Ilargia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
ez atu
Etiketak: Ordezkatuta blanking Ikusizko edizioa
t 212.8.107.168 wikilariaren aldaketak ezabatuz, Theklan wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
Etiketa: lehengoratzea
2. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Kultura zientifikoa}}
{{Argitzeko|Lurraren ilargiari|satelite}}
{{Infobox planet
<br />
| name = Ilargia
| apsis = gee
| symbol = [[Fitxategi:Moon symbol decrescent.svg|19px|Moon symbol]]
| image = [[Fitxategi:FullMoon2010.jpg|292px|Ilargi betea]]
| caption = Ilargi betea Lurretik ikusia [[ipar hemisferio]]tik
| background = #ddd
| adjectives =
| periapsis = {{gaps|362|600}}&nbsp;km<br>({{gaps|356|400}}–{{gaps|370|400}}&nbsp;km)
| apoapsis = {{gaps|405|400}}&nbsp;km<br>({{gaps|404|000}}–{{gaps|406|700}}&nbsp;km)
| semimajor = {{val|384399|u=km}}{{nbsp|2}}({{val|0.00257|u=AU}})<ref name="W06"/>
| eccentricity = {{val|0.0549}}&nbsp;<ref name="W06"/>
| period = {{longitem|class=nowrap |{{val|27.321661|ul=d}}<br>{{smaller|(27&thinsp;e 7&thinsp;o 43.19&thinsp;min 11.5&thinsp;s<ref name="W06"/>)}}}}
| synodic_period = {{longitem|class=nowrap |{{val|29.530589|u=d}}<br>{{smaller|(29&thinsp;e 12&thinsp;o 44&thinsp;min 2.9&thinsp;s)}}}}
| avg_speed = {{val|1.022|ul=km/s}}
| inclination = {{nowrap|5.145° [[ekliptika]]ra<ref name="Lang2011">{{erreferentzia|abizena1=Lang|izena1=Kenneth R.|urtea=2011|url= https://books.google.com/books?id=S4xDhVCxAQIC&pg=PA184|izenburua=The Cambridge Guide to the Solar System|edizioa=2|argitaletxea=Cambridge University Press.}}</ref>}}
| asc_node = {{longitem|[[Erreboluzio orbital]] batetik erregresioa 18.6&nbsp;urtero}}
| arg_peri = {{longitem|Erreboluzio batetik progresatzen 8.85&nbsp;urtero}}
| satellite_of = [[Lurra]]<ref name="Morais2002">{{Erreferentzia|izena=M|abizena=Morais|izenburua=The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth|orrialdeak=1–9|data=2002-11|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S001910350296937X|aldizkaria=Icarus|alea=1|zenbakia=160|doi=10.1006/icar.2002.6937|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
| flattening = {{val|0.0012}}<ref name="NSSDC">{{Erreferentzia|izenburua=Moon Fact Sheet|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html|aldizkaria=nssdc.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
| equatorial_radius = {{nowrap|{{val|1738.1|u=km}}{{nbsp|2}}{{smaller|(0.273 Lur)}}<ref name="NSSDC"/>}}
| polar_radius = {{nowrap|{{val|1736.0|u=km}}{{nbsp|2}}{{smaller|(0.273 Lur)}}<ref name="NSSDC"/>}}
| mean_radius = {{nowrap|{{val|1737.1|u=km}}{{nbsp|2}}{{smaller|(0.273 Lur)}}<ref name="W06"/><ref name="NSSDC"/><ref>{{cite journal|last1=Smith|first1=David E.|last2=Zuber|first2=Maria T.|last3=Neumann|first3=Gregory A.|last4=Lemoine|first4=Frank G.|title=Topography of the Moon from the Clementine lidar|journal=Journal of Geophysical Research|date=1 January 1997|volume=102|issue=E1|pages=1601|doi=10.1029/96JE02940|bibcode = 1997JGR...102.1591S }}</ref>}}
| circumference = {{nowrap|{{val|10921|u=km}}{{nbsp|2}}{{smaller|([[ekuatore]]an)}}}}
| surface_area = {{nowrap|{{val|3.793|e=7|u=km2}}{{nbsp|2}}{{smaller|(0.074 Lur)}}}}
| volume = {{nowrap|{{val|2.1958|e=10|u=km3}}{{nbsp|2}}{{smaller|(0.020 Lur)<ref name="NSSDC"/>}}}}
| mass = {{nowrap|{{val|7.342|e=22|u=kg}}{{nbsp|2}}{{smaller|({{val|0.012300}} Lur)<ref name="W06"/><ref name="NSSDC"/>}}}}
| density = {{val|3.344|ul=g/cm3}}<ref name="W06"/><ref name="NSSDC"/><br><small>{{val|0.606}} × Lurra</small>
| surface_grav = {{nowrap|{{val|1.62|ul=m/s2}}{{nbsp|2}}{{smaller|({{val|0.1654|u=[[G-force|g]]}})<ref name="NSSDC"/>}}}}
| moment_of_inertia_factor = {{val|0.3929|0.0009}}<ref name="Williams1996">{{Erreferentzia|izena=James G.|abizena=Williams|izenburua=Lunar moments, tides, orientation, and coordinate frames|orrialdeak=1077–1080|hizkuntza=en|abizena2=Newhall|abizena3=Dickey|izena2=Xx|izena3=Jean O.|data=1996-10|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0032063395001549|aldizkaria=Planetary and Space Science|alea=10|zenbakia=44|doi=10.1016/0032-0633(95)00154-9|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
| escape_velocity = {{val|2.38|ul=km/s}}
| sidereal_day = {{nowrap|{{val|27.321661|u=d}}{{nbsp|2}}{{smaller|([[Errotazio sinkronoa|sinkronoa]])}}}}
<!-- Wieczorek et al. 2006 -->
| rot_velocity = {{nowrap|4.627 m/s}}
| axial_tilt = {{ublist|class=nowrap |1.5424° [[ekliptika]]ra<!--1.533° according to Conn 2007--> |6.687° [[Plano orbital (astronomia)|plano orbitalera]]<ref name="Lang2011"/><!--6.4° according to Grego;<ref name="Grego2005">Grego, Peter, [https://books.google.com/books?id=z6Pgt9xEW9gC&pg=PA48 ''The Moon and How to Observe It''], Springer, 2005</ref> 6.6783° Connen arabera<ref name="Conn2007">Conn, David (2007); ''Lednorf's Dilemma'', AuthorHouse, Bloomington (IN)</ref>-->}}
| albedo = 0.136<ref name="Saari">{{Erreferentzia|izena=Grant|abizena=Matthews|izenburua=Celestial body irradiance determination from an underfilled satellite radiometer: application to albedo and thermal emission measurements of the Moon using CERES|orrialdeak=4981|hizkuntza=en|data=2008-09-20|url=https://www.osapublishing.org/abstract.cfm?URI=ao-47-27-4981|aldizkaria=Applied Optics|alea=27|zenbakia=47|issn=0003-6935|doi=10.1364/AO.47.004981|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
| temp_name1=Ekuatorea |min_temp_1=100 [[Kelvin|K]] |mean_temp_1=220 K |max_temp_1=390 K
| temp_name2=85°N&nbsp; |min_temp_2= |mean_temp_2=150 K |max_temp_2=230 K<ref name="Vasavada1999">{{Erreferentzia|izena=A|abizena=Vasavada|izenburua=Near-Surface Temperatures on Mercury and the Moon and the Stability of Polar Ice Deposits|orrialdeak=179–193|hizkuntza=en|data=1999-10|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0019103599961754|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=141|doi=10.1006/icar.1999.6175|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
| magnitude = {{ublist|class=nowrap |−2.5 to −12.9 |−12.74{{nbsp|2}}{{smaller|(mean [[full moon]])}}<ref name="NSSDC"/>}}
| angular_size = {{nowrap|29.3 to 34.1 [[Arku minutu]]<ref name="NSSDC"/>}}
| atmosphere=yes |atmosphere_ref=<ref name="L06">{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Lucey|izenburua=Understanding the Lunar Surface and Space-Moon Interactions|orrialdeak=83–219|hizkuntza=en|data=2006-01-01|url=https://pubs.geoscienceworld.org/rimg/article/60/1/83-219/140774|aldizkaria=Reviews in Mineralogy and Geochemistry|alea=1|zenbakia=60|issn=1529-6466|doi=10.2138/rmg.2006.60.2|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
| surface_pressure = {{ublist|class=nowrap |10{{sup|−7}} [[Pascal (unitatea)|Pa]] (1 [[bar (unitatea)|picobar]]){{nbsp|2}}{{smaller|(egunean)}} |10{{sup|−10}} Pa (1 femtobar) {{nbsp|2}}{{smaller|(gauean)}}}}
| atmosphere_composition = {{hlist | [[Helio|He]] |[[Argoi|Ar]] |[[Neoi|Ne]]|[[Sodio|Na]] |[[Potasio|K]] |[[Hidrogeno|H]] |[[Radoi|Rn]]}}
}}
'''Ilargia''' [[Lurra]]ren [[satelite natural]] bakarra da. [[Eguzki Sistema]]ko bosgarren sateliterik handiena da, eta handiena orbitatzen duten [[planeta]]ren tamainaren arabera. Eguzki Sistemako bigarren sateliterik [[Dentsitate (fisika)|dentsoena]] da (ezagutzen ditugunen artean), [[Jupiter]]reko [[Io]]ren ostean. Ilargiaren eta Lurraren artean 384.400 [[kilometro|km]] daude.<ref name="W06">
{{erreferentzia
| abizena1 = Wieczorek
| izena1 = M.
| izenburua = The constitution and structure of the lunar interior
| aldizkaria = Reviews in Mineralogy and Geochemistry
| liburukia = 60
| alea = 1
| orrialdea = 221–364
| urtea = 2006
| doi = 10.2138/rmg.2006.60.3
}}
</ref> Urtero, distantzia hori 3,82&nbsp;±&nbsp;0,07&nbsp;cm handitzen da, baina ratioa ez da konstantea.<ref>[http://lasp.colorado.edu/life/GEOL5835/Moon_presentation_19Sept.pdf lasp.colorado.edu]</ref> Orbita eliptikoa du: distantziarik txikiena —perigeoa— 356.000 kilometro da, eta handiena —apogeoa— 406.000 kilometro.
 
Teoria nagusiak dio Ilargia orain dela 4.500 milioi urte sortu zela, [[Lurra]]ren sorreratik oso gertu. Hainbat hipotesi daude jatorriaren inguruan; azalpenik hedatuenak dio Ilargia [[Marte]]ren tamaina zuen [[Tea (planeta)|Tea]] izeneko planeta batek Lurraren aurka kolpatzean sortutako hautsetik sortu zela.
 
Ilargiak Lurrarekiko [[errotazio sinkroniko]]a du, eta beti erakusten du aurpegi bera, edo [[Ilargiaren gertuko aurpegia|gertuko aurpegia]], [[Ilargiko itsasoak|itsaso]] ilun bolkaniko eta [[inpaktuzko krater]]ren eremu altuen artean. [[Eguzkia]]ren ostean ikus daitekeen objekturik distiratsuena da, Lurraren gainazalaren argiztatzeari dagokionez. Bere gainazala benetan iluna da (nahiz eta eman dezakeen [[Ilargiaren argia|oso zuri argia]] dela), [[asfalto]] gastatua baino distira pixka bat handiagoarekin. Ilargia [[Lurra|Lurretik]] lau modu desberdinetan ikus daiteke. Modu bakoitzak ''aldi'' izena jaso du. [[Ilargialdi]]ek ''Ilgora''<ref>''ilgora'', ''ilberri'' eta ''ilbete'' hitzen aldaera dialektalak ikus daitezke ''Eusklatzaindiaren Euskararen Herri Hizkeren Atlasean''. ikus: <https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?&option=com_ehha&view=frontpage&Itemid=466&lang=eu&mapa=216> [ikusia: 2018-12-29]</ref>'', Ilbehera, Ilberria eta Ilbetea'' dute izena.<ref>{{erreferentzia|url= http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1079460595 |izenburua= Euskaldunen ilargi-egutegia |izena= Josu |abizena= Naberan|argitaletxea= erabili.com}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu|izenburua=Eusklatzaindiaren Hiztegia|sartze-data=2018-12-29|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Lehen alditik laugarrenera 27 [[egun]], 7 [[ordu]], 43 [[minutu]], eta 11,47 [[segundo]] pasa behar dira. Ziklo erregular hauek Ilargia influentzia kultural garrantzitsua bilakatu dute, [[Antzinaro]]tik [[hizkuntza]], [[egutegi]], [[arte]] eta [[mitologia]]n eragin handia sortuz.
 
Ilargiaren [[grabitazio]]aren eraginak [[itsaso]]ko [[marea]]k, [[lur marea]]k, eta [[mareen azelerazio|egunaren luzatze txikiak]] sortzen ditu. Ilargiaren gaur egungo distantzia orbitala Lurraren [[diametro]]aren tamaina baino hogeita hamar aldiz handiagoa da, eta zeruan duen tamaina erlatiboa ia-ia [[Eguzki]]aren parekoa da. Horregatik [[eguzki eklipse]] bat ematen denean Ilargiak osorik estaltzen du Eguzkia. Fenomeno honek ez du jarraituko etorkizun urrun batean. [[Lurra]]ren eta Ilargiaren arteko distantzia zuzena 3,82 ± 0,07 zentimetro handitzen da urtero, baina ratio hori ez da konstantea.
 
