|
[[Fitxategi:Euskara Nafarroa Garaian historian zehar.gif|thumb|Euskarak Nafarroa Garaian historiako zenbait uneetan izan duen hedadura azaltzen duen mapa.<br>'''{{Col-begin}}{{Col-break}}{{legend|#ED1C24|Euskara nagusi}}{{legend|#F79196|Gune mistoa}}{{legend|#FEFEEA|Erdara nagusi}}{{Col-break}}{{Col-end}}''']]
'''Nafarroako Erriberako''' berezko hizkuntzetako bat '''euskara''' da.<ref name=":0">{{Cite book|hizkuntza=es|izenburua=La lengua invisible. El euskera en la corte y en la Ribera de Navarra en el siglo XV|urtea=2019|abizena=Monteano|izena=Peio|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Mintzoa|ISBN=9788496513266}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|abizena=Sainz Pezonaga, Jabier, 1958-|izenburua=El euskera en la Ribera de Navarra|argitaletxea=Pamiela|data=2002|url=http://worldcat.org/oclc/434455547|isbn=8476813562|pmc=434455547|sartze-data=2019-08-17}}</ref> [[Euskara|Euskal hizkuntza]] [[Nafarroako Erribera|Nafarroako Erriberako]] hizkuntza nagusia izan zen mende ugaritan zehar, [[Goi Erdi Aroa|Goi Erdi Aroan]] poliki-poliki atzera egiten hasi zen arte, azkenean [[Aro Modernoa|Aro Modernoaren]] hasieran lurralde osoan presentzia nabarianabarmen galdu zuen arte. Euskarak mende guzti horietan guzti zehar, beste hizkuntzekin partekatu zuen tokia sarritan eta ez zen idatzia izan, ahozkotasunera mugatutako hizkuntza bat baizik.<ref name=":0" /> Euskararen eragina nabaria da ingurunean aurki daitekeen [[Euskal toponimia|toponimian]] edota testu zaharretan aipatutakoaipatzen diren izenetan.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Jabier Sainz|abizena=Pezonaga|izenburua=Antroponimia medieval euskérica en la Ribera Tudelana|orrialdeak=337–342|data=2003|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=664035|aldizkaria=Fontes linguae vasconum: Studia et documenta|alea=93|zenbakia=35|issn=0046-435X|sartze-data=2019-08-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Xamar: “Erdi Aroan euskara zen nagusi gure lurraldean, inguruan hainbat hizkuntza izan arren”|hizkuntza=eu|url=https://sustatu.eus/elgoibarkoizarra/1415000737|aldizkaria=sustatu.eus|sartze-data=2019-08-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.culturanavarra.es/uploads/files/05_FLV3-0363-0370.pdf|izenburua=Toponimia vasca en Corella|sartze-data=2019-08-17|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Pascual de Eraso|izena=Diego|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref><ref name=":1" /> Euskarak lur horietan izan zuen presentzia eztabaidaezina bada ere, [[Espainiar nazionalismo|espainiar nazionalismoak]] eta hari lotutako beste pentsamendu politikoek ukatu egin dute Erriberako euskararen izatea azken hamarkadetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Publicado por Navarra por|abizena=España|izenburua=En la Ribera de Navarra NUNCA se habló euskera (2ª parte)|url=http://www.navarraresiste.com/2018/05/en-la-ribera-de-navarra-nunca-se-hablo.html|sartze-data=2019-08-17}}</ref>
Erriberako eskualdea [[Tuterako merindadea|Tuterako merindadeak]], [[Erriberriko merindadea|Erriberriko merindadearen]] zati batek eta Lizarraldeko Erriberak osatzen dute, Nafarroako hegoaldean lehena eta bigarrena hego-mendebaldean. Herri handiena [[Tutera]] da eta gaur egun, hizkuntza mintzatuena eta nagusia [[gaztelania]] da. [[Euskararen Foru Legea|Euskararen Foru Legeak]] Erribera osoa zonalde erdaldunean kokatzen ditu eta beraz, bertan euskara ez da ofiziala eta ez du diru laguntzarik jasotzen. Alabaina, [[Ikastolen Elkartea|ikastolei]] esker, Erriberako zenbait haurrek euskara ikasiikas dezakete.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Erriberako ikastolak {{!}} Ikastolen Elkartea|url=https://www.ikastola.eus/berriak/7973|aldizkaria=www.ikastola.eus|sartze-data=2019-08-18}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Saioa|abizena=Labaka|izenburua=Argia Ikastola,Erriberako euskara eragile nagusia|hizkuntza=eu|data=2013-10-13|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2386/argia-ikastolaerriberako-euskara-eragile-nagusia|aldizkaria=Argia|sartze-data=2019-08-18}}</ref>
== Antzinaroa ==
Antzinaroan, [[Erromatar Inperioa|erromatarren]] aurretik, bi tribu nagusi ezarri ziren gaur egungo Nafarroako Erriberan: [[Baskoi|Baskoiak]] eta [[Beroi|Beroiak]]. Baskoiak gaur egungo [[Nafarroa Garaia|Nafarroa]] osoan, [[Gipuzkoa|Gipuzkoaren]] eta [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxaren]] zati batean eta [[Zaragozako probintzia|Zaragozaren]] mendebaldean bizi izan ziren; haien hizkuntza [[aitzineuskara]] zen eta egungo euskaldunon arbasotzat jotzen dira. Beroiek aldiz, presentzia txikiagoa izan zuten Nafarroako Erriberan, soilik mendebaldeko guneetan bizi izan zirelako, baskoiekin batera. [[Klaudio Ptolomeo|Klaudio Ptolomeok]] hiru hiri baskoi kokatu zituen gaur egungo Nafarroako Erriberan: [[Cascantum]] ([[Cascante]]), [[Grakouris]] eta [[Calagorina]].<ref>Ptolomeo, Klaudio: Geografia. 2. liburukia, 6.66.</ref>
