Bigarren Mundu Gerra: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t zuzenketa txikia
52. lerroa:
'''Bigarren Mundu Gerra''' [[1939]]-[[1945]] urteen artean [[Lurra|mundu]] osoan hedatu zen [[gerra]] izan zen.{{Lur erref}} Munduko herrialde gehienek, tartean potentzia handi guztiek, aurkako bi aliantza militar osatu zituzten: [[Bigarren Mundu Gerrako aliatuak|Aliatuak]] eta [[Ardatzeko potentziak|Ardatza]]. Gerra osoko egoera sortu zen, zuzenean 30 herrialdetako 100 milioi pertsonari eragin ziona. Parte-hartzaile handienek euren ekonomia, industria eta zientzia gaitasun oso jarri zuten gerrako esfortzuaren alde, zibilen eta militarren baliabideen arteko muga lausotuz. Gizateriaren historian hildako gehien eragin duen guda izan da<ref>[http://secondworldwar.co.uk/index.php/fatalities Second World War: Fatalities] Secondworldwar.co.uk</ref>, munduko biztanleen %&nbsp;2 hil baitzen (50 eta 85 milioi pertsona artean), horietako gehienak [[Sobietar Batasuna|Sobietar Batasuneko]] eta [[Txina]]ko zibilak. Gerra honen barnean sarraskiak, [[Holokausto]]a bezalako [[genozidio]]ak, [[bonbardaketa]] estrategikoak, planifikatutako [[gosete]] eta gaixotasunak izan ziren; historian [[bonba nuklear]]rak erabili diren gerra bakarra izan da<ref name="gilbert">{{Erreferentzia|izenburua=The Oxford companion to World War II|argitaletxea=Oxford University Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/61175901|edizioa=New ed|isbn=0192806661|pmc=61175901|sartze-data=2019-01-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Tyner, James A.,|abizena=1966-|izenburua=War, violence, and population : making the body count|argitaletxea=Guilford Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/243601948|isbn=9781606230374|pmc=243601948|sartze-data=2019-01-08}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=BBC - Tyne - Roots - Non-Jewish Holocaust Victims : The 5,000,000 others|url=http://www.bbc.co.uk/tyne/content/articles/2005/01/20/holocaust_memorial_other_victims_feature.shtml|aldizkaria=www.bbc.co.uk|sartze-data=2019-01-08}}</ref><ref name="sommerville">{{Erreferentzia|izena=, Donald|abizena=Sommerville|izenburua=The complete illustrated history of World War II : an authoritative account of the deadliest conflicts in human history with analysis of decisive encounters and landmark engagements|argitaletxea=Lorenz|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/232365751|isbn=9780754818984|pmc=232365751|sartze-data=2019-01-08}}</ref>.
 
[[Japonia]]k [[Asia]] eta [[Ozeano Barea]] kontrolatu nahi zituen, eta [[Bigarren Txina-Japonia Gerra|gerran zegoen Txinarekin]] 1937tik<ref name="barrett">{{Erreferentzia|izenburua=China in the anti-Japanese War, 1937-1945 : politics, culture and society|argitaletxea=Peter Lang|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/43913162|isbn=0820445568|pmc=43913162|sartze-data=2019-01-08}}</ref>, nahiz eta ez zen egon gerra deklarazio formalik<ref group="oh">Txina eta Japoniaren arteko erasoak 1937tik aurrera ohikoak ziren, baina ez zen egon gerra deklarazio formalik Pearl Harborko erasoa gertatu zen arte, 1941ean.