[[1959]]an [[Sobietar Batasuna]]ren [[Luna programa]] izan zen Ilargira espazio-ontzi ez-tripulatu bat bidali zuen lehenengo herrialdea; [[Ameriketako Estatu Batu]]ek [[NASA]]ko [[Apollo programa|''Apollo'' programarekin]] gizaki bat jarri zuen Ilargian, lehenengo bidaia tripulatuarekin ([[Apollo 8|''Apollo 8'']], [[1968]]an) eta sei Ilargiratzerekin [[1969]] eta [[1972]] artean, horietatik lehenengoa [[Apollo 11|''Apollo 11''rena]]. Misio hauek 380 kg Ilargi [[arroka]] ekarri zituzten, [[Ilargiaren geologia|Ilargiaren historia geologikoa]] ulertzeko oso baliagarriak. [[1972]]ko [[Apollo 17|''Apollo 17''aren]] ostean ez da gizakirik berriro joan Ilargira, nahiz eta hainbat misio egon diren, baita [[Europa]] zein [[Txina]]ren aldetik.
== Etimologia ==
Ilargi (edo ''illargi'') hitzaren inguruan hainbat [[etimologia]] proposatu dira. ''Il(l)-'' eta ''-argi'' hitzen baturatik etor daitekeenaren ustea hedatua dago, baina eztabaidak egon dira ''il'' edo ''hil'' hitz honek zer esan nahi duenaren inguruan. Baita ''argi'' hitza horrela hartu behar den edo ''illar'' hitza ote den erroa. [[Koldo Mitxelena]]k dioenez, ilargia hitza [[aitzineuskara]]z ''*[[hil|(h)il(e)]]-argi''<ref>[[Koldo Mitxelena]] (1976). ''Fonética histórica vasca''. [[Donostia]]: Gipuzkoako Aldundia.</ref> esaten zen.
 
[[Christianus Cornelius Uhlenbeck|C. C. Uhlenbecken]] arabera ''ilargi'' hitzetik eratorria da [[hil]]a,<ref>{{erreferentzia|abizena1=Uhlenbeck|izena1=Christianus Cornelius|izenburua=Quelques observations sur le mot illargi|lana=Homenaje a D. Carmelo de Echegaray|lekua=Donostia|urtea=1928|orrialdeak-557-560}}</ref> baina [[Yuri Zitsar]]ren arabera ez etimologia hori ez Mitxelenarena dira baliagarriak.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.vianayborgia.es/bibliotecaPDFs/FOLI-0083-0000-0029-0036.pdf|izenburua=Análisis crítico de los desarrollos etimológicos de Uhlenbeck y Michelena para el vasco ilargi “luna”|abizena1=Zitsar|izena1=Yuri Vladimir|editorea=Nafarroako Gobernua|argitaletxea=Fontes Linguae Vasconum|zenbakia = 83|urtea=2000|orrialdeak 29-36}}</ref> Zitsarren ustez, ''hil'' hitzak [[heriotza]] esan nahi du hor, eta heriotza bera [[gau]]aren baliokide litzateke. Hau da, ''gaueko argia'' litzateke esanahia.
 
Azken etimologia honen arabera ilargia hitza lotuta egongo litzateke hildakoen gurtzarekin, sinonimo gisa erabiltzen baitira, ilargia [[tabu]]a bailitzan, [[argizari]] eta ''goikoa'' hitzak. Argizaria ere lotua dago hildakoak gogoratzearekin.
 
[[Resurrección María Azkue|Azkue]]<ref>{{erreferentzia|abizena1=de Azkue|izena1=Resurrección María|izenburua=Diccionario vasco-español-francés|liburukia=I|lekua=Bilbo|urtea=1905|orrialdea=405}}</ref>, Schuchardt<ref>{{erreferentzia|abizena1=Schuchardt|izena1=H.|izenburua=Rev intern. des études basques|liburukia=VI|orrialdea=299}}</ref> eta Vinsonen<ref>{{erreferentzia|abizena1=Vinson|izena1=J.|izenburua=La langue basque. Son état actuel. Son evolution. Son historie|lekua=Baiona|urtea=1921|orrialdea=23}}</ref> arabera ''ill'' hitza bera da aitzinako ilargi hitzaren sinonimoa, eta ''argi'' hitza gehituko zitzaion ondoren ''ilargiaren argia'' esateko ({{lang-es|Luz de luna}}, {{lang-en|moonlight}}). Zitsarren arabera argia gehitzea ez da oso logikoa objektua bera izendatzeko, eta [[hilabete]] hitza [[ilgora]] eta [[ilbehera]]ren parekoa litzateke.
 
Mailegu bidez iritsi dira ere Ilargia izendatzeko erabiltzen diren hainbat adjektibo, hala nola ''lunar'' eta ''selenita''. Lehenengoa [[latin]]etik dator, {{lang|lat|Luna}}. Hortik eratortzen da ''apoluna'' terminoa, adibidez. Bigarrena [[antzinako greziera]]tik dator, {{lang|grc|Σελήνη}}. Azken hitz honetatik eratortzen da Ilargia aztertzen duen zientzia, [[selenografia]], adibidez.
 
Greziarren arteko [[Artemisa]] Ilargiaren andregoikoa eta [[Antzinako Erroma]]ko [[Diana (mitologia)|Diana]] parekoak dira, eta askotan [[Cynthia]] gisa izendatzen ziren. Hortik eratortzen da ''periziontio'' hitza, adibidez.
 
== Sorrera ==
[[Fitxategi:Evolution of the Moon.ogv|thumb|250px|eskuinera|Ilargiaren eboluzioa eta ibilbide bat Ilargitik (euskarazko azpitituluak)]]
Ilargiaren sorrerarako hainbat mekanismo proposatu izan dira. Sorrera hori orain dela {{nowrap|4.527 ± 10 milioi urte}} izan zen, [[Eguzki Sistema]]ren sorreratik 30-50 milioi urte pasa ondoren.<ref>{{cite doi|10.1126/science.1118842}}</ref> [[Rick Carlson]]ek egindako azken ikerketen arabera adin hau txikiagoa izan daiteke, 4.400 eta 4.450 milioi urte artekoa.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.space.com/22894-moon-age-100-million-years-younger.html |izenburua=Carnegie Institution for Science research}}</ref> <ref>{{erreferentzia |url=http://phys.org/news/2013-09-moon-younger-thought.html |izenburua=Phys.org's account of Carlson's presentation to the Royal Society}}</ref> Proposaturiko mekanismo horietako batean Ilargia Lurraren azaletik banatu zen [[indar zentrifugo]]aren eraginez<ref name="Binder">{{Erreferentzia|izena=Alan B.|abizena=Binder|izenburua=On the origin of the moon by rotational fission|orrialdeak=53–76|hizkuntza=en|data=1974-9|url=http://link.springer.com/10.1007/BF01877794|aldizkaria=The Moon|alea=1-2|zenbakia=11|issn=0027-0903|doi=10.1007/BF01877794|sartze-data=2019-06-03}}</ref> (proposamen honek Lurraren hasierako biraketa abiadura oso handia eskatuko luke).<ref name="BotM">{{Erreferentzia|abizena=Stroud, Rick.|izenburua=The book of the moon|argitaletxea=Walker & Co|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/318090777|isbn=9780802717344|pmc=318090777|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Beste baten arabera, Ilargia aurretik sortu zen eta Lurrak grabitazionalki harrapatu zuen<ref name="Mitler">{{Erreferentzia|izena=H.E.|abizena=Mitler|izenburua=Formation of an iron-poor Moon by partial capture, or: Yet another exotic theory of lunar origin|orrialdeak=256–268|hizkuntza=en|data=1975-2|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/0019103575901025|aldizkaria=Icarus|alea=2|zenbakia=24|doi=10.1016/0019-1035(75)90102-5|sartze-data=2019-06-03}}</ref> (honetarako [[Lurraren atmosfera]] ikaragarri handia beharko litzateke, pasatzen den Ilargiaren energia [[disipazio|disipatzeko]]).<ref name="BotM"/> Hirugarren hipotesi batek dio Lurra eta Ilargia aldi berean sortu zirela [[disko akrezional]] beretik (baina honek ez du azaltzen zergatik Ilargiko [[metal]]ak gutxiago diren).<ref name="BotM"/> Hiru hipotesi hauek ez dute azaltzen ondo Ilargia-Lurraren arteko [[momentu angeluar]]ra.<ref>{{erreferentzia|abizena=Stevenson |izena=D.J. |izenburua=Origin of the moon–The collision hypothesis |aldizkaria=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |urtea=1987 |zenbakia=15|alea=1 |orrialdeak=271–315 |bibcode=1987AREPS..15..271S |doi=10.1146/annurev.ea.15.050187.001415}}</ref>
 
Gaur egun dagoen hipotesi hedatuenak dio Lurra-Ilargia sistema [[Talka handiaren hipotesia||inpaktu erraldoi]] baten ondorioz sortu zen, non [[Martitz]]en tamaina duen gorputz batek ([[Tea (planeta)|Tea]] izenekoa) [[Lurraren historia|proto-Lurra]] sortu berriarekin talka egin zuen, materiala orbitara bidaliz eta hortik Ilargia sortuz.<ref name="taylor1998">{{Erreferentzia|izenburua=PSR Discoveries:Hot Idea: Origin of the Earth and Moon|url=http://www.psrd.hawaii.edu/Dec98/OriginEarthMoon.html|aldizkaria=www.psrd.hawaii.edu|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://news.nationalgeographic.com/2015/04/150416-asteroids-scars-moon-formation-space|argitaletxea|nationalgeographic.com|izenburua=Asteroids Bear Scars of Moon’s Violent Formation}}</ref>
 
[[Fitxategi:14-236-LunarGrailMission-OceanusProcellarum-Rifts-Overall-20141001.jpg|thumb|Ilargiko antzinako [[rift]] haranak]]
Hipotesi hau da dugun ebidentzia hobeto azaltzen duena, baina ez da perfektua. 1984ko urrian ospatu zen Ilargiaren jatorriari buruzko konferentzia baten aurretik Bill Harmann, Roger Phillips eta Jeff Taylorrek ilargia ikertzen duten beste zientzialari batzuei erronka bota zien: "Hemezortzi hilabete dituzue. Itzul zaitezte ''Apollo''ren datuetara, itzul zaitezte zuen ordenagailuetara, egin ezazue egin beharrekoa, biana zuen burua berreraiki. Ez etorri gure konferentziara ez baduzue Ilargiaren jaiotzari buruz ezer ere esateko." 1984an [[Kona]]n ([[Hawaii]]) ospatutako konferentzian inpaktu erraldoiaren hipotesia atera zen garaile.
 
{{esaera2|Konferentziaren aurretik hiru teoria "tradizionalen" defendatzaileak zeuden, eta pertsona gutxi batzuek inpaktu erraldoiaren teoria serioski hasten hasian ziren, baina erdian gehiengo apatiko bat zegoen, eztabaida hau inoiz konponduko ez zela uste zuena. Ondoren esentziali bi talde zeuden: inpaktu erraldoiaren eremua eta agnostikoa.|Dana Mackenzie<ref name=Dana-Mackenzie's-book>{{erreferentzia|egilea=Dana Mackenzie|izenburua=The Big Splat, or How Our Moon Came to Be|url=https://books.google.com/books?id=omVaG7u4qG8C&pg=PA166|date=2003-07-21|argitaletxea=John Wiley & Sons|isbn=978-0-471-48073-0|orrialdeak=166–168}}</ref>}}
 
[[Bonbardatzeko handi berantiarra|Inpaktu erraldoiak]] Eguzki Sistemaren hasierako fasean oso ohikoak zirela uste da. Ordenagailu bidez egindako simulazioek erakusten dute Lurra-Ilargia sistemaren momentu angeluarra eta ilargiaren nukleo txikiarekin kontsistentea dela teoria hau. Simulazio hauek ere erakusten dute Ilargiaren aurka talka egin zuen gorputzetik datorrela batik-bat, eta ez proto-Lurretik. <ref>{{erreferentzia|abizena=Canup |izena=R. |egilea2=Asphaug, E. |izenburua=Origin of the Moon in a giant impact near the end of Earth's formation |aldizkaria=Nature |zenbakia=412 |orrialdeak=708–712 |data=2001 |doi=10.1038/35089010 |pmid=11507633 |gaia=6848 |bibcode=2001Natur.412..708C}}</ref> Hala ere, azken aldiko datuek proposatzen dute Ilargia Lurreko materialetik osatu zela, eta ez talka egin zuen gorputzetik.<ref>{{erreferentzia|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2007/12/071219-moon-collision.html |izenburua=Earth-Asteroid Collision Formed Moon Later Than Thought |argitaletxea=News.nationalgeographic.com |data=2010eko urriaren 28a|}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://digitalcommons.arizona.edu/objectviewer?o=uadc://azu_maps/Volume43/NumberSupplement/Touboul.pdf|argitaletxea=Arizona.edu|formatoa=PDF}}</ref><ref>{{cite doi|10.1038/nature06428}}</ref><ref>{{erreferentzia|url=http://news.nationalgeographic.com/2015/04/150408-moon-form-giant-impact-earth|izenburua=Flying Oceans of Magma Help Demystify the Moon's Creation |argitaletxea=News.nationalgeographic.com |data=2015eko apirilaren 8a}}</ref> [[Meteorito]]ek erakusten dute Eguzki Sistemako barne objektuek, hala nola [[Martitz]]ek eta [[Vesta (asteroidea)|Vestak]], Lurraren konposaketa ezberdina dutela [[oxigeno]] eta [[wolframio]] [[isotopo]]ei erreparatuta, Lurra eta Ilargiak konposaketa isotopiko ia berdina duten bitartean. Sortzen ari zen Lurraren eta Ilargiaren arteko talka ondoko material baporizatuaren nahasketak konposaketa isotopikoa berdinduko zuela kalkulatzen da,<ref name="Pahlevan2007">{{Erreferentzia|izena=Kaveh|abizena=Pahlevan|izenburua=Equilibration in the aftermath of the lunar-forming giant impact|orrialdeak=438–449|hizkuntza=en|abizena2=Stevenson|izena2=David J.|data=2007-10|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0012821X07005006|aldizkaria=Earth and Planetary Science Letters|alea=3-4|zenbakia=262|doi=10.1016/j.epsl.2007.07.055|sartze-data=2019-06-03}}</ref> nahiz eta honen gaineko eztabaida irekia dagoen<ref>{{erreferentzia|abizena=Nield |izena=Ted |izenburua=Moonwalk (summary of meeting at Meteoritical Society's 72nd Annual Meeting, Nancy, France) |aldizkaria=Geoscientist |zenbakia=19 |orrialdea=8 |urtea=2009|url =http://www.geolsoc.org.uk/gsl/geoscientist/geonews/page6072.html}}</ref>
 