Historian zehar gai honen inguruan historialariek sortu dituzten hipotesiak ez dira gutxi, izan ere, antzinaroko euskararen arrasto esanguratsuena edo gutxienez, ezagunena, hilarrietako idatziak eta beste euskarri epigrafikoak dira. XVII. mendean, [[Allande Oihenart]] [[Zuberoa|zuberotar]] historialariak aipatutako lorratzak aztertu zituen eta akitaniar idatziak ezagunak ez zituenez, baskoiak euskal jatorriko leinu bakarra zirela ondorioztatu zuen, gerora beste leinuen lurrak konkistatuko zituena. XX. mendeko beste historialari batzuk, [[Adolf Schulten]] adibidez, tesi horren alde egin eta zabaltzen saiatu ziren. Tesi horrek baina arazo sakon bat dauka, izan ere, baskoi haiek ondoko herriak menperatu eta gainera, haien kultura gainjartzeko indar nahikoa zutela pentsatzea zaila da, are gehiago arrastorik ez bada aurkitu.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen muga historikoak [Sareko Euskal Gramatika]|url=https://www.ehu.eus/seg/his/1/5|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2019-08-18}}</ref>[[Fitxategi:Euskera arkaiko755.png|thumb|283x283px|Euskararen hedapena 0. urte inguruan.]]Aipatzekoa da, baskoien herri izen gehienak ezin direla euskararen bidez interpretatu,: horrek [[Francisco Villar Liébana|Francisco Villarren]] hipotesira garamatza, nahiz eta hipotesi hau oso eztabaidatua izanbada ere. Villarren arabera, jatorrizko herri euskalduna akitaniarra izan zen eta beranduagoaurrrago, gaur egungo Hego Euskal Herrian konkistatu zuten,eta haienberen hizkuntza eta kultura ezarrizezarri zituzten. Ustezko konkista kultural hauhori K. o. I. mendetik VII. mendera bitartean gertatu zen, Villarren arabera.: Tesitesi hauhori zuzena izango balitz, antzinaroanAntzinaroan, ziur asko, ez zen euskara mintzatu Nafarroako Erriberan. Haatik, hipotesi honekhorrek aurrekoaren ahuldadeahuleiza berdinabera izateaz gain (ez da ustezko konkista azaltzeko gai), ez dago balizko froga enpirikoetan sostengatutaoinarrituta, usteetan eta argudiozalantzazko zalantzatietanargudioetan baizik.<ref>{{Cite book|hizkuntza=es|izenburua=Desmontando la hipótesis de la vasconización tardia|urtea=2016|abizena=Altuna|izena=Aitzol|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=9781541245129}}</ref>
Euskarak 0. urte inguruan zituen muga linguistikoeimugei dagokienean, Nafarroako Erribera mugarenhaien barnean kokatzen da, izan ere, [[Tarazona]], [[Calahorra|Kalagorri]] eta [[Ejea de los Caballeros|Ejearaino]] iritsi zen euskal hizkuntzabaitzen. AipatutakoHiru hiruherri herriakhorik Nafarroako Erriberatik haratago ditugu, lehena hegoalderago, bigarrena mendebalderago eta hirugarrena ekialderago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Joaquin|abizena=Gorrochategui|izenburua=The Basque Language and its neighbors in antiquity|argitaletxea=John Benjamins Publishing Company|orrialdeak=31|data=1996|url=http://dx.doi.org/10.1075/cilt.131.03gor|aldizkaria=Towards a History of the Basque Language|isbn=9789027236340|sartze-data=2019-08-18}}</ref> Funtsean, euskara Nafarroako Erribera guztian hitz egiteaz gain, haratago ere hitz egin zen, historiako periodogarai horretarainohartaraino behintzat. Arras aipagarria da, [[Soriako probintzia|Soriako probintzian]] aurkitu diren euskal idatzi zaharrak idatzi zeltak edo bestelako hizkuntzetakoak baino zaharragoak direla eta hortaz, euskara lehenago iritsi zen Soriara beste hizkuntza horiek baino.<ref>{{Erreferentzia|izena=Eduardo|abizena=Alfaro Peña|izenburua="Oppida" y etnicidad en los confines septentrionales de la Celtiberia|data=2018|url=http://uvadoc.uva.es/handle/10324/28659|sartze-data=2019-08-18}}</ref> Hori hala izanik, ez litzateke arraroa izango Erriberako jatorrizko hizkuntza ere euskara izatea.
== Erdi Aroa ==
Nafarroako Erriberako Behe Erdi Aroko euskararen egoera linguistikoa konplexua izan zen, izan ere, lurralde hauek sarritan konkistatuak izan ziren eta beste kulturen eragin nabarmena izan zuten, bereziki musulmanena. [[Behe Erdi Aroa|Behe Erdi Aroan]] Erriberan hizkuntza ugari mintzatu ziren, arabiera, [[Nafar erromantze|nafar erromantzea]], [[okzitaniera]] eta [[aragoiera]] adibidez, merkataritzak indar handia zuen gunea izateaz gain, [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumako]] nobleziak hizkuntza ugaritan mintzatu zelako garai haietan zehar. Euskarazko idatzirik ez da aurkitu gaur arte eremu horretan, horrek zenbait historialari gune horretan euskara mintzatu ez zela pentsatzera eraman izan ditu, herriaren gehiengoak idazten eta irakurtzen ez jakiteaz gain, herritarren eta herrialdearen hizkuntza desberdina izan zitekeela kontuan hartu gabe.
Argi esan beharra dago, tradizionalki, Erdi Aroko Nafarroako Erriberaren lurralde osoa erabat erdalduntzat hartu dela adituen aldetik. Bertan, musulmanek indar handia izan zuten eta zer esanik ez erromantzeak, gune hauetan sortu baitzen nafar erromantzea. Beraz, esan daiteke euskarak bertako lur guztiak beste erdarekin partekatu behar izan dituela, gutxienez, erromatarrak etorriiritsi geroztikzirenetik. Erdi Aroko garai jakin batzuetan zehar, Nafarroa iparraldeko talde euskaldun handiek migratu zuten Erribera aldera, lur emankorragoen bila, migratu zuten; hori dela eta, bereziki Behe Erdi Aroaren amaieran, baliteke lurralde honetan mintzatzen zen hizkuntza, hein handi batean, atzerritarrek ekarritakoa izatea.