</ref> Bigarren Mundu Gerra ofizialki [[1939]]ko [[irailaren 1]]ean hasi zela esan ohi da, [[Hirugarren Reicha|Alemaniak]] [[Poloniako Bigarren Errepublika|Polonia]] [[Poloniaren inbasioa|inbaditu]] zuenean, [[Frantziako Hirugarren Errepublika|Frantziaren]] eta [[Erresuma Batua]]ren gerra deklarazioak ekarri zuena. 1939aren amaieratik 1941eko hasierara, [[kanpaina militar|kanpaina]] eta [[Hiruko Ituna|itun]] ezberdinen bidez, Alemaniak Europa kontinentalaren zatirik handiena konkistatu zuen, eta [[Italiako Erresuma (1861-1946)|Italia]] eta Japoniarekin batera Ardatza eratu zuen. 1939ko [[Molotov-Ribbentrop Ituna]]ren ondorioz, Alemaniak eta Sobietar Batasunak [[Poloniaren sobietarSobietar inbasioa Polonian|Polonia]], [[Neguko Gerra|Finlandia]], [[Besarabia eta Ipar Bukovinaren sobietar okupazioa|Errumania]] eta [[Estatu baltikoen okupazioa|Estatu baltikoak]] anexionatu eta banatu zituzten. [[Mendebaldeko Basamortuko Kanpaina|Ipar Afrika]] eta [[Ekialdeko Afrikako Kanpaina (Bigarren Mundu Gerra)|Ekialdeko Afrikako]] kanpainen ostean, eta 1940aren erdialdean [[Frantziako Gudua|Frantziaren erorketarekin]], gerrak Europako Ardatzeko potentzien eta [[Britainiar Inperioa]]ren artean jarraitu zuen. [[Balkanetako Kanpaina (Bigarren Mundu Gerra)|Balkanetako Kanpainak]], airez eman zen [[Ingalaterrako Gudua]], [[Blitz]]a eta [[Atlantikoko Gudua]]k jarraipena eman zion gerrari. 1941eko [[ekainaren 22]]an Ardatzeko potentziek [[Bizargorri Operazioa]] abiatu zuten Sobietar Batasuna inbadituz, historia osoan zehar gerra batean egondako eremurik handiena irekiz. [[Ekialdeko Frontea Bigarren Mundu Gerran|Ekialdeko Fronteak]] Ardatza geldotu zuen, batez ere Alemaniako ''[[Wehrmacht]]''a, [[erresistentzia gerra]] batean sartuz. 1941eko abenduan Japoniak [[Pearl Harborko erasoa]] egin zuen [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuen]] eta [[Malayaren japoniar inbasioa|Europar kolonien]] aurka. Erasoaren ondorioz AEBk gerra deklaratu zion Japoniari, Erresuma Batuaren babesarekin; Europako Ardatzek AEBren aurkako gerra abiatu zuten, Japoniar aliatua babesteko helburuarekin. Japoniak Ozeano Barean arrakasta azkarra izan zuen, [[kolonialismo|kolonia]] askotatik Europa kenduz; armada lokal askok Japonia babestu zuten dominazio honetatik askatzeko.
 
Ardatzak aurrera egin zuen Ozeano Barean ahalik eta 1942an Japoniak [[Midwayko Gudua]] galdu zuen arte; beranduago, Alemania eta Italiak [[El-Alameingo bigarren gudua|porrota izan zuten Ipar Afrikan]] eta, ondoren, [[Stalingradeko Gudua]]n Sobietar Batasunean. 1943an Alemaniak porrot gehiago izan zituen Ekialdeko Frontean, Aliatuek [[Siziliaren inbasio aliatua|Sizilia]] eta [[Italiaren inbasio aliatua|Italia]] inbaditu zituzten eta Ozeano Barean hainbat garaipen izan zituzten, Ardatza erretiratze estrategikora bultzatuz. [[1944]]an Mendebaldeko Aliatuek [[Normandiako Lehorreratzea|Alemaniak okupatutako Frantzia inbaditu zuten]], Sobietar Batasunak bere lurralde osoa berreskuratu zuen eta Alemania eta bere aliatuen aurka ekin zion. 1944 eta 1945 bitarte Japoniak porrot garrantzitsuak izan zituen Asian, bereziki [[Guangxiko Bigarren Kanpaina|Txinako Hegoaldean]] eta [[Hunan Mendebaldeko gudua|Erdialdean]] zein [[Birmaniako Kanpaina|Birmanian]], Aliatuek Pazifikoan Japoniako Itsas-armada murrizten zuten bitartean.