Inpaktu erraldoi horretan askatu zen [[energia]] kopuru ikaragarriak, eta Lurraren materialaren berrelkartzeak Lurraren kanpoko geruza urtu eta [[magma]]zko ozeano bat sortuko zen. <ref name="Warren1985">{{Erreferentzia|izena=P H|abizena=Warren|izenburua=The Magma Ocean Concept and Lunar Evolution|orrialdeak=201–240|hizkuntza=en|data=1985-5|url=http://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev.ea.13.050185.001221|aldizkaria=Annual Review of Earth and Planetary Sciences|alea=1|zenbakia=13|issn=0084-6597|doi=10.1146/annurev.ea.13.050185.001221|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W. Brian|abizena=Tonks|izenburua=Magma ocean formation due to giant impacts|orrialdeak=5319–5333|hizkuntza=en|abizena2=Melosh|izena2=H. Jay|data=1993-03-25|url=http://doi.wiley.com/10.1029/92JE02726|aldizkaria=Journal of Geophysical Research: Planets|alea=E3|zenbakia=98|doi=10.1029/92JE02726|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Sortu berria zen Ilargiak ere bere [[ilargiko magma ozeanoa]] izango zuen. Kalkulu ezberdinek diote bere sakonera 500 kilometrotik Ilargi osoraino izan zitekeela (1.737 km).<ref name="Warren1985" />
 
Ebidentzia ildo asko azaltzeko duen gaitasuna izanda ere inpaktu erraldoiaren hipotesiak oraindik ere hainbat zailtasun ditu hainbat gako azaltzeko, batez ere Ilargiaren konpnsizioaren ingurukoak.<ref>{{cite doi|10.1126/science.342.6155.183}}</ref>
 
2001ean Washingtoneko [[Carnegie Institute]]ko talde batek inoiz egindako ilargiko arroken neurketa isotopikorik zehatzena argitaratu zuen.<ref name=wiechert>{{cite doi|10.1126/science.1063037}}</ref> Euren harridurarako talde horrek aurkitu zuen [[Apollo programa|''Apollo'' programak]] ekarritako arroken sinadura isotopikoa Lurreko arroken berdina zela eta, aldi berean, Eguzki Sistemako beste gorputz guztiekiko ezberdin. Ilargiaren material gehiena Tea planetatik zetorrela uste zenez aurkikuntza hau ez zen espero zutena. 2007an Kaliforniako Teknologia Institutuko ikerlari talde batek adierazi zuen Tea eta Lurraren artean sinadura isotopiko bera edukitzeko aukerak %1 baino txikiagoak zirela.<ref name=ps2007>{{cite doi|10.1016/j.epsl.2007.07.055}}</ref> 2012an ''Apollo''ren laginen [[titanio]] isotopoen gaineko analisia argitaratu zen, eta hemen ere Lurreko konposaketa bera ematen zela aurkitu zuten. Honek zalantzan jarri zuen inpaktu erraldoiaren teoria. Hala ere teoria honen gainean dauden aldaerek datu hauek azal ditzakete.
 
== Ezaugarri fisikoak ==
=== Barne egitura ===
[[Fitxategi:Moon diagram.svg|thumb|ezkerrera|Ilargiaren barne-egitura]]
{| class="wikitable" style="float: right; clear: right; margin-left: 1em; text-align: center;"
|+ Ilargiaren azalaren regolito baten osaketa<ref>{{erreferentzia
|egilea=Taylor, Stuart Ross
|izenburua= Lunar science: A post-Apollo view| urtea=1975
|orrialdea=64|lekua=New York |argitaletxea= Pergamon Press, Inc.
|url=http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1975lspa.book.....T/0000064.000.html}}</ref>
! rowspan="2"|Konposatua
! rowspan="2"|Formula
! colspan="2"|Osaketa
|-
! style="font-size: smaller;" | ''Maris''
! style="font-size: smaller;" | ''Terrae''
|-
| style="text-align: left;" | [[Silizio dioxido|silizea]]
| SiO<sub>2</sub>
| 45.4%
| 45.5%
|-
| style="text-align: left;" | [[Aluminio oxido|alumina]]
| Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
| 14.9%
| 24.0%
|-
| style="text-align: left;" | [[Kare]]
| CaO
| 11.8%
| 15.9%
|-
| style="text-align: left;" | [[burdin oxido (II)]]
| FeO
| 14.1%
| 5.9%
|-
| style="text-align: left;" | [[Magnesio oxido|magnesia]]
| MgO
| 9.2%
| 7.5%
|-
| style="text-align: left;" | [[titanio dioxido]]
| TiO<sub>2</sub>
| 3.9%
| 0.6%
|-
| style="text-align: left;" | [[sodio oxido]]
| Na<sub>2</sub>O
| 0.6%
| 0.6%
|-
! colspan="2" | Guztira
! 99.9%
! 100.0%
|}
Ilargia [[diferentziazio planetarioa|diferentziatutako]] gorputz bat da: [[geokimika|geokimikoki]] bereiziak diren [[lurrazal]], [[mantu]] eta [[nukleo planetario]]a ditu. Ilargiak nukleo burdintsu bat du, 240 kilometroko erradioarekin, eta kanpo nukleo fluido bat, burdin urtuz osatua, gutxi gorabehera 300 bat kilometrokoa. Nukleo honen inguruan partzialki urtua dagoen 500 kilometroko erradioa duen geruza bat dago.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/lunar_core.html|izenburua=NASA Research Team Reveals Moon Has Earth-Like Core|argitaletxea=NASA}}</ref> Egitura hau [[kristalizazio frakzionatu]]aren ondorioz sortu zela uste da, orain dela 4.5 milioi urte sortutako [[Ilargiko magma ozeanoa|magma ozeano]] batetik.<ref>{{erreferentzia|doi = 10.1038/ngeo417|izenburua =Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon|urtea= 2009|abizena1 = Nemchin|izena1 = A.|abizena2 = Timms|izena2 = N.|abizena3 = Pidgeon|izena3 = R.|abizena4 = Geisler|izena4 = T.|abzena5 = Reddy|izena5 = S.|abizena6 = Meyer|izena6 = C.|aldizkaria = Nature Geoscience|zenbakia = 2|alea = 2|orrialdea = 133–136|bibcode = 2009NatGe...2..133N }}</ref> Magma ozeanoaren kristalizazioak mantu [[mafiko]] bat sortu zuen [[olibino]], [[klinopiroxeno]] eta [[ortopiroxeno]]en [[prezipitazioa (kimika)|prezipitazioaren]] bidez. Magmaren hiru laurden kristalizatu zirenean dentsitate txikiagoko [[plagioklasa]] mineralak sortu ziren eta lurrazalean flotatzen hasi ziren.<ref name="S06">{{Erreferentzia|izena=C. K.|abizena=Shearer|izenburua=Thermal and Magmatic Evolution of the Moon|orrialdeak=365–518|hizkuntza=en|data=2006-01-01|url=https://pubs.geoscienceworld.org/rimg/article/60/1/365-518/140777|aldizkaria=Reviews in Mineralogy and Geochemistry|alea=1|zenbakia=60|issn=1529-6466|doi=10.2138/rmg.2006.60.4|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Kristalizatu ziren azken likidoak hasieran lurrazala eta mantuaren artean geratu ziren txertatuta, beroa sortzen duten elementu askorekin.<ref name="W06" /> Orbitatik egindako mapa geokimikoek erakusten dute gainazala batez ere [[anortosita]]z osatua dagoela,<ref name="L06" /> eta [[ilargi arroka|ilargi arroken]] laginek erakusten dute erupzioetako labek mantuko urtze partzialaren eraginez sortu zirela, mantuaren egitura [[mafiko]]aren konposizioa baieztatzen dute. Lurraren mantuak baino burdin gehiago dago Ilargian.<ref name="W06" /> Teknika geofisikoek erakusten dute Ilargiaren gainazaleko geruzak gutxi gorabehera 50 kilometroko lodiera dituela.<ref name="W06" />
 
Ilargia Eguzki Sistemako bigarren sateliterik dentsoena da, [[Io (ilargia)|Ioren]] ostean.<ref name="Schubert2004">{{Erreferentzia|izenburua=Jupiter : the planet, satellites, and magnetosphere|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/54081598|isbn=0521818087|pmc=54081598|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Hala ere, Ilargiaren barruko nukleoa txikia da, 350 kilometro inguruko erradioarekin (edo gutxiago),<ref name="W06" /> Ilargiaren erradioaren %20a. Bere konposaketa ez da ondo ezagutzen, baina ziurenik burdin metalikoa da, [[sufre]] eta [[nikel]] aleazio txikiarekin. Ilargiaren errotazioaren inguruko analisiek erakusten dute partzialki urtua dagoela bere nukleoa.<ref>{{erreferentzia|abizena = Williams|izena = J. G.|abizena2 = Turyshev|izena2 = S. G.|abizena3 = Boggs|izena3 = D. H.|abizena4 = Ratcliff|izena4 = J. T.|izenburua = Lunar laser ranging science: Gravitational physics and lunar interior and geodesy|aldizkaria = Advances in Space Research|urtea = 2006|zenbakia = 37|alea = 1|orrialdeak = 67–71|bibcode=2006AdSpR..37...67W|doi = 10.1016/j.asr.2005.05.013|arxiv = gr-qc/0412049 }}</ref>
 
=== Azaleko geologia ===
{{Sakontzeko|Ilargiaren geologia}}
Ilargiaren geologiak hainbat antzekotasun ditu [[Lurra]]rekiko, batez ere konposizioari dagokionez, baina diferentzia garrantzitsuak daude. Ilargiak ez du [[atmosfera]] garrantzitsurik<ref>{{erreferentzia| abizena = Globus|izena = Ruth|izenburua=Space Settlements: A Design Study|argitaletxea=NASA|url = http://settlement.arc.nasa.gov/75SummerStudy/5appendJ.html| urtea = 1977}}</ref> eta beraz ez da egoten [[higadura]]rik klima dela eta, grabitate indarra txikiagoa da eta [[Lurra]] baino azkarrago hozten da. Ilargian, gainera, [[krater]] ugari daude inpaktuak direla eta.
 
Ilargiaren historia geologikoa 6 ataletan banatzen da. Lehenengoa orain dela 4.600 milioi urte hasi zen, Ilargia Lurraren inguruan biraka hasi zenean<ref>{{erreferentzia|doi = 10.1038/ngeo417|izenburua =Timing of crystallization of the lunar magma ocean constrained by the oldest zircon|urtea = 2009|abizena1 = Nemchin|izena1 = A.|abizena2 = Timms|izena2 = N.|abizena3 = Pidgeon|izena3 = R.|abizena4 = Geisler|izena4 = T.|abizena5 = Reddy|izena5 = S.|abizena6 = Meyer|izena6 = C.|aldizkaria = Nature Geoscience|liburukia = 2|alea = 2|orrialdea = 133–136|bibcode = 2009NatGe...2..133N }}</ref>. Lurraren grabitatearen eraginez Ilargia elipsoide bihurtu zuten.
 
Ondoren ozeanoko [[magma]] kristaldu zen. Momentu horretan [[olibino]] eta [[piroxeno]] mineralak sortu ziren. Dentsitatea zela eta hondoratu eta gainean [[feldespato]]ak mendiak sortu zituen. Oraindik ezagutzen ez den sakoneran [[norita]] eta [[troktolita]] magmak sortu ziren eta hauek [[plutoi]]ak sortu zituzten. Orain dela 4.000 milioi urte krater erraldoiak sortu ziren. Gaur egungo [[ilargi-itsaso]]ak arroka plutonikoz osatuak daude. [[Goi Inbriar]] garairaino hedatu zen hau, orain del 3.200 milioi urte. Gara horretan bulkanismoa egon zen, [[piroklasto]]ak ehunka kilometrora jaurtitzen. Horren ondoren meteoritoen inpaktuak baino ez dira gertatu, adibidez [[Copernicus kraterra]] eta [[Tycho kraterra]].
 
==== Itsasoak ====
{{sakontzeko|Ilargiko itsasoak|Ilargiko itsasoen zerrenda}}
begi hutsez ikusita, Ilargiko itsasoak gune ilunak dira, [[basalto]]z eginikoak. Beraien formazioa Geologia atalean deskribatuta dago. Ilargiaren [[azalera]]ren %16a estaltzen dute eta ilunagoak dira gainontzeko aldeetan dagoen [[erregolito]]ak baino distira gutxiago ematen duelako. Erregolito hau meteoritoen inpaktuz sortu da.
 
Pentsa daitekeenaren kontrara Ilargiko itsasoak ez daude modu uniforme batean sakabanatuta, ia guztiak guk ikusten dugun Ilargiaren aldean baitaude. Hau [[Lurra]]ren [[grabitazio|grabitatearen]] efektua da, itsasoko lurrek dentsitate handiagoa izanda errazagoa baita grabitate zentrorantz jotzea.
 