Alabaina, Tuterako Erriberan Erdi Aroko toponimo euskaldunak, onomastika euskalduna eta beste hainbat lorratzeuskal euskaldunaztarna aurkitu dira, jarraian azalduko dugunden moduan.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Jabier|abizena=Sainz|urtea=2019|izenburua=Arqueología, Lenguas y discursos sobre el euskera|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=https://erribera.blogspot.com/2019/04/arqueologia-lenguas-y-discursos-sobre.html|aldizkaria=erribera.blogspot.com|sartze-data=2019-08-19}}</ref><ref name=":0" /><ref name=":2" /> Horrek galdera saihestezin batera garamatza: Erriberako jatorrizko euskaraeuskarak Erdi Aroaren amaieraraino mantenduiraun al zenzuen? Kontuan hartu beharrabehar dagoda XI. mendetik aurrera Nafarroa iparraldeko lur euskaldunetatik biztanleriabiztanle ugariaugari etorribertaratu zela Erriberara, lur emankorragoen bila,; beraz, baliteke haien euskara izatea bertan mintzatu zena urte horietan zehar. Hau da, iparraldeko euskal komunitateek mintzatuko zuten euskara X. mendetik aurrera Erriberan. Hala ere, Sainzen iritziz, euskararen erabilera altua izango zen, gutxienez, % 20koa.<ref name=":3" /> Monteanoren ikerketek, besteak beste, ez dute tesi hori babesten.<ref name=":0" />
=== Tutera inguruko toponimia ===
Nafarroan hegoalderen kokaturiko merindadea Tuterakoa da, [[Ebro|Ebro ibaiak]] zeharkatzen duen merindadea. Historialari eta hizkuntzalarien artean, tradizionalki gune hau erromantzeak indar gehien lortu zuen gunea bezala ezagutu da. Hori gutxi balitz bezala, Tutera inguruko lurrak izan dira Nafarroa osoan kanpoko kulturen eragin handiena jaso dutenak, Antzinaroan hasita (lurralde hau berehala eta era bortitz batean erromanizatu zela pentsatzen da) eta garai modernoetara iritsi arte.
[[Javier Velaza]] historialariak eginiko ikerketaren arabera, Tuterako eta haren inguruko herrietako toponimia hein handi batean erdaretakoa da. Toponimia handiari dagokionean, [[R. Ciérvide|R. Ciérvidek]] lehenago esan bezala, hegoaldeko Erriberako herrien izen gehienak erromatarren garaikoak dira, hala nola, ''Tutela'' (Tutera) edo ''Caurella'' ([[Corella]]). Badira ordea erromatarrek latinizatutako herri-izenak ere, adibidez, [[Arguedas]], [[Ablitas]] edo [[Cascante]]. Hori hala izanik, argi dago toponimia nagusia ez dela inola ere euskalduna. Haatik, toponimia txikiari begiratuz gero, Velazak kontrako ondorioa ateratzen du, euskal jatorria izan dezaketen edo duten izenak aurkitu zituelako: ''Pisquerra'' ([[Errege Bardea|Bardeatako]] toponimoa, ziurrenik euskarazko "bizkar" hitzetik eratorria), ''Andarriaga'' (Bardeatako toponimoa, euskal jatorrikoa, "andi" eta "arri" [[Izen|izenez]] osatua eta "aga" [[atzizki]] hilak lagundua), ''Chirimendia'' (Bardeatakoa; hasierako zatia "zuri" edo "ziri"-tik etor daiteke eta bigarrena, argi, "mendia" izena da), ''Basaon'' (Tuterako barruti judizial zaharrean kokatua, gaur egun hutsa; "on" izenondoak eta "basa" izenak osatua, izen honek lohia edo amildegia esan dezake), ''Veraiz'' (Tutera inguruko xukadera baten izena; "-iz" atzizkiaren esanahia eztabaidatua bada ere, euskal jatorrikoa da eta gainera, hegoaldereneuskal kokaturiko euskalleku-izenik toponimoahegoaldetarrena da), etab. Velazaren hitzetan, toponimia txikiak garaiko egoera linguistikoaren berri eman dezake, batzuetan toponimia handiak baino zehatzago, azken hauhori erakundeek eta eragile politikoek eraldatuakeraldatu izan ohi direlakodituztelako. Hala, Velazaren ustez, euskal toponimiaren mugak berrikusketa batberrikusi behar dudira, Tutera aldean toponimia euskalduna aurkitzeak hegoalderago eraman baitezake muga. Azkenik, historialariak ekialdeko Erriberak eragin euskaldun handiagoa izan zuela uste du, bertakoak baitira atzeman dituen toponimoetakoleku-izenetako asko.<ref name=":2">{{Cite web|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/26083.pdf|izenburua=De Toponimia del Valle del Ebro navarro|sartze-data=2019-08-18|egunkaria=Dialnet|aldizkaria=|abizena=Velaza|izena=Javier|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref>
=== Murillo el Frutoko zergen liburua ===
[[Fitxategi:Murillo-el-fruto.jpg|thumb|271x271px|Murillo el Fruto herriko enparantza nagusia.]]
[[Peio Monteano]] historialariaren arabera, euskarak ahozkotasunean biziraun zuen Nafarroako Erriberan, ez baita idatzi adierazgarririk aurkitu euskaraz lurralde horietan, baina toponimoen azterketa xehe bat eginez gero, Erdi Aroaren amaieran nafar erromantzez idatzi ziren testuetan euskal toponimoen grafia zehatza da, hau da, euskal fonetikarekin bat dator, garaiko jendeak euskal hizkuntza ulertzen zuenarenzuelako seinale.
Peio Monteanok, bere tesia defendatzeko [[Murillo el Fruto|Murillo el Futoko]] zergen liburua baliatzen du. Liburua XV. mendean idatzi zen, herriko nekazari eta lur jabe guztiak bildu zirenean, haien lur eta jabetzak eskribauaren aurrean aitortzeko asmoarekin. Liburukiak ia bi mila lurren berri ematen digu eta bakoitzaren jabegoa zeini zegokion esan; lur guztiak batuta, laurogei hektarea inguru edukiko genituzke. Historialariak Murillo el Fruto herrian euskaraz hitz egin zela frogatzeaz arduratzen da, horretarako onomastikara eta toponimiara jotzen du, aipatutakoliburu liburuanhartan xehe idatziakidatzita dauden izenetara, alegia.
[[Onomastika|Onomastikari]] dagokioneandagokionez, Monteanok garai hartako jendeak elkarri deitzeko erabiltzen zituen ezizenak aurkitu zituen,: adibidez, (ezizenak letra etzanez daude), Semeno ''Gorria'', Pascual ''Gariza'', María ''Gariçu'', Semeno ''Lasterr'', García ''Çalduna'', María ''Landatu'' eta Johan ''Biperr''. Liburuan euskal atzizkiak ageri direla ere jakinarazi zigunzuen Monteanok, adibidez, "-iz" atzizkia, pertsona baten(norbaiten semea dela adierazten duenaadierazteko), adibide gisa jar dezakeguhots, ''Iñiguiz'' eta ''Périz'', Iñigoren semean, eta Pedroren semeaPedrorena, hurrenez hurren. Hipokoristikoei dagokieneandagokienez, zergen liburuan ageri diren pertsona batzuek badituztela dio historialariak, bereziki emakumeek. Pertsona: hauenhaien izenei atzizki bat gehitu zaie, izena hurbilagoa izan dadin,: adibidez, ''Gracico'', ''Grachico'' eta ''Grachi'' ageri dira ''Garcia''ren izen eratorri gisa eta ''Lorencha'', ''Marico'', ''Chancha'', ''Miguelcha'' eta ''Catelin'' ere ageri dira, besteak beste. AipatutakoLorratz lorratzakhoriek euskara bizi eta sendo batenak direla babesten du Monteanok.
