Garai helenistikoa: berrikuspenen arteko aldeak

'''Garai helenistikoa, helenismoa''' edo '''garai alexandrinoa''' [[Antzinako Grezia]]ko historiaren aro bat izan zen. Aro honen muga kronologikoa bi gertaera politiko esanguratsuk zehazten dute: alde batetik, [[Alexandro Handia]]ren heriotza ([[K. a. 323]]) eta beste aldetik, Kleopatra VII.aren eta bere maitale Marko Antonioren suizidio Aktiumgo gudako porrotaren ostean.

[[K. a. 336]]. urtean igo zen [[Mazedonia (antzinako erresuma)|Mazedoniako]] tronura [[Alexandro Handia]]. Hamabi urte eskasetan, bere konkistekin, Antzinateko inperio handienetako bat sortu zen, Mendebaldea eta Ekialdea bateratzen zituena, [[Danubio]]tik hasi eta [[Indus]]eraino.

Alexandrok hogei urte zituen bere aita [[Filipo II.a Mazedoniakoa|Filipo]] hil zutenean eta orduantxe izendatu berri zuten Alexandro Mazedoniako errege. Hiri grekoak menderaturik, eta erresumaren iparraldeko mugak baketurik, [[K. a. 334]]. urtean gerra panhelenikoa jarri zuen abian grekoen aspaldiko arerioen kontra, hots, une hartan [[Dario III.a Kodomano]] buruzagi zuen [[Persiar Inperio]] erraldoiaren kontra. Alexandrok [[Helesponto]] gurutzatu zuen, 30.000 gizoneko armadaren buru; Graniko eta [[Issosko gudua|Issosko]] guduen ondoren, feniziar kostaldeko hiriez jabeturik, [[Egipto]]n sartu zen; han, [[Alexandria]] fundatu zuen, eta faraon eta jainkotzat ezagutu zuten.

[[Gaugamelako gudua]]k, [[Tigris]] ibaiaren ondoan, Persiar Inperioko hiriburuen ateak –[[Susa (hiria)|Susa]] eta [[Persepolis]]– zabaldu zizkion. Handik abiatuta, inperioaren ekialdeko probintzien konkista hasi zuen –gaurko [[Uzbekistan]] eta [[Afganistan]]–, eta hiri asko fundatu zituen. [[K. a. 327]]. urtean, [[India]]ren konkista hasi zuen, eta [[Indus]] ibaiaren ertzeraino heldu zen. Armadak behartu zuelarik, 7.000 kilometro egin ondoren lehertuta baitzeuden soldaduak, eten egin behar izan zituen konkistak, eta [[Babilonia]]ra itzuli zen. Inperio berriaren hiriburutik, grekoak eta ekialdetarrak bateratuz antolatu zituen Alexandrok lur konkistatuak, baina oso gazte hil zen, [[K. a. 323]]an, eta antolamendu hura behera etorri zen. Hil zenean, erreinu desberdinetan zatikatu zuten inperioa haren jeneralek ([[diadoko]]ek).

Horrela hasi zen [[helenismo]]aren aroa, kultura grekoa Mediterraneo ekialdera zabaldu izana ezaugarri duena. [[K. a. III. mende]]an zehar, halako oreka bat lortu zuten [[Mazedonia (antzinako erresuma)|Mazedonia]], [[Seleukotar Inperioa|Siria]] eta [[Ptolomeotar dinastia|Egiptoko]] hiru erresuma handiek, beste erakunde politikoei gailendurik, eta horrek zibilizazio helenistikoaren garapena erraztu zuen. Baina hurrengo mendearen amaieran, oreka hori hautsi egin zuen [[Antzinako Erroma|Erromaren]] eragin gero eta handiagoak, oreka sistema hori pixkana-pixkana bere hegemoniaz ordeztu baitzuen.

Bestalde, Alexandroren inperio zaharraren ekialdea, [[Eufrates]]tik [[Indus]]era, iraniar potentzia berriaren eskuetan erori zen, [[partia]]rren eskuetan alegia. [[Augusto]]k [[Antzinako Egipto|Egipto]] hartu zuenean, [[K. a. 30]]ean, desagertu zen Alexandroren konkistekin sorturiko azken erreinua, eta Erromak beretu zuen helenismoaren ondarea, Ekialdean [[Partiar Inperioa]]ren kontra defenditu behar izan zuena.

[[Fitxategi:Map Diadochs-fr.png|thumb|ezkerrera|400px|[[Diadoko]]en erresumak [[K. a. 301]]ean]]

Antzoki kopurua ere areagotu egin zen. Ohitura zaharren arabera eraiki ziren, normalean mendi magalen ondoan. Garai honetan egokitzapen batzuk izan ziren, esate batera aktoreak antzezteko eszenatoki iraunkorrak jarriz. Honi buruzko informazio gehien duen antzokia K. a. 150. urteko [[Priene]] antzokia da.

Pergamonmuseum_Pergamonaltar.jpg|<small>[[Pergamoko Aldarea]], [[K. a. II. mendea]], [[Pergamo Museoa]], [[Berlin]]</small>

MG-Paris-Aphrodite of Milos edited.jpg|<small>''[[Venus Milokoa]]'', K. a. 130-100, [[Louvre]], Paris</small>

Laocoon group-Vatican Museums.jpg|<small>''[[Lakoon eta bere semeak]]'', K. a. 200 aldean, [[Vatikanoko Museoak]], [[Erroma]]</small>

[[Fitxategi:Serapis_Pio-Clementino_Inv689_n2.jpg|thumb|220px|[[Serapis]] jainkoa, [[K. a. IV. mende]]ko irudiaren kopia]]

IV. mendeko eskola gehienek garai helenistikoan bizirik iraun zuten. Platonen eskolak lan filosofikoa jarraitu zuen eta Akademiak K. a. I mendera arte luzatu ziren garai ezberdinetan izen ezberdinak hartuz.