Itsasoez gain ''ozeano'' bat, ''badiak'' eta ''urmaelak'' ere izendatzen dira tamainen arabera. Izena antzinako ikerlariek emanak dira, benetako itsasoak zirela uste baitzuten. Guztietan handiena [[Oceanus Procellarum]] edo ''Ekaitzen Ozeanoa'' da, 2.568 km.ko diametro maximoarekin..
[[Fitxategi:Moon-craters.jpg|thumb|[[Ilargiaren alde ezkutua|Ilargiaren alde ezkutuan]] kokatzen den [[Daedalus (kraterra)|Daedalus]] kraterra. ]]
 
==== Kraterrak ====
[[Krater]]rak [[asteroide]] batek ilargia ukitzean sortzen dira<ref>{{erreferentzia| abizena = Melosh| izena = H. J.| izenburua = Impact cratering: A geologic process| urtea = 1989| argitaletxea = Oxford Univ. Press| isbn = 978-0-19-504284-9 }}</ref>. Txikienek [[metro]] bateko tamaina izan dezakete eta handienek 1000 km.koak. [[Apollo programa|''Apollo'' misioak]] arrokak jaso zituen arte krater askoren jatorria [[sumendi]]ak izan zitezkeela uste zen. Inpaktuak 20 km/s abiaduran gertatzen dira eta modu horretan meteoritoa bera suntsitzen da. Hala ere bere masa baino 10.000 aldiz arroka gehiago jaurtitzen du kanpora, kraterra eta inguruko [[erregolito]]a sortuz<ref>{{erreferentzia| abizena = Heiken| izena = G.| izenburua = Lunar Sourcebook, a user's guide to the Moon| urtea = 1991| argitaletxea = Cambridge University Press| lekua = New York| isbn = 978-0-521-33444-0| orrialdea = 736 }}</ref>.
 
Talka kraterren eraketa Ilargiko prozesu geologiko nabarmenetako bat da, haren lurrazalean berebiziko eragina duena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Melosh, H. J.|izenburua=Impact cratering : a geologic process|argitaletxea=Oxford University Press|data=1989|url=https://www.worldcat.org/oclc/17649090|isbn=0195042840|pmc=17649090|sartze-data=2019-06-16}}</ref> Talka krater deritzogu [[kometa]] batek edo [[asteroide]] batek satelitearen lurrazalaren aurka talka egitean sortzen den kraterrari. Lurretik beha dezakegun Ilargiaren aldean, kilometro bat baino gehiago duten 300.000 krater inguru daudela baieztatzen dute zientzialariek.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Moon|hizkuntza=en-GB|url=http://sci.esa.int/smart-1/31412-moon/|aldizkaria=sci.esa.int|sartze-data=2019-06-16}}</ref> Krater hauek Ilargiaren [[denbora lerro]] geologikoan garai bati hasiera edo amaiera emateko baliatzen dira sarritan, [[Nektariarra|Nectaris]], [[Imbriarra|Imbrium]] eta [[Mare Orientale|Orientale]] adibidez. Aipatutakoak altxarazitako materialez osaturiko eraztun inguratzaileek bereizgarri egiten dituzte, ehunka edo milaka kilometroko diametroa dutenak eta eiekzio-biltegiez osaturiko plataforma zabal batekin lotura dutenak.<ref name=":6">{{Cite news|url=http://ser.sese.asu.edu/GHM/ghm_07txt.pdf|abizena=Wilhelms|izena=Don|izenburua=Relative Ages|data=1987|egunkaria=U.S. Geological Survey|formatoa=pdf|hizkuntza=en|sartze-data=2019-06-16}}</ref> Bestalde, atmosfera ez izateak, eguraldi aldaketen gabeziak eta martxan dauden prozesu geologikorik ez egoteak mesede egin die kraterrei, hobeki iraunarazi baitira. Arestian aipatu ditugun eraztunetako arro gutxi batzuk datatu badira ere, nahikoak izan dira garai geologikoen arteko banaketa erlatiboak egiteko. Talka kraterrak oso garrantzitsuak dira lurrazalaren datazioa egiterako orduan, izan ere, talka hauek erritmo ia konstante batean gertatzen direnez, eremu batean dagoen krater kopurua behatuz lurrazal horren adina zehaztu daiteke.<ref name=":6" /> Apollo misioak satelitera bertaratu zirenean, besteak beste, talken ondorioz sortutako arroka burdinurtuak bildu zituzten eta gerora, Lur planetan arroka horiei azterketa zehatzak egin zitzaizkien. Azterketa horiei esker, arroka mota horiek 3.8 eta 4.1 mila milioi urte dituztela jakin zen. Datu horietan oinarrituta, Ilargiak [[Bonbardaketa Berantiar Handia|bonbardaketa berantiar]] bat jasan zuela proposatu da, tamaina ezberdinetako gorputzena.<ref>{{Erreferentzia|izena=William K.|abizena=Hartmann|izenburua=Possible long-term decline in impact rates|orrialdeak=11–23|hizkuntza=en|abizena2=Quantin|abizena3=Mangold|izena2=Cathy|izena3=Nicolas|data=2007-1|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0019103506003150|aldizkaria=Icarus|alea=1|zenbakia=186|doi=10.1016/j.icarus.2006.09.009|sartze-data=2019-06-16}}</ref>
 
==== Ilargiko zirimolak ====
[[Fitxategi:Reiner-gamma-clem1.jpg|thumb|[[Reiner Gamma]] Ilargiko zirimola, esan bezala, albedo altuko eremu bat izateak nabarmendu egiten du. ]]
[[Ilargiko zirimola|Ilargiko zirimolak]] satelitearen lurrazalean aurki daitezkeen gune bitxi edo enigmatiko batzuk dira. Gainerako guneetatik bereizten dituzten ezaugarriak [[albedo]] altua, gazte tankera (begi hutsez ikusita, haien ezaugarriak [[erregolito]] gazte batek dituenaren antzekoak dira) eta gehienek dituzten forma bihurgunetsuak dira. Aipatzekoa da, sortzen duten distira sarritan nabarmendu egiten dutela inguruan eduki ohi dituzten albedo baxuko eremuek. Eremu hauek zirimolen artean sigi-sagaka topatu daitezke.
 
==== Uraren presentzia ====
[[Ur|Ur likidoak]] ezin du iraun Ilargiaren lurrazalean. Eguzki-erradiazioaren eraginpean dagoenean, ura azkar batean deskonposatzen da, [[fotolisi]] izeneko prozesu baten bidez. Hala, deskonposatutako ura espazioan galtzen da. 1960ko hamarkadatik aurrera zientzialariek beste hipotesi bat eduki zuten esku artean: talka-kometen eraginez edo [[oxigeno]] ugariko arroketako oxigenoa [[Eguzki haize|Eguzki haizeek]] ekarritako [[Hidrogeno|hidrogenoarekin]] erreakzionatzearen ondorioz, baliteke Ilargian ura [[izotz]] egoeran egotea eta beti gaua den krater hotzetan irautea.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. L.|abizena=Margot|izenburua=Topography of the Lunar Poles from Radar Interferometry: A Survey of Cold Trap Locations|orrialdeak=1658–1660|data=1999-06-04|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.284.5420.1658|aldizkaria=Science|alea=5420|zenbakia=284|doi=10.1126/science.284.5420.1658|sartze-data=2019-06-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=W. R.|abizena=Ward|izenburua=Past Orientation of the Lunar Spin Axis|orrialdeak=377–379|hizkuntza=en|data=1975-08-01|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.189.4200.377|aldizkaria=Science|alea=4200|zenbakia=189|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.189.4200.377|sartze-data=2019-06-04}}</ref> Hipotesi hau kontutan hartzekoa da, izan ere, azken simulazioen arabera, Ilargiaren lurrazaleko 14.000 [[Kilometro koadro|km<sup>2</sup>]] inguru beti ilunpean daude.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Moon, George Washington, (15 June 1823–11 March 1909), author, poet, critic, theologian, antiquarian and inventor|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u189126|sartze-data=2019-06-04|encyclopedia=Who Was Who}}</ref> Ur erabilgarria Ilargian aurkitu ahal izateak berebiziko garrantzia izan dezake etorkizunean satelitean sortu nahi diren [[Ilargiaren kolonizazioa|bizilekuentzako]], ura eskuratzea merkeagoa izango litzatekeelako; Lur planetatik hara eraman behar izatea, ziurrenik, oso garestia izango da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Seedhouse, Erik.|izenburua=Lunar outpost : the challenges of establishing a human settlement on the moon|argitaletxea=Springer|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/405547099|isbn=9780387097473|pmc=405547099|sartze-data=2019-06-04}}</ref>
 
Urteetan zehar ikerketak egiten ibili ondoen, Ilargiaren lurrazalean uraren arrastoak daudela frogatutzat jo da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mayne, William, (16 March 1928–24 March 2010), writer|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u27121|sartze-data=2019-06-05|encyclopedia=Who Was Who}}</ref> 1994an ''Clementine'' zundaren radar biestatikoak lurrazalean urezko poltsa txiki eta izoztuak zeudela erakutsi zuen. Haatik, [[Areciboko irrati-teleskopioa|Areciboko irrati-teleskopioaren]] bidez beranduago egin ziren behaketa batzuek aurkikuntza zalantzan jarri zuten, poltsa horiek talka-krater gazteetatik askatu ziren arrokak izan zitezkeela ikusi baitzen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard|abizena=Krishfield|izenburua=Ice-ocean environmental buoy program : archived data processing and graphical results from April 1992 through November 1998|argitaletxea=Woods Hole Oceanographic Institution|abizena2=Honjoa|abizena3=Takizawa|abizena4=Hatakeyama|izena2=Susumu|izena3=Takatoshi|izena4=Kiyoshi|data=1999|url=http://dx.doi.org/10.1575/1912/88|sartze-data=2019-06-05}}</ref> 1998an, ''[[Lunar Prospector]]'' espazio-ontziaren [[neutroi]] [[Espektrometro|espektrometroak]] poloetatik hurbil zeuden zenbait lurretako [[Erregolito|erregolitoen]] azpian, metro batera bitarteko sakoneran, hidrogenoaren presentzia nabarmena zegoela erakutsi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=W. C.|abizena=Feldman|izenburua=Fluxes of Fast and Epithermal Neutrons from Lunar Prospector: Evidence for Water Ice at the Lunar Poles|orrialdeak=1496–1500|data=1998-09-04|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.281.5382.1496|aldizkaria=Science|alea=5382|zenbakia=281|doi=10.1126/science.281.5382.1496|sartze-data=2019-06-05}}</ref> [[Apollo 15]] misioa Ilargira joan eta bertako laba bolkanikoaren zenbait aztarna ekartzean, haietan uraren arrastoak zeudela jakin zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Alberto E.|abizena=Saal|izenburua=Volatile content of lunar volcanic glasses and the presence of water in the Moon’s interior|orrialdeak=192–195|hizkuntza=en|abizena2=Hauri|abizena3=Cascio|abizena4=Van Orman|abizena5=Rutherford|abizena6=Cooper|izena2=Erik H.|izena3=Mauro L.|izena4=James A.|izena5=Malcolm C.|izena6=Reid F.|data=2008-7|url=http://www.nature.com/articles/nature07047|aldizkaria=Nature|alea=7201|zenbakia=454|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature07047|sartze-data=2019-06-05}}</ref>
 
[[2008|2008an]] jaurti zen ''[[Chandrayaan-1]]'' [[India|indiar]] espazio-ontziak egiaztatu zuen Ilargiaren lurrazalean ura dagoela, izotz eran. Horretarako, bere baitan zuen "Ilargiko Mineralogia Mapeatzailea" izeneko tresna baliatu zuen. Espektrometroak [[Hidroxilo|hidroxilora]] zuzendutako xurgapen-lerroak atzeman zituen islatutako [[Argi|eguzki-argian]], hala, satelitearen lurrazalean ur izoztua dagoela egiaztatuz. Espazio-ontziak gauzatutako ikerketei esker badakigu uraren kontzentrazioa handia izan daitekeela, zehazki, 1.000 [[Notazioko parteak|ppm]]-ra iritsi daiteke.<ref>{{Erreferentzia|izena=C. M.|abizena=Pieters|izenburua=Character and Spatial Distribution of OH/H2O on the Surface of the Moon Seen by M3 on Chandrayaan-1|orrialdeak=568–572|hizkuntza=en|abizena2=Goswami|abizena3=Clark|abizena4=Annadurai|abizena5=Boardman|abizena6=Buratti|abizena7=Combe|abizena8=Dyar|abizena9=Green|izena2=J. N.|izena3=R. N.|izena4=M.|izena5=J.|izena6=B.|izena7=J.-P.|izena8=M. D.|izena9=R.|data=2009-10-23|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.1178658|aldizkaria=Science|alea=5952|zenbakia=326|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1178658|sartze-data=2019-06-09}}</ref> 2018an, bi poloetatik 20º-ko latitudean ur izoztua dagoela jakin zen, mapeatzailearen islapen espektroak itzalpean dauden eremuetatik jaso zuen zeharkako argiari esker.<ref>{{Erreferentzia|izena=Shuai|abizena=Li|izenburua=Direct evidence of surface exposed water ice in the lunar polar regions|orrialdeak=8907–8912|hizkuntza=en|abizena2=Lucey|abizena3=Milliken|abizena4=Hayne|abizena5=Fisher|abizena6=Williams|abizena7=Hurley|abizena8=Elphic|izena2=Paul G.|izena3=Ralph E.|izena4=Paul O.|izena5=Elizabeth|izena6=Jean-Pierre|izena7=Dana M.|izena8=Richard C.|data=2018-09-04|url=http://www.pnas.org/lookup/doi/10.1073/pnas.1802345115|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=36|zenbakia=115|issn=0027-8424|doi=10.1073/pnas.1802345115|sartze-data=2019-06-09}}</ref> 2009an [[LCROSS|LCROSSek]] 2.300 kg-ko gorputz bat jaurti zuen beti ilunpean dagoen krater polar batera eta sortutako talkak gutxienez 100 kg ur askatu zituen espaziora, luma bat sortuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Tompkins|izenburua=Flight Operations for the LCROSS Lunar Impactor Mission|argitaletxea=American Institute of Aeronautics and Astronautics|abizena2=Hunt|abizena3=D'Ortenzio|abizena4=Galal|abizena5=Foreman|abizena6=Munger|abizena7=Shirley|abizena8=Strong|abizena9=Barber|izena2=Rusty|izena3=Matthew|izena4=Ken|izena5=Darin|izena6=James|izena7=Mark|izena8=James|izena9=Robert|data=2010-04-25|url=http://dx.doi.org/10.2514/6.2010-1986|aldizkaria=SpaceOps 2010 Conference|isbn=9781624101649|doi=10.2514/6.2010-1986|sartze-data=2019-06-09}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Colaprete|izenburua=Detection of Water in the LCROSS Ejecta Plume|orrialdeak=463–468|abizena2=Schultz|abizena3=Heldmann|abizena4=Wooden|abizena5=Shirley|abizena6=Ennico|abizena7=Hermalyn|abizena8=Marshall|abizena9=Ricco|izena2=P.|izena3=J.|izena4=D.|izena5=M.|izena6=K.|izena7=B.|izena8=W.|izena9=A.|data=2010-10-21|url=http://dx.doi.org/10.1126/science.1186986|aldizkaria=Science|alea=6003|zenbakia=330|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1186986|sartze-data=2019-06-09}}</ref> LCROSSek batutako datuen beste azterketa batek atzemandako ur kantitatea 155 ± 12 kg-koa izan zela dio.<ref>{{Erreferentzia|izena=A.|abizena=Colaprete|izenburua=Detection of Water in the LCROSS Ejecta Plume|orrialdeak=463–468|hizkuntza=en|abizena2=Schultz|abizena3=Heldmann|abizena4=Wooden|abizena5=Shirley|abizena6=Ennico|abizena7=Hermalyn|abizena8=Marshall|abizena9=Ricco|izena2=P.|izena3=J.|izena4=D.|izena5=M.|izena6=K.|izena7=B.|izena8=W.|izena9=A.|data=2010-10-22|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.1186986|aldizkaria=Science|alea=6003|zenbakia=330|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1186986|sartze-data=2019-06-09}}</ref>
 