[[Toponimia|Toponimiari]] dagokioneandagokionez, gaur egun Murillo el Frutoko toponimoleku-izen gehienak gaztelaniazkoa dira, nahiz eta euskarazko bakar batzuk aurki daitezkeenegon (''La Chorrota'' kasu), itxuragabetuta eta erdal kutsuarekin badaudeizanik ere. Behe Erdi Aroan, ordea, kontrakoa izan zen,: euskarazko toponimoakleku-izenak zirengehienak gehiengoziren eta horren lekuko dugu herriko zergen liburua. Monteanohorren lekuko da. historialariakMonteanok aztertutako liburuan ondorengo toponimoak aurki daitezkedaude: ''Legazpea'', ''Trankazarra'', ''Baratzezarreta'', ''Txorrota'', ''Eutzea'', ''Uharteko odia'', ''Baratzebideta'', ''Garipenzuko zaldua'', etab. (denak ere egungo grafian idatziakidatzita daude). Liburuan euskarazko fonetika errespetatuz idatziakageri daudedira; hortaz, garaiko biztanleriak euskara ulertu eta erabiltzen zuen, hortaz.
Ondorio gisa, Monteanok, duela gutxi arte uste zenaren kontrara, euskarak Murillo el Fruton XV. mendera arte indar handiz iraun zuela babestenaldarrikatzen du. Betiere, herrikobetiere biztanleriarenbiztanleen zati handi bat elebiduna zela baieztatuzbaieztatuta. Gainera, hurrengo mendeetan zehar, euskara Erriberan, hizkuntza oso gutxitu gisa, mintzatzen jarraitusegitu zela dio. [[Hernando Aragoikoa|Aragoiko Hernandok]] XVI. mendean idatzi zuen lekukotasuneanlekukotasunaren arabera, Euskal Herrian mintzatzen ziren hizkuntzei tartetxo bat eskaini zien eta bertan, euskara zazpi probintzietan mintzatzenhitz egiten zela baieztatu zuen eta Nafarroan zuenzein muga zein zenzuen ere esan zuen: [[Aragoi ibaia]]. Monteanok, hala ere, argi esaten du aipatutakoahori guztia ez dela nahikoa euskara mende horretan zehar aipatutakoibai ibairainohartaraino mintzatzeneuskaraz egiten zela ziurtatzeko. Bestalde, historialariakhistorialariek XV. mendetik aurrera aztertzen dihardugunaztertutako herrian euskal toponimia deformatzendesitxuratzen hasi zela dio, ziur asko, euskararen galeraren edo jaitsiera nabarmenaren seinale.
=== Mintzameneko euskal lexikoa ===
[[Jabier Sainz Pezonaga]] [[Corella|Corellarcorellar]] ikerlari eta idazleak Nafarroako Erriberako mintzamenean ageri den [[euskal lexikoa]] aztertu zuen eta zenbait ondorio esanguratsu atera. Nafarroako Erriberako herri-hizkeran geratu diren euskal arrastoak aztertu zituen, nahiz eta gaur egun, hizkuntzen homogeneizazioa, eskolaren presentzia nabarmena eta bizimodu modernoa berezitasun horien etsai porrokatu izan. Ikerketa egiteko antzinako dokumentuak eta idatziak baliatu zituen, horietatik asko Erdi Aroan idatziak. Herri-hizkera kontuan hartzen duten idatzi gutxi daudela adierazi zuen ikerlariak eta horrek, euskararen inguruko ikerketa askorekin bezala, zaildu egiten du ondorio argi batera iristea.
Erdi Aroko [[antroponimia]] aztertzen zegoela, ikerlariak euskal arrastoak topatu zituen, adibidez, ''Zatiquero'' ([[Ablitas]], 1208), ''Caparra'' (Tuterako izengoiti judua, 1300), ''Ama uxore'' (Tutera, 1148), ''Ama Semena'' ([[Fitero]]), ''Pero Ossaba'' ([[Allo]], 1269), etab. [[Koldo Mitxelena|Mitxelenak]] eta [[Ricardo Ciérvide|Ciérvidek]] gai berdinarenberaren inguruan eginiko ikerketak oinarritzat hartuz, Sainzen ustez Erdi Aroko euskal antroponimiarikantroponimia ez da faltabadago.
Jabier Sainzek mintzameneko euskal lexikoa aztertzean, besteak beste, Erdi Aroan idatzitako dokumentuak eta literatura ohiturazalea begiratzean, ondorengo izenak aurkitu zituen, beste hainbaten artean:<ref>{{Cite web|url=https://nabarralde.eus/wp-content/uploads/2009/09/LEXICO-EUSKERICO-EN-EL-HABLA-DE-LA-RIBERA-DE-NAVARRA.pdf|izenburua=Léxico euskerico en el habla de la Ribera de Navarra|sartze-data=2019-08-19|egunkaria=Nabarralde.eus|aldizkaria=|abizena=Sainz Pezonaga|izena=Jabier|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref>
* Landa mundukoak: ''caparra'' ([[akain|akaina]] edo kaparra, XIV. mendekoa), ''anderete'' (hegadun [[inurri|inurria]], "andere" hitzetik eratorria), ''gardama'' ([[erremolatxa|erremolatxako]][[ar|arra]], "gardamu"-tik eratorria), ''zarandilla'', ''sarandilla'', ''sangandilla'', ''sorgandilla'' ([[sugandila]]), ''zarrapo'' ("zarrapo" hitzetik), ''chirikome'' (txori kume), ''txintxingorri'', ''txintxin'', ''txintxinico'' (txantxangorri), ''arrapa-pájaros'' (hitz hibridoa, "harrapatu" euskalduna eta "pájaros", txoriak, gaztelaniazkoa: "txorimaloa"), ''aberío'', ''abrío'' ("abere" hitzetik,: "zalditeria esan nahi du"), ''lacha'' ("latza", [[ardi]] mota bat).
* Artzain mundukoak: ''abarcas'', ''abarqueras'' (kopla herrikoietanherri-kopletan ageri da, ziur aski "[[abarka|abarka]]" hitz euskaldunetik dator, baina baliteke "alpargata" [[arabiera|arabiarretik]] etorria izatea), ''zamarro'' (segalariaren amantala), ''zamarra'' (gaur egun ere erabilia), ''cazcarrias'', ''cascarrias'', ''zascarrias'' (ziur asko ardien oihalak hartutako zikinkeria), ''cachurrina'', ''baurrina'' (artaldearen berezko usaina, ezatsegina).
