian kasu, [[1766ko matxinada]] lagundu izana [[Jesusen Lagundiaren 1767ko kanporaketa|leporatu zieten]]. BereJesusen Lagundiaren eskolak estatuaren kontrolpean jarri ziren. Azkenik, [[Aita santu|Aita Santuak]] erregeen presioari amore eman eta jesuiten aginduaordena desegin zuen. Errusian, Pedro[[Petri I.a Errusiakoa|Petri Handia]] tsarrak [[Moskuko OrtodoxoPatriarkatu PatriarkatuaOrtodoxoa]] desegin zuen, ordura arte Elizaren gaineko subiranotasun administratibo eta judizial gorena zuena, eta gobernari[[Sinodo santua|sinodo santuarekin]] ordezkatu zuen, honen kideak izendatuz. Errusiako monasterioen jabetza sekularizatu egin zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kappeler, [11]Andreas.|izenburua=Russische Geschichte|argitaletxea=Beck|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/239047639|edizioa=Orig.-ausg., 5., aktualisierte Aufl|isbn=9783406470769|pmc=239047639|sartze-data=2019-10-22}}</ref>.
Errusiako monasterioen jabetza sekularizatu egin zen [11].
Errege ilustratu asko tolerantzia erlijiosoan oinarritu ziren eta gutxiengo erlijiosoei murrizketa ugari ezarri zizkieten. Askatasun berriak gutxiengo konfesional kristauek ez ezik, juduek ere gozatzen zituzten. Frantzian, bestalde, doktrina katoliko nagusiaren desbideratzeak jazarri ziren, eta, beraz, monarkia eta eliza gogor kritikatu zituzten [[Voltaire]] bezalako ilustratzaileek. Mende amaieran, Frantziako Iraultzaren garaiko sekularizazioarekin batera, elizetako ordezkarien aurkako indarkeria gogorra egon zen. [[Nazio|Nazioaren]] ideia munduaren ikuspegi bihurtu zen. [[Erlijio-tolerantzia]] maila handiarekin batera, Britainia Handian garai hartan zegoen [[prentsa-askatasun]] handiak eztabaida erlijioso eta ideologikoetarako tartea utzi zuen, neurri handi batean indarkeriarik gabekoak.
Natur zientziek, eragin erlijiosoetatik neurri handi batean askatuta, zentzufuntsezko kontuetarakoeztabaidetarako lekua utziizan zuten. Azken hau, orain goranzkoa den filosofia ebazten saiatu zen, zientifikoki ahalik eta arrazionalenak ziren metodoekin.
==== Artea eta kultura ====
|