[[2011|2011ko]] maiatzean, Ilargitik jaso zen 74220 laginean 615-1410 ppm ur atzeman zen, laginak zituen [[Inklusio|inklusioetan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=E. H.|abizena=Hauri|izenburua=High Pre-Eruptive Water Contents Preserved in Lunar Melt Inclusions|orrialdeak=213–215|hizkuntza=en|abizena2=Weinreich|abizena3=Saal|abizena4=Rutherford|abizena5=Van Orman|izena2=T.|izena3=A. E.|izena4=M. C.|izena5=J. A.|data=2011-07-08|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.1204626|aldizkaria=Science|alea=6039|zenbakia=333|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1204626|sartze-data=2019-06-13}}</ref> [[Titanio|Titanioan]] aberatsa zen lagin hori ez zen edozein, izan ere, "Beira laranjadun lurzorua" izenarekin ospetsu egin zen, 1972an Apollo 17 misioak Lurrera ekarri bezain laster. Inklusio hauek Ilargian duela 3.7 mila milioi urte jazo ziren erupzio leherkorrei esker eratu ziren. Aipatu dugun kontzentrazioari dagokionean, alderaketak egiten hasiz gero, konturatuko gara Lurraren [[Lurraren egitura|goi-mantuan]] dagoen [[Magma|magmaren]] kontzentrazioaren parekoa dela. Berri honek ez du itxaropen handirik sortuko etorkizuneko Ilargiko biztanleengan, izan ere, lagin hau sakonera handian sortu zen eta inklusioak atzematea biziki zaila da, aipatu duguna atzemateko 39 urte igaro behar izan dira, gaur egungo teknologiarekin. Hau da, etorkizuneko Ilargiko biztanleek ura nahi badute, egun dakigunaren arabera, zail egingo zaile Ilargian bertan eskuragarri atzematea. Hori bai, aurkikuntza honek [[Ilargiaren geologia|Ilargiaren geologiaren]] esparruan garrantzia nabarmena izan zuen.
 
Ilargiko Mineralogia Mapeatzaileak (M3) [[2018|2018ko]] abuztuan, aurrez bildutako aztarnak aztertzean, Ilargiaren lurrazalean ur izoztua dagoela erakusten duen "behin-betiko ebidentzia" jakitera eman zuen.<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Paul|abizena=Rincon|izenburua=Water ice 'detected on Moon's surface'|hizkuntza=en-GB|data=2018-08-21|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-45251370|sartze-data=2019-06-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Leonard|abizena=David|izenburua=Beyond the Shadow of a Doubt, Water Ice Exists on the Moon|hizkuntza=en|url=https://www.scientificamerican.com/article/beyond-the-shadow-of-a-doubt-water-ice-exists-on-the-moon/|aldizkaria=Scientific American|sartze-data=2019-06-14}}</ref> Eskuratutako datuei esker, ur izoztuak sortzen dituen islapen "sinadura" bereizgarriak aurkitu ziren. Sinadura berezi hauei esker, aurrez bildutako edo ikusitako aztarnak hautsa edo bestelako substantzia islatzaile bat ezin izan eta zalantza barik, ura direla jakin zen.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Mike Wall 2018-08-21T11:58:56Z|abizena=Science|izenburua=Water Ice Confirmed on the Surface of the Moon for the 1st Time!|hizkuntza=en|abizena2=Astronomy|url=https://www.space.com/41554-water-ice-moon-surface-confirmed.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2019-06-14}}</ref> Aurkikuntza egiteko baliatu ziren aztarnek Ipar eta Hego poloetan zuten jatorria, alabaina, Hego poloan ur-biltegi gehiago daude, bertako krater askotara ez delako nehoiz argia iristen eta beraz, urak ezin duelako lurrundu.<ref name=":4" /><ref name=":5" />
 
=== Grabitazio-eremua ===
[[Fitxategi:GRAIL's gravity map of the moon.jpg|thumb|254x254px|Ilargiaren grabitate mapa, [[GRAIL|GRAILek]] eskainia.]]
Ilargiaren [[Grabitazio-eremu|grabitazio-eremua]] satelitean orbitatzen diharduten [[Espazio ontzi|espazio ontziek]] eta satelite artifizialek igorritako [[Irrati-uhin|irrati-seinaleen]] [[Doppler efektua|Doppler desplazamendua]] aztertuz neurtu da. Ilargiaren grabitazioaren ezaugarri nagusia [[Masa kontzentrazio|masa kontzentrazioak]] dira, grabitazio-anomalia positibo handiak dira, [[Talka krater|talka-eremu]] erraldoi batzuekin lotuak daudenak. Haien sorrera [[laba]] [[Basalto|basaltikoaren]] fluxu dentsoek eragin zuten, arro erraldoiak bete zituztelako.<ref>{{Erreferentzia|izena=P. M.|abizena=Muller|izenburua=Mascons: Lunar Mass Concentrations|orrialdeak=680–684|hizkuntza=en|abizena2=Sjogren|izena2=W. L.|data=1968-08-16|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.161.3842.680|aldizkaria=Science|alea=3842|zenbakia=161|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.161.3842.680|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=R. A.|abizena=Kerr|izenburua=The Mystery of Our Moon's Gravitational Bumps Solved?|orrialdeak=138–139|hizkuntza=en|data=2013-04-12|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.340.6129.138-a|aldizkaria=Science|alea=6129|zenbakia=340|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.340.6129.138-a|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Anomalia hauek eragin nabarmena dute satelitea orbitatzen duten espazio-ontzien orbitetan. Hala ere, aipatu beharra dago zenbait misterio oraindik ere argitzeko daudela Ilargiaren eremu grabitatorioari dagokionean: esandako laba fluxuek ezin duten azaldu eremu grabitatorioa bere osotasunean eta badira zenbait masa kontzentrazio ez daudenak [[Sumendi|bolkanismoari]] loturik.<ref>{{Erreferentzia|izena=A|abizena=Konopliv|izenburua=Recent Gravity Models as a Result of the Lunar Prospector Mission|orrialdeak=1–18|hizkuntza=en|data=2001-3|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0019103500965734|aldizkaria=Icarus|alea=1|zenbakia=150|doi=10.1006/icar.2000.6573|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
=== Eremu magnetikoa ===
Ilargiaren [[Eremu magnetiko|eremu magnetikoaren]] intentsitatea 1-100 [[Tesla (unitatea)|nanotesla]] artekoa da, [[Lurraren eremu magnetikoa|Lurrak]] duena baino ehun aldiz ahulagoa. Ilargiak ez du [[Dipolo magnetiko|bi poloko]] eremu magnetiko globalik, lurrazalaren magnetizazio soil bat baino ez du. Magnetizazio hori aspaldian eskuratutakoa izatea da aukerarik logikoena, dinamo bat martxan zegoen garai batean.<ref>{{Cite book|hizkuntza=en|izenburua=Early Lunar Magnetism|urtea=2009|abizena=Garrick-Bethell, Ian; Weiss, Benjamin P.; Shuster, David L.; Buz, Jennifer|izena=|orrialdeak=|orrialdea=356,359|argitaletxea=Science|ISBN=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=L. L.|abizena=Hood|izenburua=Reply [to “Comment on “Initial measurements of the lunar induced magnetic dipole moment using Lunar Prospector Magnetometer data” by Hood et al.”]|orrialdeak=1079–1079|data=2000-04-01|url=http://dx.doi.org/10.1029/1999gl003730|aldizkaria=Geophysical Research Letters|alea=7|zenbakia=27|issn=0094-8276|doi=10.1029/1999gl003730|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Bestalde, baliteke egun duen magnetizazioaren zati bat beste argizagien kontra eduki zituen talken ondorioa izatea, hauek plasmazko hodei handi bat sortzen baitute, hedatzen joaten dena. Aipatutako hipotesia behaketek babesten dute, izan ere, talka-krater handien [[Antipoda|antipodetan]] lurrazalaren magnetizazioa askoz handiagoa da.<ref>{{Erreferentzia|izena=L. L.|abizena=Hood|izenburua=Formation of magnetic anomalies antipodal to lunar impact basins: Two-dimensional model calculations|orrialdeak=9837|hizkuntza=en|abizena2=Huang|izena2=Z.|data=1991|url=http://doi.wiley.com/10.1029/91JB00308|aldizkaria=Journal of Geophysical Research|alea=B6|zenbakia=96|issn=0148-0227|doi=10.1029/91JB00308|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
=== Atmosfera ===
[[Fitxategi:Apollo 17 twilight ray sketch.jpg|thumb|[[Apollo 17]] misioko astronautek egindako zirriborroa. Ilargiaren atmosfera beranduago ikertuko zen, [[Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer|LADEEren]] bidez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=List of Reviewers October 2012-September 2013|orrialdeak=430–433|data=2013-11|url=http://dx.doi.org/10.1111/1748-8583.12025|aldizkaria=Human Resource Management Journal|alea=4|zenbakia=23|issn=0954-5395|doi=10.1111/1748-8583.12025|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer Mission (LADEE)|data=2015|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-319-18717-4|editore-abizena=Elphic|editore-izena=Richard C.|doi=10.1007/978-3-319-18717-4|sartze-data=2019-06-03}}</ref> ]]
[[Fitxategi:Apollo 11 bootprint.jpg|thumb|Ilargian gizakiaren eraginak atzeman daitezke, Apollo 17 misioa bertara joan zenean sortu zituenak adibidez. Gizakiak bertan utzi zuen oinatz sinbolikoa dugu irudian. Ilargian haizerik ez dagoenez, bertan jarraituko du denbora luzez.]]
Ilargiak [[atmosfera]] baliogabe edo hutsal bat du, bere [[Grabitazio|grabitate]] baxuak ez diolako [[Molekula|molekulak]] haren lurrazalaren inguruan mantentzen uzten, hala, [[Gas|gasezko]] geruza sendo bat eratzeko.<ref>{{Erreferentzia|izena=Nam H.|abizena=Nguyen|izenburua=Exploring the Solar System and Beyond In Basque|argitaletxea=Nam H Nguyen|hizkuntza=eu|data=2018-04-06|url=https://books.google.es/books?id=dpdUDwAAQBAJ&pg=PT35&lpg=PT35&dq=ilargiaren+atmosfera+ahula&source=bl&ots=Zr78CLm5Tp&sig=ACfU3U1kfvMU_1U2kwt9_xFmHOe8uvyW6A&hl=eu&sa=X&ved=2ahUKEwj4ie6o1sriAhX66eAKHU7BC9gQ6AEwA3oECAkQAQ#v=onepage&q=ilargiaren%20atmosfera%20ahula&f=false|sartze-data=2019-06-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Luna|url=https://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0114-01/Laluna.HTM|aldizkaria=thales.cica.es|sartze-data=2019-06-02}}</ref> Aipatu beharra dago, 2015ean [[Columbia Unibertsitatea|Columbiako]] eta [[Ouluko unibertsitatea|Ouluko unibertsitateetako]] astronomoek gure sateliteak hauts-hodei iraunkor bat duela frogatu zutela, hodei hau satelitearen ingurutik kometak igarotzean askatutako partikulei esker sortu zela baieztatu zuten.<ref>{{Cite web|url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/albisteak/ilargiaren-inguruan-hauts-hodei-iraunkor-bat-dagoe/|izenburua=Ilargiaren inguruan hauts-hodei iraunkor bat dagoela frogatu dute|sartze-data=2019-06-02|egunkaria=Elhuyar aldizkaria|aldizkaria=|abizena=Galarraga Aiestaran|izena=Ana|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> Atmosferaren osaerari dagokionean, oraindik ez da bere osotasunean ezagutzen. [[Apollo programa]] dugu satelitearen atmosferaren inguruko zenbait zehaztapenen iturria, hark esan baitzuen Ilargiaren atmosferan [[helio]] eta [[argon]] atomoak daudela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=La NASA detecta Helio en la tenue atmósfera de la Luna|data=2012-08-16|url=https://www.europapress.es/ciencia/laboratorio/noticia-nasa-detecta-helio-tenue-atmosfera-luna-20120816112248.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2019-06-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Programa Apollo|url=http://www.cosmonautica.es/22.html|aldizkaria=www.cosmonautica.es|sartze-data=2019-06-02}}</ref> 1988an, Lurretik egin ziren zenbait behaketei esker egun badakigu [[sodio]] eta [[potasio]] [[Ioi|ioiak]] ere badituela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de la|abizena=Ciencia|izenburua=Una atmósfera en la Luna|hizkuntza=es|url=https://noticiasdelaciencia.com//art/7166/una-atmosfera-en-la-luna|aldizkaria=Noticias de la Ciencia y la Tecnología (Amazings® / NCYT®)|sartze-data=2019-06-02}}</ref> Sateliteak haren lurrazalean dituen gas gehienak bere barnealdetik datoz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La Luna|url=http://www.juntadeandalucia.es/averroes/centros-tic/14700420/helvia/aula/archivos/repositorio/0/30/html/Energi_Mareomotriz/la_luna.html|aldizkaria=www.juntadeandalucia.es|sartze-data=2019-06-02}}</ref>
 