* Landareak: ''arto'', ''artos blancos'', ''artos negros'' ("[[artea (zuhaitza)|arte]]" hitzarekin lotua, M. Alvarren iritziz, art- erroak arantzadun landareak izendatzeko balio zuen), ''barda'', ''bardal'' ([[sasi|saia]], sastrakadia), ''abarras'' (erre behar diren artearen adarrak), ''chaparro'' (arte txikia), ''txapar'', ''ontina'' (estepetako berezko landaredia, [[aitzineuskara|aitzineuskarako]] *onto-tik eratorria, gaur egungo *ondo-tik alegia), ''yena'' (euskaraz "ena", arantzadun landarea).
*Tresnak: ''[[Laia (nekazaritza)|laya]]'' (hatxe tankerako tresna, nekazaritzan baliatua), ''ondalar'' (lan handi bat egitea, "ondo" eta "lan" hitzen elkarketa), ''artolas'' ("arto eta "ola" hitzen elkarketa, lanabesak esan nahi du), ''cartolas'' (euskarazko "kartolak", gurdiaren atzeko oholak), ''samanta'' ("zama" hitzaren txikigarria), ''kako'', ''zacuto'' ("zaku" hitzaren txikigarria), ''auzalán'' (auzolana).
*Haurrekin erabiltzeko hitzak: ''aurzaya'', ''orzaya'' ("haurtzaina"), ''pa'' ("musua"), ''pupu'' ("mina"), ''kuku'' (kukuaren imitazioa), ''tas-tás'' ("jo"), ''aloló'' ("lotara"), ''mañas'' ("mainak"), ''maiñontzi'' ("mainontzi"), ''pocholo'' ("potolo").
*Pertsonen gaitasunak izendatzeko hitzak: ''arguillado'' ("argala"), ''baldarra'', ''caparra'' (pertsona jasanezina, beti ondoan dabilenaibiltzen betidena), ''malachandra'' (neska bihurria, "etxandra"-tik eratorria), ''txuxmuxka'' ("txuxu-mutxuka"), ''ciquiña'', ''ciquiñoso'' ("zikina"), ''churrupiau'' ("zurupatu"-tik), ''zaborro'' (gizon ganoragabea edo zabarra), ''zirripi-zarrapa'' (lan bat era baldarrean egin), ''zarrias'' (petsona narrasa), ''zarrias'', ''zarrios'' ("trapu zaharrak").
=== "Nafar" jentilizioaren esanahia ===
Gaur egun, "nafar" [[Jentilizio|jentilizioak]] esanahi garbia du: Nafarroako herritarra edo Nafarroari dagokiona.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=nafar&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=410&lang=eu-ES&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2019-08-19}}</ref> Haatik, beste batzuen artean, Jabier Sainz ikerlariak jentilizioak beti esanahi hori izan duen galdegiten du. XIII. mendeko Nafarroako Foru Orokorrean garai horietan idatzi ziren euskarazko hitz apurretako batzuk aurki ditzakegu, ondorengo testuinguruan kokatuak daudenakkokatuta: ...''et por tal ferme dize el navarro gayces berme'' (...) ''don dize el navarro ones berme''. Bertan, "nafar" jentilizioa baliatzen du nafar erromantzeak, euskaraz mintzatzen dakien pertsona batinorbaiti erreferentzia eginez. [[Jose Maria Jimeno Jurio|Jimeno Jurío]] eta beste hainbat adituenadituren esanetan, testuinguru horretan baliatzenagertzen den jentilizioak gaur egungo "euskaldun" hitzarekinhitzaren baliokidetasuna izanbide dezakedu.<ref>{{Cite book|hizkuntza=es|izenburua=Navarra. Historia del euskera|urtea=1997|abizena=Jimeno Jurío|izena=Jose María|orrialdeak=|orrialdea=47-55|argitaletxea=Txalaparta|ISBN=9788481360622}}</ref><ref>{{Cite book|hizkuntza=es|izenburua=El euskera en la Navarra medieval en su contexto románico|urtea=1998|abizena=Ciérvide|izena=R.|orrialdeak=|orrialdea=508|argitaletxea=|ISBN=}}</ref> Kontuan hartu beharrabehar dago,da [[Lizarrako merindadea|Lizarrako merindadean]] eta Nafarroa erdialdean era horretan baliatuerabili ohi zela. Sainzek gauzatutakoSainzen ikerketan, "nafar" jentilizioa Tuterako pertsona judu batzuekin erabili zen, adibidez, ''Jento Navarro'' eta ''Salomon Nafarro'' tuterarrei. ''Libro del Monedage de Tudela'' liburuan, (XIV. mendean idatzitakoanmendea), euskal jatorriko antroponimia aurkituaurki daiteke, ez ugaritasunezmaiz, baina bai kopuru esanguratsu bateanesanguratsuan. Gainera, aipatutakoliburu liburuanhartan, zenbait mairuri "nafar" jentilizioa ipini zitzaien eta, Sainzen ustez, baliteke hori euskaraz zekitenarenbazekitelako arrastoa izatea.<ref>{{Cite web|url=http://www.culturanavarra.es/uploads/files/06_FLV93-0337-0342.pdf|izenburua=Antroponimia medieval euskérica en la Ribera Tudelana|sartze-data=2019-08-19|egunkaria=culturanavarra.es|aldizkaria=|abizena=Sainz Pezonaga|izena=Jabier|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref>
=== Euskara ErriberarekinErriberako mugalurralde egiten duten lurraldeetanmugakideetan ===
Erdi Aroan zehar, euskarak nagusitasun osoa izan zuen gaur egungo Euskal Herriko zazpi herrialdeetan, baina hauetatikhaietatik at ere nagusi mantendu zen zenbait lurraldeetanlurraldetan, hala nola, Burgoseko ipar ekialdean eta ErrioxaErrioxako iparraldean. Nafarroako Erriberarekin muga egiten duen Errioxako zenbait haranetan, Ojacastrokoan, adibidez, euskara gutxienez XIII. menderaino mintzatu zela badakigu, izan ere, Fernando III. Gaztelako erregeak bertako biztanleei auzitegien aurrean euskaraz hitz egiteko eskubidea eman zien. HorretazHorrez gain, Donemiliagako glosak, Errioxan idatziak, X. mendean idatzi ziren, euskarazko lehen oharrekin batera.<ref>''La fazaña de don Moriel''. Donostiari buruzko ikerketa historikoen boletina. 16/17.85-103. Andrés Mañaricua</ref>
