|
* [[Anisoptera]]
}}
'''Odonatuak''' ('''Odonata''') [[intsektu]] [[klase (biologia)|klasearen]] barneko [[ordena (biologia)|ordena]] bat dira. Euskaraz, besteak beste, ''sorgin-orratz'', ''burruntzi'', ''txitxiburduntzi'' eta ''mariburduntzi'' deitzen zaie. 5.680 espezie inguru ezagutzen dira mundu osoan,<ref>{{erreferentzia |egilea= Vincent J. Kalkman, Viola Clausnitzer, Klaas-Douwe B. Dijkstra, Albert G. Orr, Dennis R. Paulson, Jan van Tol (2008) |url= https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10750-007-9029-x |izenburua= Global diversity of dragonflies (Odonata) in freshwater |argitaletxea= Hydrobiologia 595: 351–363, link.springer.com |sartze-data=2019-09-23}}</ref> eta horietako 55 bederen bizi dira [[Euskal Herria]]n.<ref name="gakoa">{{erreferentzia |izena=Iñaki |abizena= Mezquita |url= https://drive.google.com/file/d/1amOdfjPMN28Do1CPUq4jnzXU05dWItrN/view |izenburua= Clave para la identificación de los Odonatos del País Vasco / Euskal Herriko Odonatuen identifikazioarako gakoa |argitaletxea= Sociedad de Ciencias Aranzadi, drive.google.com |sartze-data=2019-09-24}}</ref> Denak [[harrapari]]ak dira, bai larba-sasoian, bai heldu gisa. Larbek urtar [[ornogabe]]z urtarrez eta [[ornodun]] txikiez (arrainkume eta [[zapaburu]]ez) elikatzen dira; helduek, berriz, hegan dabiltzala harrapatzen dituzten intsektuak jaten dituzte. Gaur egungo odonatuak hiru subordenetan sailkaturik daude: Zygoptera ([[sorgin-orratz]]ak), Anisoptera ([[burruntzi]]ak) eta Anisozygoptera. Azken honen barnean [[Japonia]]n eta [[Himalaia]]n bizi diren bi espezie besterik ez dago.<ref name=alt1>{{erreferentzia |izena=Kepa |abizena= Altonaga |url= https://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/lehen-animalia-hegalariak-txitxiburduntzi-eta-sorg/ |izenburua= Lehen animalia hegalariak: Txitxiburduntzi eta sorginorratzak (I) |argitaletxea= ''Elhuyar'' aldizkaria, 75. zenbakia, 1993ko irailak 1, CC-BY-SA-3.0, aldizkaria.elhuyar.eus |sartze-data=2019-09-23}}</ref>
== Izena ==
Naiadeek eskuratutako janari-kopuruak, zer esanik ez, larba bakoitzaren eta beronen fasearen araberakoak izaten dira, eta hazkunde azkarreko aldietan garrantzitsuak izan daitezke. Esate baterako, laborategian hilabeteko esperimentu batean ikusi denez, burruntzi-larba batek 2.136 mg janari ingeritu ditu, eta hiru aldiz mudatu eta gero 747 mg-ko pisu-emendioa erakutsi du.<ref name=alt2/>
Naiade gazteen kasuan harrapakinen somaketadetekzioa antena bidezkoa da: ur-mugimenduek kitzikatzen dituzte antenetako sentimenzentzumen-organoak. Naiade zaharragoetan ikusmenaren garrantzia handituz doa, neurri berean begien omatidio kopurua emendatu egiten baita. Horrela, burruntzi baten lehen larbaren 170 omatidioak, 8.000raino iritsi dira azken larban. Bestalde, harrapakinak eskuratzeko maskara erabiltzen deneko moduak iradokitzen duenez, naiadeak distantzia neurtzeko gai dira. Esan bezala, derrigorrezkoa da harrapakina mugitzea aho-piezaren erantzuna desarratzeko; naiadeek ez dute erantzuten ehizaki geldoen aurrean. Izan ere, begi konposatua higidurarekiko oso sentikorra da, eta aipagarria da burruntzi-naiade bat banan-banan 60 argi-kinada segundoko bereizteko gai dela; gizakiaren maximoa 45ean dago.<ref name=alt2/>
DenaArriskuei dendagokienez, orain arte aipatutakoaz txitxiburduntzi eta sorginorratzen naiadeen bizitzan ez dagoela inolako arriskurik pentsa daiteke. Kontuak ez dira horrela, eta berez larba hauek amuarrainen[[amuarrain]]en, hegazti zankaluzeenhankaluzeen eta hainbat intsektu urtarren mantenu dira. Etsaien artean, horren ikuskorrak izan ez arren, hainbat [[bizkarroi]] daude: beharbada ezagunenak ur-akaro exoparasitiko batzuk ditugu; berauek odonatuaren bizi-zikloa aprobetxatzen baitute, heurena bete ahal izateko. Harrapakaritzarako hain ondo moldatutako maskarak ezer gutxi laguntzen du naiadeen defentsan. Hortaz, beste zenbait bide segitu dira eboluzioan zehar. Babeserako estrategia nagusiak inmobilitatea eta ezkutatzea izan dira, berauek, gainera, harrapakaritzarako ere baliagarri direlarik. Hala ere, detektatu den odonatu-larbak mekanismo bortitzagoetara jo dezake. Ikusgarriena txorrotadazko propultsio bidezko ihesa da, txitxiburduntzien larbek inoiz egiten dutena. Horretarako, harrapakari baten hurbilean indar handiz kanporatzen dute ondesteko ura uzkian barrena, larba ziztu bizian aurrerantz abiatzen delarik. Beste batzuetan, gorpuarena egiten dute denbora-tarte batez arerioak eraso egin ez diezaien. Azkenik, aipagarria da birsorkuntzarako ahalmena izatea. Horrela izanik, odonatuen larben hankak erraz samar deslotzen dira gorputzetik (autotomia deritzon fenomenoa), harrapakariaren besarkada arriskutsutik alde eginez, eta hurrengo mudetan zehar apendize galdua berrosatuz.<ref name=alt2/>
Harrapakaritzarako hain ondo moldatutako maskarak ezer gutxi laguntzen du naiadeen defentsan. Hortaz, beste zenbait bide segitu dira eboluzioan zehar. Babeserako estrategia nagusiak inmobilitatea eta ezkutatzea izan dira, berauek, gainera, harrapakaritzarako ere baliagarri direlarik. Hala ere, detektatu den odonatu-larbak mekanismo bortitzagoetara jo dezake. Ikusgarriena txorrotadazko propultsio bidezko ihesa da, txitxiburduntzien larbek inoiz egiten dutena. Horretarako, harrapakari baten hurbilean indar handiz kanporatzen dute ondesteko ura uzkian barrena, larba ziztu bizian aurrerantz abiatzen delarik. Beste batzuetan, gorpuarena egiten dute denbora-tarte batez arerioak eraso egin ez diezaien. Azkenik, aipagarria da birsorkuntzarako ahalmena izatea. Horrela izanik, odonatuen larben hankak erraz samar deslotzen dira gorputzetik (autotomia deritzon fenomenoa), harrapakariaren besarkada arriskutsutik alde eginez, eta hurrengo mudetan zehar apendize galdua berrosatuz.<ref name=alt2/>
=== Emergentzia ===
|