Gas molekulen [[Agitazio termiko|agitazio termikoak]] bi eragile nagusi ditu: [[Eguzki-erradiazio|eguzki-erradiazioa]] eta molekulen artean gertatzen diren ausazko talkak.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=P.|abizena=Lucey|izenburua=Understanding the Lunar Surface and Space-Moon Interactions|orrialdeak=83–219|hizkuntza=en|data=2006-01-01|url=https://pubs.geoscienceworld.org/rimg/article/60/1/83-219/140774|aldizkaria=Reviews in Mineralogy and Geochemistry|alea=1|zenbakia=60|issn=1529-6466|doi=10.2138/rmg.2006.60.2|sartze-data=2019-06-02}}</ref> Lur planetaren atmosferako molekulek ehunka metro segundoko abiadura eduki ohi dute, baina zenbait kasu berezietan 2.000 eta 3.000 m/s bitarteko abiadura dutenak ere aurki daitezke.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Gomera|abizena=Actualidad|urtea=|izenburua=La atmósfera de la Luna|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://www.gomeraactualidad.com/articulo/informes/atmosfera-luna/20130907095922008238.html|aldizkaria=Gomera Actualidad|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Hala ere, planetaren [[ihes-abiadura]] 11.200 m/s-koa denez, partikula hauek ezin dute inoiz ihes egin atmosferatik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ekuazioen soluzio numerikoa|url=http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisika/celeste/kepler1/kepler1.htm|aldizkaria=www.sc.ehu.es|sartze-data=2019-06-02}}</ref> Ilargiaren grabitatea gure planetarena baino sei aldiz baxuagoa denez, haren ihes-abiadura 2.400 m/s ingurukoa da, hortaz, partikularik azkarrenek ihes egin ahal izan zuten antzina, Ilargiak atmosfera egonkor bat izan bazuen. [[Gasen teoria zinetiko|Gasen zinetikaren teoria]] jarraituz, partikula azkarrenek albokoen abiadura ere areagotuko lukete, hala, atmosferaren galera prozesua bizkortuz. Ilargiaren atmosfera desagertzeko prozesuak ehunka milioi urte iraun zituela kalkulatzen da.<ref>{{Erreferentzia|abizena=INFORMACION|izenburua=La NASA demuestra que la Luna tuvo atmósfera|hizkuntza=es|url=https://www.diarioinformacion.com/sociedad/2017/10/08/nasa-demuestra-luna-tuvo-atmosfera/1944353.html|aldizkaria=www.diarioinformacion.com|sartze-data=2019-06-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Europa|abizena=Press|izenburua=La Luna tuvo atmósfera|data=2017-10-06|url=https://www.europapress.es/ciencia/misiones-espaciales/noticia-luna-tuvo-atmosfera-20171006104012.html|aldizkaria=www.europapress.es|sartze-data=2019-06-02}}</ref>
 
Ilargiaren atmosfera ia hutsala denez, gure [[Astronauta|astronautek]] satelitearen lurrazalean ibili nahi badute, gasen horniduraz arduratzen diren sistema autonomoak ezinbestekoak dira. Sistema hauek P.L.S.S. siglen bidez ezagutzen dira.<ref>{{Cite web|url=https://www.hq.nasa.gov/alsj/plss.html|izenburua=Portable Life Support System|sartze-data=2019-06-03|egunkaria=NASA|aldizkaria=|abizena=Jones|izena=Erick M.|egile-lotura=|hizkuntza=en|formatua=}}</ref> Atmosferaren gabeziari esker, Eguzkiak igortzen dituen [[Ultramore|erradiazio ultramoreak]] eta [[Gamma izpi|gamma izpiak]] satelitearen lurrazaleraino iritsi daitezke, indar betean. Horregatik, astronautek ibilaldi bat egin nahi badute satelitearen lurrazalean, arropa prestatua behar dute erradiazio horiek eragiten dituzten kalteak saihesteko.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cómo proteger a los astronautas de la radiación en misiones interplanetarias|hizkuntza=es|data=2013-01-17|url=https://danielmarin.naukas.com/2013/01/17/como-proteger-a-los-astronautas-de-la-radiacion-en-misiones-interplanetarias/|aldizkaria=Eureka|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
Ilargiaren atmosfera ahulean, edozein aldaketa txikik ondorio nabarmenak sor ditzake. Astronautak bertan egote hutsak atmosferaren gune horretako [[Presio atmosferiko|presioa]] eta osaera aldatzen du, astronautek askatutako gasek edo [[Ontziz-kanpoko ibilaldia|EVA]] bat egiten den bakoitzean modulutik irtendakoek aberastu egiten dutelako gasezko geruza.<ref name=":1" /> Hainbestekoak dira eragin hauek, ezen zenbait zientzialariren ustez baliteke hirurogeita hamarreko hamarkadan lurreratu zen Ilargiko espedizioak satelitearen atmosferan [[Kutsadura atmosferiko|kutsadura]] sortzea, agian, Ilargiak berez zuen atmosferaren [[Masa|masaren]] balio berdinekoa.<ref name=":1" /> Gas hauek, teorian, ia erabat desagerturik egon beharko luketen arren, zenbait adituren aburuz espedizioak utzitako hondarrek ez dute utziko Ilargiaren benetako atmosfera ikertzen.<ref name=":1" /> Gainera, gizakiak Ilargian beste hainbat zakar ere utzi ditu, atmosferan eragina eduki lezaketenak, besteak beste, [[Satelite artifizial|satelite]] matxuratuak, [[Espazio zunda|zunden]] arrastoak eta gizakiak sorturiko zenbait tresna.<ref>{{Erreferentzia|izena=Megan|abizena=Garber|izenburua=The Trash We've Left on the Moon|hizkuntza=en-US|data=2012-12-19|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2012/12/the-trash-weve-left-on-the-moon/266465/|aldizkaria=The Atlantic|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
Aipatzekoa da, Ilargiaren atmosferak [[Eguzkia|Eguzkitik]] ere zenbait partikula jasotzen dituela, egunez betiere.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Eguzkiak ilargiari eman ziona - Zientzia.eus|url=https://zientzia.eus/artikuluak/eguzkiak-ilargiari-eman-ziona/|aldizkaria=zientzia.eus|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Gaua datorrenean, satelitearen atmosferako presioa izugarri jaisten da, zehazki, Lur planetaren atmosferak duen presioaren bi bilioiren balioa edukitzeraino.<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Tim Sharp 2017-10-31T00:47:00Z|abizena=Science|izenburua=Atmosphere of the Moon|hizkuntza=en|abizena2=Astronomy|url=https://www.space.com/18067-moon-atmosphere.html|aldizkaria=Space.com|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Egunez ordea, atmosfera horrek bere presioa laukoizten du, hori dela eta, Ilargiaren atmosfera ez da egonkorra, satelitearen inguruan dauden eta haren grabitazioaren mende dauden partikulen kontzentrazio bat baizik.<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Un satélite con complejo de cometa: la Luna tiene dos colas|hizkuntza=es|data=2015-04-15|url=https://www.lasexta.com/tecnologia-tecnoxplora/ciencia/astronomia/satelite-complejo-cometa-luna-tiene-dos-colas_2015041457fcc3ae0cf2a2e945ba5600.html|aldizkaria=TecnoXplora|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
Ilargiaren atmosferako [[Ionosfera|ionosferak]], gure planetarenarekin alderatuz gero, ez ditu [[Ionizazio|ionizatutako]] partikula ugari, ostera, energia gutxiko [[Elektroi|elektroien]] kopurua handia da. Elektroi hauek satelitearen lurrazaletik askatuak izaten dira, Eguzkiak igorritako izpiek lurrazalaren kontra talka egiten dutenean. Sodioz osatuta dagoen isats bat aurkitu dute zientzialariek gure satelitean, hau Ilargitik irteten diren [[Lurrun|lurrunek]] sortzen dute, [[Kometa|kometetan]] gertatzen denaren antzeko prozesu bat jarraituz.<ref name=":2" /> Azken ikerketen arabera, Ilargiak ezkutu elektriko bat omen du, Ilargi betea denean bere puntu gorena lortzen duena.<ref>{{Erreferentzia|abizena=@NatGeoES|izenburua=La luna es eléctrica, sobre todo cuando está llena|hizkuntza=es|data=2018-09-19|url=https://www.nationalgeographic.es/espacio/2018/09/la-luna-es-electrica-sobre-todo-cuando-esta-llena|aldizkaria=La luna es eléctrica, sobre todo cuando está llena {{!}} National Geographic|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
[[Aire|Airerik]] ez egoteak [[Haize|haizea]] sortzea galarazten du, hala, [[Higadura|higadurarik]] ez da gertatzen Ilargian eta beraz, Lur planetan hain ohikoa den [[Klasto|klastoen]] garraio eta [[Sedimentazio|sedimentazioa]] ezinezkoak dira bertan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jovi|abizena=Esteve|izenburua=¿Qué tiempo hace en la Luna?|hizkuntza=es|data=2014-07-20|url=https://elpais.com/elpais/2014/07/20/actualidad/1405874890_882231.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Honek satelitearen irregulartasunak agerian geratzea eragiten du, besteak beste, [[Krater|kraterrak]], talken arrastoak edota gizakiak, bertara joan zenean, sortu zituen oin-lorratzak.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Ilargia|argitaletxea=Euskadi.eus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/eu/contenidos/articulo/c1301/eu_d1301011/1301011.html|aldizkaria=www.euskara.euskadi.eus|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Airerik ez egoteak [[soinuaren hedapena]] ere ezinezko egiten du. Horretaz gain, atmosfera hain ahula izanik, Ilargiak ez du kometen edo [[Asteroide|asteroideen]] talken aurrean babes aipagarririk.
 
==== Hautsa ====
[[Fitxategi:Apollo 17 orange soil.jpg|thumb|Apollo 17 misioak atzemandako hauts laranja, sateliteak antzina izan zuen bolkanismoaren arrasto garbia. ]]
Ilargiaren inguruan bada [[Hauts|hautsezko]] hodei egonkor asimetriko bat, kometetatik eratorritako partikula txikiek osatzen dutena. Jakina da, hogeita lau orduro kometetatik askatutako bost tona partikulak egiten dutela talka Ilargiaren lurrazalaren aurka. Partikula hauek satelitearen lurrazalean dagoen hautsa altxatzen dute, hala, satelitearen inguruan hautsezko hodei bat eratuz. Alabaina, hautsezko hodei hau ez dago uneoro partikula berdinez osatuta, izan ere, partikula bakoitzak hamar minutu inguru irauten ditu airean; bost minutu behar ditu altxatzeko eta beste bost lurrazalera itzultzeko. Hodei aldakor hau 120 [[kilogramo]] partikulaz osaturik egon ohi da eta lurrazaletik 100 km-ra bitarteko hedadura har dezake. Aipatutako datuak [[Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer|LADEEren]] Ilargiko Hauts Esperimentuaren (LDEX) bidez eskuratu genituen, zunda hau satelitearen lurrazaletik 20 eta 100 kilometro bitarteko distantzian egon baitzen azterketak egiten, sei hilabetetan zehar. Zundak, minuturo, 0,3 mikrometroko partikula bat atzeman zuen Ilargiaren atmosferan. Hala ere, zenbait une jakinetan askoz partikula gehiago atzeman ziren, adibidez, [[Geminidak]], [[Kuandrantidak]], [[Tauridak]] eta [[Zentauridak]] [[Ozar-izar|ozar-izarrak]] jazo zirenean. Atmosferarekin gertatzen den moduan, hautsezko hodeia asimetrikoa da, [[Dentsitate (fisika)|dentsoagoa]] baita Ilargiaren egunaren gunearen eta gauaren gunearen arteko mugan.<ref>{{Erreferentzia|izena=April|abizena=Taylor|izenburua=Ocean Shipping Container Availability Report, June 17, 2015|argitaletxea=U.S. Department of Agriculture, Agricultural Marketing Service|data=2015-06-17|url=http://dx.doi.org/10.9752/ts057.06.17.2015|aldizkaria=Ocean Shipping Container Availability Report, June 17, 2015|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.nature.com/articles/nature14479|abizena=|izena=Horányi, M.; Szalay, J.R.; Kempf, S.; Schmidt, J.; Grün, E.; Srama, R.; Sternovsky, Z.|izenburua=A permanent, asymmetric dust cloud around the Moon|data=2015-06-18|egunkaria=Nature|formatoa=|hizkuntza=en|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
==== Iraganeko atmosfera ====
[[2017|2017ko]] urrian, [[Marshall Espazio-hegaldien Zentroa|Marshall Espazio-hegaldien Zentroko]] eta [[Lunar and Planetary Institute|Houstongo Ilargiaren eta Lurraren Institutuko]] [[NASA|NASAren]] ikerlariek aurkikuntza garrantzitsu bat aditzera eman zuten: Apollo misioa Ilargira joan zenean eskuratu zituen [[Magma|magmaren]] arrastoak oinarritzat hartuz, antzina Ilargiak atmosfera erlatiboki dentso bat izan zuela aurkitu zuten, duela 3 mila edo 4 mila milioi urte, 70 milioi urteko periodo batean zehar. Atmosfera hau Ilargiaren [[Sumendi|sumendietako]] [[Sumendi-erupzio|erupzio bolkanikoek]] jaregindako gasen bidez sortu zen eta gaur egun [[Marte|Martek]] duen atmosferaren lodieraren bikoitza izan zuen. Ilargiaren atmosfera [[Eguzki haize|Eguzki haizeek]] suntsitu zuten eta haren osagai izan zirenak espazioan barrena barreiatu eta bakandu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA: The Moon Once Had an Atmosphere That Faded Away|hizkuntza=en|url=http://time.com/4974580/nasa-moon-had-atmosphere-volcanoes/|aldizkaria=Time|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
=== Urtaroak ===
Ilargiaren [[Makurdura axial|makurdura axiala]], [[Ekliptika|ekliptikarekiko]], 1.5424º-koa baino ez da, Lurrak aldiz 23.44º-koa du.<ref>{{Erreferentzia|izena=C.|abizena=Hamilton|izenburua=Views of the solar system|data=1995-02-01|url=http://dx.doi.org/10.2172/10116814|sartze-data=2019-06-03}}</ref> Hori dela eta, Ilargiak ez du aldaketa handirik pairatzen aldi batetik bestera, Eguzkitik jasotako argiari dagokionean. Gogora dezagun [[Urtaro|urtaroen]] sorkuntzan eragin nabarmena duela lurralde batek aldi jakin batzuetan pairatzen duen argiztapen aldaketak.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=The coldest place on the Moon|data=2009|url=http://dx.doi.org/10.1063/pt.5.023931|aldizkaria=Physics Today|issn=1945-0699|doi=10.1063/pt.5.023931|sartze-data=2019-06-03}}</ref> 1994an ''[[Clementine (zunda)|Clementine]]'' zundak hartu zituen argazkien arabera, baliteke Ilargiaren ipar poloan kokatzen diren [[Peary (kraterra)|Peary kraterraren]] mugako lau gune menditsuak beti argiztaturik egotea, bertan beti eguna izango litzatekeelako. Ez dago mota horretako lurralderik hego poloan. Badira ordea, betiereko gaua pairatzen duten zenbait gune poloetako kraterren hondoetan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Moon, George Washington, (15 June 1823–11 March 1909), author, poet, critic, theologian, antiquarian and inventor|argitaletxea=Oxford University Press|data=2007-12-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u189126|sartze-data=2019-06-03|encyclopedia=Who Was Who}}</ref> "[[Betiereko iluntasuneko krater]]" deritzen krater hauek oso hotzak dira, 35 [[Kelvin (unitatea)|K]]-eko (-238.15 ºC) [[tenperatura]] eduki ohi baitute udan, ''[[Lunar Reconnaissance Orbiter]]'' zundak eginiko neurketen arabera. Hozbero hau da gizakiak sorturiko zunda batek eguzki-sisteman inoiz atzeman duen baxuena, [[Pluton (planeta nanoa)|Plutongo]] lurrazalean bertan atzemandakoa baino baxuagoa.<ref name=":3" /> Ilargiaren batez besteko tenperaturak jakinak diren arren, ez dira oso esanguratsuak, izan ere, tenperatura oso desberdinak atzeman daitezke Ilargiaren lurralde batetik bestera, bertan gau edo eguna izan, hozbero arras baxuak edo arras altuak izango dira, hurrenez hurren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Figure 7: Seawater temperature profiles during 40 days before the last-quarter moon (2011 May 25, 2012 May 13, 2013 May 2, 2014 May 21 and 2015 May 11).|url=http://dx.doi.org/10.7717/peerj.3000/fig-7|aldizkaria=dx.doi.org|sartze-data=2019-06-03}}</ref>
 