Erriberak ipar mendebaldean Lizarrako merindadea du eta bertan, ez dago zalantzarik euskara izan zela jatorrizko hizkuntza, Lizarrako Foruak lurraldearen jatorrizko izena aipatzen baitu, Nafarroa iparraldetik etorritakoiritsitako migratzaileak iritsibertaratu aurretik baliatzen zena, ''Lizarrara'' alegia. Horretaz gain, Lizarra inguruko lurretako jatorrizko euskararen arrasto gehiago ditugu, adibidez, ''Arqueta'' edo ''Archeta'' toponimo zaharra, ziurrenik Los Arcos herriari dagokiona. ''Codex Calixtinus'' liburuak ere Erdi Aroan Lizarra inguruan mintzatzen zen euskararen berri ematen digu, ondorengoa baitio: "(5. kap.) Rio Saladoren inguruan bizi diren nafarrek jargoi bat dute, entzungo bazenitu, zakur baten zaunka gogoratuko lizukeena". Euskarari erreferentzia garbia egiten dio, hortaz.<ref name=":4">{{Cite web|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/euskera/50196.pdf|izenburua=El euskera en Tierra Estella|sartze-data=2019-08-19|egunkaria=Euskaltzaindia|aldizkaria=|abizena=Satrustegi|izena=J.M.|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref> Lizarrako merindadean euskarak XVII. eta XVIII. mendeen artean nagusitasuna galtzeaz gain, desagertzekotangaltzekotan geratu zen, XIX. mendean erabat desagertugaldu arte.<ref name=":4" />
=== Euskararen desagerpenagalera ===
Teoria tradizionalen arabera, Nafarroako Erriberaren mendebaldean euskara Antzinaroaren amaieran desagertugaldu zen, erromanizazio bortitzaren eraginez eta, beranduagoaurrerago, Erdi Aroan iritsi ziren bisigodo eta musulmanen zapalkuntzaren ondorioz. Tutera merkataritza gune garrantzitsua zenez, musulmanen presentziarekin batera galdukogaldu zuenbide zen erabat euskara, inguruko, (bereziki mendebaldeko,) lurrek egin zuten moduan. Haatik, teoria tradizional hauekhoriek Erribera ekialdean euskara VI. mendean galdu zela diote, hau da, Erdi Aroaren hasieran. XI. mendean musulmanek Nafarroako Erribera utzi behar izan zutenez, iparraldeko euskaldunek gunea birpopulatu zuten eta hortaz, euskara berriz ere gizartera txertatueuskaldundu, denboraldi labur batean izan bazen ere, ikerketa tradizionalen arabera.<ref>{{Cite web|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/67700.pdf|izenburua=Recuperación del euskera en Navarra|sartze-data=2019-08-20|egunkaria=Euskaltzaindia|aldizkaria=|abizena=Gros i Lládos|izena=Miquel|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=PDF}}</ref><ref>{{Cite book|hizkuntza=eu|izenburua=Espainiako historia|urtea=|abizena=|izena=|orrialdeak=|orrialdea=55|argitaletxea=Santillana Zubia|ISBN=}}</ref>
Alabaina, azken ikerketek ez dute tesi tradizionala babesten. Aurretik aipatutako argudio guztiengatik, Peio Monteanok, dio gutxienez Nafarroako Erriberaren ekialdeko euskarak XIV. menderaino iraun zuenzuela; Murillo el Frutoko zergen liburuari egin zion azterketan oinarritzen da adierazpen hori egiterako orduan.<ref name=":0" /> Horretaz gain, euskal talde txikiek Murillo el Fruton XVI. menderaino iraun zutela ere dio.<ref name=":0" /> Jabier Sainzek, aldiz, Tuteran euskal komunitate txikiak XIII. mendean aurki zitezkeela dio,; gainera, komunitate horiek biztanleriaren zati handi bathandiak hartzeaizatea posibletzat jotzen du, izan ere, musulman eta judu batzuek euskaraz zekitela pentsarazten diguten lorratzakaztarnak topatu ditu.<ref name=":5" /> Bestalde, Sainzek eta Velazak Tuteran zein haren merindadean aurkitutako toponimia txiki euskaldunaren aberastasunak zein mintzameneko euskal lexikoak ondorio berdineraberera garamatza, hau da, euskarak Erriberan uste baino gehiago iraun zuela pentsatzera.<ref name=":5" /><ref name=":2" />
== Euskararen bilakaera trantsizioaren ondoren ==
1982an onartu zen Nafarroako Foru Erkidegoko estatutua, lurraldeari autonomia eman ziona. Nafarroan indar eskuindar eta foruzale nabarmenaesanguratsua egon da, erreketeek Espainiako Gerra Zibilean kolpistei lagundu zietenean ikusi zen bezala. Trantsizio garaia igaro ondoen, lehen lurralde hauteskundeak egin zirenean, 1984ean1984an, Gabriel UrralburuUrralburuk sozialistak(PSOE) irabazi zituen eta agintean mantendu zen 1991raino1991 arte. Hortik aurrera, 2015eraino2015 arte, Nafarroako HerriUnión del Pueblo BatasunaNavarro alderdi foruzale eskuindarra (euskara eta euskal kultura begi onez ikusten ez dituena) egon zein ia legegintzaldi guztietan agintean jardun zen. Erribera, tradizionalkitradizioz, Nafarroako Herri Batasuna (UPN) alderdiaren alde agertu izan da hauteskundeetan eta euskal abertzaletasunak, salbuespenak salbu, ez du presentzia handirik lortu eskualdekoeskualde hartakoko herrietan.