== Lurrarekiko harremana ==
=== Ilargiaren aurpegiak ===
[[Fitxategi:Lurraren ilargiak.webm|thumb|Ilargi bakarra al du Lurrak?]]
Ilargiak [[errotazio sinkrono]]a erakusten du, hau da aurpegi bera erakusten dio beti [[Lurra]]ri. [[Ilargiaren alde ikusgaia|Guk ikusten dugun aurpegia]], "aurpegi hurbila" izenez ezagutzen da eta [[Ilargiaren alde ezkutua|gure aurka dagoena]] "aurpegi urruna", "aurpegi ezkutua" edo "aurpegi iluna" (nahiz eta [[argi]]a era jasotzen duen). Aurpegi hurbilarekin alderatuta aurpegi urrunak ia ez du itsasorik.
<center>
{| border="0" cellpadding="2"
|- align="center"
!valign="bottom"| 90° W
! [[Ilargiaren alde ikusgaia|Aurpegi hurbila]]
! [[Ilargiaren alde ezkutua|Aurpegi urruna]]
! 90° E
!valign="bottom"|
|- align="center"
| [[Fitxategi:East-Side-Phase-180.jpg|129px|90° W]]
| [[Fitxategi:Phase-180.jpg|129px|Aurpegi hurbila]]
| [[Fitxategi:Far-Side-Phase-180.jpg|129px|Aurpegi urruna]]
| [[Fitxategi:West-Side-Phase-180.jpg|129px|90° E]]
|}
</center>
 
=== Ilargiaren mugimendua ===
Ilargiak, beste argizagi ezagun guztiak bezala, hainbat mugimendu desberdin egiten ditu, periodikoki. Atal honetan lau bereiziko ditugu: Lurrarekiko translazioa, Eguzkiarekiko errotazioa, bere buruaren inguruko errotazioa eta librazioa.
 
==== Lurrarekiko translazioa ====
<gallery mode="packed" heights="150px">
Fitxategi:Earth-Moon.png|Ilargiaren eta Lurraren arteko erlazioa eskalan
</gallery>
Ilargiak [[Lurra]]rekiko bira osoa egiteko 27,3 egun behar ditu. [[Ordu]]ro Ilargiak atzealdean dituen [[izar]]rekiko bere [[diametro]] angeluarraren antzekoa den mugimendua jasaten du, hau da, 0,5[[gradu sexagesimal|º]]. Ilargiak bira hau egiteko [[satelite]] gehienek ez bezala [[ekliptika]] erabiltzen du eta ez [[ekuatore]] planoa.
 
Gizakiak antzina bere inguruneari buruz egin zituen galderetako batek honela zihoen: Zergatik irteten da Ilargia egunez-egun [[Ostertz|ortzi-mugatik]] ordu bat beranduago? Hau behar bezala azaltzeko Ilargiak Lurraren inguruan orbitatzen duela ulertu beharra dago. Lurrak bere ardatzaren inguruan biratuko ez balu, Ilargiaren orbita erraz antzemango genuke, baina hau hala gertatzen ez denez, Ilargiak egunero 12º inguru egiten ditu zeruan. Hala ere, imajina dezagun Lurrak ez duela biratzen bere ardatzaren inguruan, nola ikusiko genuke Ilargia? Ikusgarria izango litzateke, izan ere, bi astetan zehar zeruan mendebaldetik ekialdera higitzen ikusiko genuke, astiro baina gelditu barik eta beste bi astetan zehar desagertuta egongo litzateke, gure planetaren beste hemisferioan ikusiko luketen bitartean.
 
Alabaina, Lurrak egunero bira bat ematen du bere buruarekiko, hala, Lurrak egunez egun berrogeita hamar minutu gehiago behar ditu Ilargiarekin parez pare egoteko (Ilargia zeruan ikusi ahal izateko), abantaila du, hortaz, Ilargiak. Hori dela eta, Ilargia egunero berrogeita hamar minutu beranduago irteten da zerumugatik.
 
Aipatutako balioa ateratzea erraza da, kontuan hartzen badugu Ilargiak 28 egun behar dituela Lurraren inguruan bira oso bat emateko eta Lurrak 24 ordu behar dituela bere ardatzaren inguruan bira bat emateko.
 
Hogeita lau ordu igaro ostean Lurrak bere buruarekiko itzuli oso bat emango duen bitartean, Ilargiak Lurraren inguruan gauzatzen duen orbitaren 1/28 baino ez du egingo, hortaz, [[Arku (geometria)|arku-graduetan]]:
 
<math>{\frac {360^{\circ }}{28}}={12^{\circ }}{51'}</math>
 
Orain Lurrak, bere errotazioaren bidez, arku hori egiteko behar duen denbora kalkulatuz:
 
<math>{\displaystyle {\frac {12^{\circ }51'}{360^{\circ }}}\times {24}\times {60}={51,4}}</math>
 
Hau da, Ilargia egunero 51,4 minutu beranduago irtengo da ortzi-mugatik (aurrez aipatu ditugun 50 minutuak, gutxi gorabehera).
 
Ilargiaren mugimendua antzemateko egun batzuetan zehar, [[Ilunabar|ilunabarrean]], Ilargiaren kokapena ikusi eta gogoratu behar dugu, hala, alderaketak egin ahal izateko Egunak pasa ahala, bere orbitak ilunabar bakoitzean ekialderago eramango du zeruan.
 
==== Eguzkiarekiko errotazioa ====
Eguzkitik ikusita, ilargiak bere ardatzarekiko bira bat emateko 29 egun eta 12 ordu behar ditu<ref name="worldbook">
{{erreferentzia
| abizena = Spudis
| izena = P.D.
| urtea = 2004
| url = http://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html
| izenburua = Moon
| argitaletxea = World Book Online Reference Center, [[NASA]]
}}
</ref>: hori baita ilargi fase batetik hurrengo [[ilargialdi]] berera dagoen denbora.
 
Lurretik eta Eguzkitik ikusita dagoen alde hau ilargia lurraren inguruan mugitzen den bitartean, Lurra ere Eguzkiaren inguruan mugitzen ari delako da.
 
Ilargiak [[Eguzkia]]rekiko deskribatzen duen mugimenduak ez du atzerako norabiderik, irudi askotan irudikatzen den bezala. Kontrara Ilargiak kurba bat deskribatzen du bere mugimenduan.
 
<gallery mode="packed">
Fitxategi:Phases of the Moon.png|[[Ilargialdi]]ak
Fitxategi:Sun earth moon.png|Irudikapen klasikoa
Fitxategi:Moon trajectory1.svg|Irudikapen erreala
</gallery>
 
==== Bere buruaren inguruko errotazioa ====
[[Fitxategi:Lunar libration with phase2.gif|thumb|200px|Ilargiak aurkezten duen mugimendua Lurretik ikusita]]
Ilargiak bere buruarekiko bira bat ematen [[Lurra]]rekiko errotazio bat burutzeko behar duen denbora berdina da eta horregatik ikusten zaio beti aurpegi bera. Ardatzaren okerdura [[ekliptika]]rekiko 88,3ºkoa da.
 
==== Librazioa ====
Librazio izeneko fenomenoa ilargiaren mugimenduan egiten den kulunkatze txiki bat da (ikus animazioa). Ilargiaren ardatzaren okerdura, Lurraren mugimendua eta eszentrikotasuna dela eta sortzen da eta behar baino 9º gehiago ikusten dizkiogu ilargiari. Hau da, Ilargiaren gainazalaren %59a ikusteko gai gara. Hiru klase antzematen dira, jarraian banan-banan aipatuko ditugunak. Librazioa ezberdina da [[Ekuatore]]an eta [[Polo (argipena)|Poloetan]].
 
===== Luzeran librazioa =====
Ilargiaren errotazio-mugimendua uniformea den bitartean, bere abiadura angeluarra uniformea ez delako gertatzen da. Abiadura horrek [[Perigeo|perigeoan]] eskuratzen du maximoa eta minimoa [[Apogeo|apogeoan]]. Librazio hau dela eta, satelitea ekialdetik mendebaldera kulunkatzen da. Ilargiak errotazioan duen eszentrikotasuna dela eta sortzen da.
 
===== Latitudean librazioa =====
Lurraren eta Ilargiaren biraketa ardatzen ezberdintasuna dela eta sortzen da. Aipatutako ardatzak ekliptikaren planoarekiko 88° 30’-ko angelu bat eratzen du, Ilargiaren orbitarena [[Ekliptika|ekliptikarekiko]] 5º-koa denez, sateliteak bere orbitaren planoarekiko, Ilargiaren errotazioaren ardatzarekin eratutako angelua 6° 30’-koa da. Horregatik lortzen dugu Ilargiaren hego eta ipar poloak ikustea, are gehiago esan dezakegu, Ilargiaren hego polotik 6° 30’-raino dauden lurrak ere ikus ditzakegu. Prozesu hau periodikoki gertatzen da, zehazki, 27,2 eguneko periodoetan.
 
===== Eguneko librazioa =====
Lurrak biratzen duenean ilargiarekiko duen distantzia leku berdinean aldatzen delako gertatzen da. Librazio hau ia gradu batekoa da, Ilargiaren [[paralaxi]]-graduaren antzeko balioa
 
=== Eklipseak ===
Eguzkia eta Ilargiak eklipseak egiteko gaitasuna edukitzea kasualitate baten fruitua da, Kiranek deskribatu zuen moduan. Eguzkia Ilargia baino 400 aldiz handiagoa da, baina era berean 400 aldiz urrunago dago. Beraz guretzat tamaina bera dute biek. Hau dela eta Ilargi eta Eguzki eklipse totalak gerta daitezke.
 
==== Ilargi eklipseak ====
{{sakontzeko|Ilargi eklipse}}
[[Fitxategi:Eclipse lune.jpg|thumb|[[Ilargi eklipse]] batean dauden fase ezberdinak]]
Ilargi eklipse bat gertatzen denean Ilargia [[Lurra]]k sortzen duen itzalean sartzen delako da<ref>{{erreferentzia|izena = F.|abizena = Espenak|urtea = 2000|url = http://www.mreclipse.com/Special/SEprimer.html|izenburua = Solar Eclipses for Beginners|argitaletxea = MrEclipse}}</ref>. Bi gorputzen mugimenduak eta ekliptikak duen inklinazioa dela eta zaila da kalkulatzea noiz egongo den eklipse bat, baina gaur egun guztiz kalkulatua daude. Hiru motakoak daude<ref name="eclipse">
{{erreferentzia
| abizena1 = Thieman
| izena1 = J.
| abizena2 = Keating|izena2= S.
| data = 2006-5-2
| url = http://eclipse99.nasa.gov/pages/faq.html
| izenburua = Eclipse 99, Frequently Asked Questions
| argitaletxea = [[NASA]]
}}
</ref>:
* Eklipse osoak: Ilargia guztiz ezkutatzen da itzalaren aldean.
* Eklipse partzialak: Ilargiaren zati bat itzalaren aldean sartzen da.
* Eklipse penunbralak: Ilargian egongo litzatekeen astronauta batentzat Eguzki eklipse partzial bat dago eta ilargia pixka bat iluntzen da.
 