=== Euskararen Foru Legea ===
[[Fitxategi:Navarra - Zonificacion linguistica.png|thumb|Nafarroako Foru Legearen arabera,araberako eremu euskalduna (berdea), mistoa (laranja) eta erdalduna (grisaubela), 2017ko aldaketak kontuan hartuta. |alt=]]
AipatutakoakHorrek eraginguztiak nabarmenabistako eragina izan du, bai Erriberako, eta baita Nafarroa osoko hizkuntza politikan, izan ere, gaur egun indarrean dagoen lege linguistikoahizkuntza-legea Nafarroako Euskararen Foru Legea da, euskararen ofizialtasuna herrialdeko zati bati soilik aitortzen diona. Lege honekhorrek Nafarroa hiru zatitangunetan banatzen du: gune euskalduna, gune mistoa eta gune erdalduna. Legeak banaketa hauBanaketa justifikatzeko, legeak onartu zen garaiko egoera linguistikoari egiten dio erreferentzia, hala, 1980ko hamarkadaren hasieran euskarakeuskararen presentzia altua zuenzuten herriak zonalde euskaldunaren barnean sartu ziren,; presentzia eskasagoa zuten herriakzutenak, mistoan; eta gainerakoak, zonalde erdaldunean.<ref>{{Cite web|url=https://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Derecho+navarro/lexnavarra/IndicesPorDepartamentos/Relaciones+Ciudadanas+e+Institucionales/Vascuence/FD_1986_018.htm|izenburua=18/1986 Foru Legea, abenduaren 15ekoa, Euskarari Buruzkoa|sartze-data=2019-08-20|egunkaria=navarra.es|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> Zonalde euskaldunaren barneko herrietan euskara ofiziala dela baiesten du legeak; zonalde mistoan eta erdaldunean aldiz, ez da ofiziala. Aipatzekoa da, zonaldeZonalde mistoko udalerrietako biztanleei euskararen inguruko eskubide bereziak aitortzen dizkieladizkie legeak,; hortaz, esan daiteke, euskara erdi-ofiziala dela zonalde mistoan. Zonalde euskaldunean sartu ziren Nafarroa iparraldeko herri ugari, Baztan, Leitza, Irurtzun eta Sakanakoak adibidez; mistoan, hiriburua sartu zen, Iruñea, Lizarra, Otsagabia eta Erronkarirekin, besteak beste.
2017an, Euskararen Foru Legea eguneratu egin zen eta hainbat udalerri eremu erdaldunetik mistora edo mistotik euskaldunera igaro ziren. Mistora Tafalla eta Zangoza merindade-hiriburuak igaro ziren, beste askoren artean; zonalde euskaldunera, aldiz, Atetz baino ez zen igaro. Hala ere, gaur egun, 2019an, Erriberako udalerri guztiekguztiak egun ere eremu erdaldunean, euskaradaude ofizial—euskara ez den eremuan,da jarraitzenbertan duteofiziala—, nahiz eta Erriberri bezalako herri mugakideak eremu mistoan egon.
=== Erriberako ikastolak ===
Erriberan euskara ofiziala ez denez, bertako gazte eta haurrek ez dute eskola publikoan euskaraz ikasteko eskubidea. Hori dela eta, Erriberako ikasleenikasle gehiengoakgehienek gaztelaniazko ikasketak jasotzen ditudituzte. Haatik, Erriberako ikasle batzuek euskaraz ikasteko aukera dute, baldin eta bertako ikastoletaraikastoletan matrikulatzenikasten badirabadute; gaur egun, bi ikastola daude Erriberan,: ''Ibaialde'' (Lodosa) eta ''Argia'' (Fontellas).<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ikastolak {{!}} Ikastolen Elkartea|url=https://www.ikastola.eus/ikastolak?field_town_province_ref_target_id=3816|aldizkaria=www.ikastola.eus|sartze-data=2019-08-20}}</ref>
''Argia'' ikastolariikastolak dagokionean,Haur haurHezkuntza, lehenLehen Hezkuntza eta bigarrenBigarren hezkuntzaHezkuntza eskaintzen ditu eta eskola itaunduahitzarmendua denez, Nafarroako Gobernuaren aldetikGobernuak diru laguntzak jasotzenematen ditudizkie. Ikastolaren historia arras aipagarria da, izan ere,: 1984ko azaroaren 5ean sortu zen, bost ikasleko talde bati euskarazko hezkuntza emateko. Hasiera batean, etxe bateko solairu batean ematen ziren eskolak, baina berehala lekuz aldatu behar izan zuten, 1989an jada berrogei ikasle zituztelako. Ikasle kopuru horri aurre egiteko, modulu prefabrikatuak erosi zituzten eta laster iritsiehun zirenikasle ehunizan ikasletarazituzten. Eskolako iturrien arabera, 1995. urteak berebiziko garrantzia izan zuen ''Argia'' ikastolan, urte horretan ospatu zen ''[[Nafarroa Oinez]]'' ekitaldiak bildutakobildu diruazuen ikastolaridirua eman zitzaiolako, behar zituen instalazio eta egiturak sor zitzan. 2002 eta 2013ko ''Nafarroa Oinez'' ekitaldiak ere ikastola honekhorrek antolatu zituen, geldiezinabere zirudienhazkuntza hazkuntzarigeldiezinari erantzuna emateko. 2016erantzuteko. urtean2016an, ikastolak berrehun ikasletik gora zituen, Tutera, Cintruenigo eta inguruko herrietakoak iritsiak.<ref>{{Cite web|url=http://www.argiaikastola.eus/eu/ikastola/historia/|izenburua=Historia|sartze-data=2019-08-20|egunkaria=Argia ikastola|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref>
''Ibaialde'' ikastolak haurHaur Hezkuntza eta lehenLehen hezkuntzaHezkuntza eskaintzen diedizkie Lodosa eta inguruko herrietako ikasleei. Haur hezkuntzakoHezkuntzako berrogeita bost55 ikasle hartzekohar gaitasuna duditzake eta lehenLehen hezkuntzakoHezkuntzako beste hirurogeita hamabost hartzekoa75.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ibaialde Ikastola :: Lodosa » EDUCATECA|url=http://www.educateca.com/centros/ibaialde-ikastola.asp|aldizkaria=www.educateca.com|sartze-data=2019-08-20}}</ref> Ikastola honekIkastolak zailtasun handiak izan ditu bere gastuak ordaintzeko orduan, UPNenUPNren gobernuak, bere garaian, diru laguntzarik ez zielako eman, Erriberako gainerako ikastola guztiei bezala. Hori dela eta, EAEnEAEan zenbait ekimen egin izan dira ikastolaharen laguntzekoalde eta ''Nafarroa Oinez'' ekitaldiak oso garrantzitsuak izan dira eskolarenharen mantenu eta garapenerako.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orioko Herri Ikastolak eta Udalak diruz lagunduko dute Lodosa-Sartagudako Ibaialde Ikastola - Orio|hizkuntza=eu|url=https://karkara.eus/orio/1396266029046-orioko-herri-ikastolak-eta-udalak-diruz-lagunduko-dute-lodosa-sartagudako-ibaialde-ikastola|aldizkaria=Karkara.eus|sartze-data=2019-08-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria|izenburua=UPN, PSN eta PP ere Lodosako ikastolako bisitan izan dira|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/albisteak/61947/upn_psn_eta_pp_ere_lodosako_ikastolako_bisitan_izan_dira.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-08-20}}</ref>
Erriberako ikastolek diru laguntza oso eskasak jasotzen dituztela salatu dute behin baino gehiagotan,; gainera, hori gutxi balitz bezala, UPNk zonalde erdalduneko ikastolei diru laguntza guztiak kendu nahi dizkie, Euskararen Foru Legeari muzin eginez.<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Nafarroako Gobernuan UPN eta CDN ez datoz bat ikastolen laguntzei buruz: Eremu erdalduneko ikastolei diru laguntzak kentzea nahi du UPNk; CDNk negoziatzen segitzea (Berria-n)|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://www.euskalkultura.eus/espanol/noticias/nafarroako-gobernuan-upn-eta-cdn-ez-datoz-bat-ikastolen-laguntzei-buruz-eremu-erdalduneko-ikastolei-diru-laguntzak-kentzea-nahi-du-upnk-cdnk-negoziatzen-segitzea-berria-n|aldizkaria=Euskal kultura|sartze-data=2019-08-20}}</ref> Hori dela eta, ikastola hauekhoriek bizirautekoiraungo duten modu bakarrabadute, euskararen aldeko elkarteek antolatzen dituzten jaiakjai edo egitasmoakegitasmoetara bakarrik jo diradezakete. Ikastolak laguntzeko, urtero-urtero ''Nafarroa Oinez'' antolatzen da Nafarroako edozein herrietanherritan, nahiz eta Erriberan sarritan ospatu. ''Nafarroa Oinez'' ikastolenIkastolen elkarteakElkarteak antolatutakoparatutako jaialdia da, xedetzat ikastolentzako diru-funtsak funtsaklortzeko lortzeaxedea duena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZAN ARGI! :: Nafarroa Oinez 2019 :: Argia ikastola - Tutera - Urriak 20|url=http://www.nafarroaoinez.eus/|aldizkaria=www.nafarroaoinez.eus|sartze-data=2019-08-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=IZAN ARGI! :: Nafarroa Oinez 2019 :: Argia ikastola - Tutera - Urriak 20|url=http://www.nafarroaoinez.eus/nafarroa-oinez.asp?IdSeccion=3&IdContenido=112|aldizkaria=www.nafarroaoinez.eus|sartze-data=2019-08-20}}</ref> Bestalde, ''Errigora'' bezalako ekimenek ere asko lagundu diete Erriberako ikastolei, azken honek,horrek Erriberako ekoizleen produktuak saltzen ditu eta ondoren, lortutako irabaziak euskara sustatzeaz arduratzen diren elkarteei ematen die: Sortzen-i, AEKri eta ikastolei.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker|abizena=Tubia|izenburua=Puztu da puska|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1901/038/001/2018-11-06/puztu_da_puska.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-08-20}}</ref>
=== EgoeraHizkuntzaren linguistikoaegoera ===
[[Fitxategi:Euskara Nafarroako Erriberan.png|thumb|275x275px|Erriberako euskararen ulermena azaltzen duen mapa linguistikoa.]]
Gaur egun, zaila da euskara Nafarroako Erriberako herrietan zehar entzutea, euskal hiztuneneuskaldunen kopurua oso eskasa izateaz gain, euskarak nekez aurki ditzakeelako arnasguneak. 2016ko ikerketa soziolinguistikoaren arabera, Tuteraldean (Erriberaren hegoaldea hartzen duen merindadea) euskaldunak % 1,5a5 baino ez ziren eta ia euskaldunak, hau da, euskara ulertzeko gai direnak baina nekez hitz egin dezaketenak, % 4,4a4. Erribera garaian, aldiz, antzeko datuak bildu zituzten ikerlariek: % 1,9a9 zen euskalduna eta % 6,8a8, ia euskalduna. Irakaskuntzari zegokioneanzegokionez, 2016an, Tuteraldeko ikasleen % 1,5ak5ek D eredua aukeratu zuenzuten eta beste % 4,9ak9k, B eredua; Erribera garaiko datuak baino onagoak,hobeak dira; izan ere, bertanD %1eraereduko ereikasleen kopurua ez zen iritsibertan D% ereduko1era ikasleenere kopuruairitsi.<ref name=":7">{{Cite web|url=http://46.226.108.156/UEMA/atlas.html|izenburua=UEMA Atlasa|sartze-data=2019-08-21|egunkaria=UEMA|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.soziolinguistika.eus/files/euskararen_bilakaera_soziolinguistikoa_eusk_1.pdf|izenburua=Euskararen bilakaera soziolinguistikoa|sartze-data=2019-08-21|egunkaria=Soziolinguistika klusterra|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=PDF}}</ref>
EskuinekoOndoko mapan ikusten den moduan, Erriberako biztanleriaren zati txiki batek baino ez daki euskaraz. EuskaldunenEuskaldun kopurukouru handienahandienak dutendituzten herriak Sartaguda (% 6,2), Fitero (% 6), Ablitas (% 4,7), Zarrakaztelu (% 4,3) eta Cortes (% 4,2) dira. Herri gehienetan, biztanleriarenbiztanleen %3ak 3k baino gutxiagok ulertzen du euskara. EuskararenErabilerari erabilera sozialari dagokioneandagokionez, Erriberako kaleetan ia ezinezkoaez da euskara entzuteaentzuten, % 0,2a2 baino baxuagoa baita erabilera soziala.<ref name=":7" />
Euskararen aldeko jarrerei dagokieneandagokienez, zonalde erdalduneko herri gehienetan gertatzen den bezala, Erriberako biztanleriaren zati handi batek ez du euskararen aldeko jarrera aktiborik erakusten, kontrakoa aurkako jarrerak erakusten ditubaizik. Zonalde erdaldun osoko datuei begiratuzbegiratuta, 2016ko inkestak bertako biztanleriaren %59ak 59k euskararen aurkako jarrera duela erakusten du (igoera nabarmenahandia da aurreko inkestatikinkestari parekatuz gero, %46koa 46 baitzen).<ref>{{Erreferentzia|izena=Garikoitz Goikoetxea-Ion|abizena=Orzaiz|izenburua=Gorakada datuetan, atzerapena jarreretan|hizkuntza=eu|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1988/002/001/2017-01-20/gorakada-datuetan-atzerapena-jarreretan.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-08-21}}</ref> HonekHorrek asko zailtzen du Euskararen Foru Legeak dioena betetzea, hau da, euskara ikasi nahi dutenei beharrezko guneak ematea; UPNren gobernuek sarritan itoarazi nahi izan dituzte halako lekuak, euskararen aldeko ekimenen hitzetan.<ref name=":6" />
== Erreferentziak ==
|