Eklipsea noiz izango den jakiteko [[Saros]] zikloan oinarritu behar gara. Ziklo hauek 18 urte inguru irauten dute, zeinen bukaeran Ilargia, Lurra eta Eguzkia hasierako antzeko posiziora itzultzen diren.
 
==== Eguzki eklipseak ====
{{sakontzeko|Eguzki eklipse}}
Eguzki eklipse batean Ilargia [[Eguzkia]] eta [[Lurra]]ren artean kokatzen da, itzala sortuz. Hau bakarrik ilargi berria dagoenean gerta daiteke. Hiru motakoak izan daitezke:
* '''Partziala''': Ilargiak ez du guztiz estaltzen [[Eguzkia]].
* '''Totala''': Munduko lekuren batetik Ilargiak guztiz estaltzen du [[Eguzkia]]. Hortik kanpo partziala da.
* '''Anularra''': Ilargia Eguzkiaren aurretik pasatzen da baina bere [[diametro]]a ez da nahikoa estaltzeko eta beraz eraztun bat ikusten da. Hortik kanpo partziala izaten da.
 
=== Itsasaldiak ===
{{sakontzeko|Itsasaldi}}
[[Itsasaldi]]ak edo mareak [[Lurra]]ko [[Ozeano]]en gorakada eta beherakada ziklikoak dira. Ilargia eta [[Eguzkia]]ren indar grabitatorioek sortzen dute. Itsas-gora eta Itsas-behera dira itsasaldietako maximo eta minimoak hurrenez-hurren.
 
Nahiz eta Ilargiaren eragin grabitatorioa Eguzkiarena baino 200 aldiz txikiagoa izan, Eguzkia Ilargia baino 400 aldiz urrunago dago eta hori dela eta Eguzkiaren eragina Ilargiarena baino txikiagoa da. Hala ere Eguzkia eta Ilargia lerrokatzen direnean mareak biziagoak izan ohi dira. Itsasaldirik bizienak [[udaberri]] eta [[udazken]]ean izaten dira, Lurra Eguzkitik gertuago baitago garai hauetan<ref>{{erreferentzia|abizena1=Le Provost|izena1=C.|abizena2=Bennett |izena2= A. F. |abizena3= Cartwright |izena3= D. E.|urtea=1995|izenburua=Ocean Tides for and from TOPEX/POSEIDON|orrialdea=639–42|journal=Science|pmid=17745840|liburukia=267|alea=5198|bibcode=1995Sci...267..639L|doi=10.1126/science.267.5198.639}}</ref>.
 
== Ilargiaren behaketa eta esplorazioa ==
[[Gizaki]]a betidanik sentitu izan du jakin-mina Ilargiarekiko<ref>{{erreferentzia| abizena = Lewis| izena = C. S.| izenburua = The Discarded Image| urtea = 1964| argitaletxea = Cambridge University Press| lekua = Cambridge| isbn = 978-0-521-47735-2| orrialdea = 108 }}</ref>. Hori dela eta [[Galileo Galilei]]k [[teleskopio]]a asmatu zuenean [[krater]]rak ikusteari ekin zion.
=== Antzinaroa eta Erdi Aroa ===
=== Aro Modernoa ===
=== Espazio-ontzi bidez ===
==== XX. mendea ====
===== Sobietar misioak =====
===== Ameriketako Estatu Batuen misioak =====
[[Fitxategi:Moon-apollo17-schmitt boulder.jpg|150px|thumb|[[Harrison Schmitt]] astronauta arroka bat behatzen]]
[[Gerra Hotza]]ren garaian Ilargiaren konkistan helburu politiko bilakatu zen. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunarentzat]] izan ziren lehenengo garaipenak. [[Luna misioak]] izan ziren SESBek bidalitakoak eta lehen ilargiratzea eta aurpegi ezkutuaren lehen argazkia ekarri zituzten<ref>{{erreferentzia|url= http://www.russianspaceweb.com/spacecraft_planetary_lunar.html| izena = Anatoli|abizena = Zak |urtea = 2009|izenburua = Russia's unmanned missions toward the Moon}}</ref>. [[Ameriketako Estatu Batuak|AEBk]] bere partetik lehen gizona jarri zuen bertan, [[Neil Armstrong]] eta baita egon den azkena ere, [[Eugene Cernan]]<ref name="CNN">
{{erreferentzia
| abizena = Coren
| izena = M.
| izenburua = 'Giant leap' opens world of possibility
| argitaletxea = [[CNN]]
| data = 2004-7-26
| url = http://edition.cnn.com/2004/TECH/space/07/16/moon.landing/index.html
}}
</ref>.
===== 1980-2000 =====
 
==== XXI. mendea ====
Gaur egun [[Europako Espazio Agentzia]]k, [[Ameriketako Estatu Batuak|AEB]], [[Txinako Herri Errepublika|Txina]], [[India]] eta [[Japonia]]k interesa dute berriro ere ilargiaren kolonizazioan. Indiak ezik beste guztiak pertsonak bidali nahi dituzte bertara eta [[Txinako Herri Errepublika|Txinak]] base bat jarri nahi du ilargian.
 
==== Etorkizuneko misio komertzialak ====
 
== Astronomia Ilargitik ==
 
== Egoera legala ==
''[[Luna programa|Luna]]'' eta ''[[Apollo programa|Apollo]]'' [[espazio ontzi|espazio-ontziek]] bere herrialdeetako banderak azalean jarri bazituzten ere, ez dute jabetza aldarrikatu biek 1967ko [[Kanpo Espaziozko Ituna]] sinatu dutelako, [[Txina]]rekin batera. Itun honen arabera, Ilargia eta beste gorputzak "gizon-emakume guztien probintzia" dira.<ref name="unoosa_moon">{{erreferentzia| url = http://www.unoosa.org/oosa/en/SpaceLaw/moon.html| izenburua = Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies| egilea = [[Nazio Batuen Erakundea|NBE]]}}</ref> Gainera, bakerako bakarrik erabil dezakegu, [[suntsipen handiko arma]]k esplizitu debekaturik izanik.
 
Gainera, 1979an [[Ilargiaren Ituna]] sinatu zuten bertoko baliabideen ustiapena herrialde bakar batek egin ez ditzan baina espaziora joateko ahalmena duten herrialdeek ez dute sinatu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Moon Agreement|url=http://www.unoosa.org/oosa/en/ourwork/spacelaw/treaties/intromoon-agreement.html|aldizkaria=www.unoosa.org|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Pertsona askok aldarrikstu dute Ilargia edo bere atalen baten jabe direla, baina bat ere ez da onartu.
 
== Ilargia kulturan ==
=== Mitologia ===
Ilargiak paper garrantzitsua izan du mitologian. Ilargiaren hilabeteko zikloa, Eguzkiaren urteko ibilbidearekin alderatuta, inplizituki alderatu da [[emakume]]en [[mestruazio]]aren zikloarekin hainbat kulturetan, eta horregatik menstruazio eta Ilargi hitzak loturik daude hainbat hizkuntzatan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Harding, Esther.|izenburua=Woman's mysteries : ancient & modern|argitaletxea=Shambhala|data=2017|url=http://worldcat.org/oclc/975686306|isbn=9780834830455|pmc=975686306|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Hala ere, kultura guztietan Ilargia ez da emakumearekin lotu. [[Irlanda]]ko [[Knowth]] gunean orain dela 5.000 urte egindako grabatu bat Ilargiaren errepresentaziorik zaharrena izan daiteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Space Today Online -- Solar System Planet Earth -- Ancient Astronomy|url=http://www.spacetoday.org/SolSys/Earth/OldStarCharts.html|aldizkaria=www.spacetoday.org|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Ilargiaren gune argi eta ilunen arteko kontrasteek kultura ezberdinen irudimena piztu dute, batzuek aurpegi bat ikusi dute, beste batzuen untxi bat edo bufalo bat. Edonola ere, kultura askotan sortu da mitoren bat Ilargiaren inguruan eta [[astrologia]]n oraindik mito hauek hedatzen dira.
 
[[Euskal mitologia]]n [[Ilargi Amandrea]] Lurraren edo [[Amalur|Amalurren]] alaba da, eta Eguzkiaren ahizpa. Kondairen arabera, ostirala zen Ilargiaren eguna, eta egun horretan elkartzen ziren sorginak eta aztiak<ref>{{Erreferentzia|abizena=Jainkosak|izenburua=Ilargi|hizkuntza=eu|url=http://euskalmitologia.com/my-product/ilargi/|aldizkaria=Euskal Mitologia|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. [[Proto-indoeuropar]] erlijioan ilargia gizonezkoa zen, ''*Meh<sub>1</sub>not''<ref name="proto">{{Erreferentzia|izena=Don|abizena=Ringe|izenburua=Proto-Indo-European|data=2017-08-24|url=http://dx.doi.org/10.1093/oso/9780198792581.003.0002|aldizkaria=Oxford Scholarship Online|doi=10.1093/oso/9780198792581.003.0002|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. Antzinako [[sumer]]tarrek uste zuten Ilargia [[Nanna]] ({{lang-sux|𒀭𒋀𒆠}}) jainkoa zela, [[Inanna]]ren ([[Artizarra]]) eta [[Utu]]ren (Eguzkia) aita. Beranduago Nanna Sîn ({{lang-akk|𒂗𒍪}} bezala ezagutuko zen, eta loturik egongo litzateke aztiei<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nemet-Nejat, Karen Rhea.|izenburua=Daily life in ancient Mesopotamia|argitaletxea=Greenwood Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/38168335|isbn=0313294976|pmc=38168335|sartze-data=2019-06-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Black, Jeremy A.|izenburua=Gods, demons, and symbols of ancient Mesopotamia : an illustrated dictionary|argitaletxea=Published by British Museum Press for the Trustees of the British Museum|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/25982217|isbn=0714117056|pmc=25982217|sartze-data=2019-06-26}}</ref>. [[Greziar mitologia|Greziar]] eta [[erromatar mitologia]]n Eguzkia eta Ilargia arra eta emea dira, [[Helios]]/[[Sol Invictus|Sol]] eta [[Selene]]/[[Luna (erromatar mitologia)|Luna]] izenekin<ref name="proto" />; garapen hau [[Mediterraneo]]aren ekialdean baino ez zen sortu; izan ere Greziar mitologian zaharragoa den beste Ilargiaren jainko ar bat ere gorde da: [[Menelao]]<ref name="proto" />.
 
=== Egutegiak ===
Ilargiaren fase erregularrek denbora modu oso errazean neurtzea ahalbidetzen dute, eta horregatik ilgorak eta ilbeherak izan dira ezagutzen diren egutegi zaharrenen oinarri. Orain dela 20-30.000 urte sortutako tailatutako egur batzuek jada Ilargiaren faseak aipatzen dituzte<ref>{{Erreferentzia|izena=Grahame|abizena=Leman|izenburua=The Roots of Civilization|orrialdeak=72|abizena2=Marshack|izena2=Alexander|data=1976|url=http://dx.doi.org/10.2307/1573313|aldizkaria=Leonardo|alea=1|zenbakia=9|issn=0024-094X|doi=10.2307/1573313|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Alison S.|abizena=Brooks|izenburua=Ishango revisited: new age determinations and cultural interpretations|orrialdeak=65–78|abizena2=Smith|izena2=Catherine C.|data=1987|url=http://dx.doi.org/10.1007/bf01117083|aldizkaria=The African Archaeological Review|alea=1|zenbakia=5|issn=0263-0338|doi=10.1007/bf01117083|sartze-data=2019-06-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Duncan, David Ewing.|izenburua=The calendar : the 5000-year struggle to align the clock and the heavens - and what happened to the missing ten days|argitaletxea=Fourth Estate|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/40502081|isbn=1857027213|pmc=40502081|sartze-data=2019-06-03}}</ref>. 30 egun inguru neurtzen dituen [[egutegi]]ak Ilargiaren ziklo hauen hurbilpena dira.
 
=== Ilargiaren efektua gizakiengan ===
=== Ilargia fikzioan ===
=== Turismoa Ilargian ===
 
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
<references group="lower-alpha" />
 
== Ikus, gainera ==
* [[Ilargiaren geologia]]
* [[Hilbert (kraterra)|Hilbert Kraterra]]
* [[Lurra]]
* [[Satelite natural|Sateliteak]]
 
== Kanpo loturak ==
{{commonskat}}
* {{en}} [http://tycho.usno.navy.mil/vphase.html Ilargiaren fasea edozein egun eta ordutan]
* {{en}} [http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/alsj The Apollo Lunar Surface Journal (NASA)]
* {{en}} [http://moonpans.com/missions.htm Assembled Panoramas from the Apollo Missions]
* {{en}} [http://www.lpi.usra.edu/research/lunar_orbiter/ Digital Lunar Orbiter Photographic Atlas of the Moon]
* {{en}} [http://www.apolloarchive.com/apollo_archive.html The Project Apollo Archive]
* {{en}} [http://www.cmf.nrl.navy.mil/clementine/clib/ Clementine Lunar Image Browser]
* {{en}} [http://www.space.gs/apolo13.html Apollo 13]
* {{en}} [http://www.exploration-space.com/28-apr-2006-nasa.html 04/28/06: NASA Exploration Workshop: Strategy Development for Return to the Moon]
* {{en}} [http://moon.google.com Google Moon] - Mapak eta argazkiak Google Earthen metodoarekin aztertzeko aukera.
{{Ilargia aurkibidea}}
{{Bizia Eguzki-sisteman}}
{{Eguzki sistema aurkibidea}}
[[Kategoria:Ilargia| ]]