Delfosko orakulua: berrikuspenen arteko aldeak

Delfos toponimoa Delfinetik dator (Δελφινης), orakulua zaintzen zuen herensuge mitologikoaren izena zena, Apolo heldu aurretik. [[K. a. IV. mendea|K. a. IV. mendetik]] aurrera, Piton deitzen hasi zitzaion Delfineren ordez, izatez, pertsonaia berbera zen arren. Elezaharraren jarraikako bi zati dira, Delfine toponimoa jarraituz, Apoloren tenpluari Delfinion (Δελφινιον) ere deitu izan zitzaion.

[[Kreso]] (K. a. [[560]]-[[546]]) [[Lidia]]ko azkeneko erregea izan zen. Berataz ([[Herodoto]] ''Historia'' i.53 eta [[Zizeron]] ''Igarpenari buruz'' II, 115, 11)n, behin batean, orakuluari kontsulta bat egin ziola esaten da, persiar inperioa inbaditzeko prest baitzegoen, eta unea egokia zen jakin nahi zuen. Orakulua honela izan zen: ἤν στρατεύηται ἐπὶ Πέρσας, μεγάλην ἀρχήν μιν καταλύσειν / Croesus Halyn penetrans magnam pervertet opum vim. "Kreso, [[Halys ibaia]] zeharkatzen baduzu (Lidia eta Persia arteko muga egiten duena), inperio handi bat suntsituko duzu." Erantzuna, bere aldeko bezala interpretatu zuen, eta, inperio handi hori persiarrena zela uste izan zuen. Baina, gudu hartan suntsitua geratu zen "inperio handia" berea izan zen, eta Lidia persiarren mende geratu zen. Hau, erantzunen anbiguotasunaren adibide bat da. Horietako asko, egile klasikoek bilduak izan ziren. Egia esan, orakulua ez zen gertaerak asmatzen saiatzen, aholku onak ematen baizik, oso zaila ez zena, santutegian, ezagutzen zen munduko azken gertakizunen berri baitzuten.

Tradizio batzuen arabera, Orakuluan lan egin zuen lehenengo pitia edo pitonisa, Sibila izenekoa zen, eta bere izena orokortu egin zen. Lanbide honen izendapen bezala erabiltzen jarraitu zen. Ez [[Homero]]k, (K. a. IX-VIII. mendeak) ezta [[Hesiodo]]k ere [[K. a. VIII. mendea]]) ez dituzte sibilak aipatzen. Hauen izena, lehen aldiz, [[K. a. VI. mendea]]n agertzen da eta [[Efeso]]ko [[Heraklito]] filosofoa (K. a. [[544]]-[[484]]) da pertsonaia hauek lehen aldiz aipatzen dituena. Pentsatzen zenez, Sibilak Asiakoak ziren, eta, nolabait antzinako pitiak ordeztu zituzten.

Barruti sakratua nolakoa izan zenaren deskribapen nahiko zehatza, [[Pausanias]]ek [[K. a. II. mendea]]n emandako informazioari eta indusketa arkeologikoek idazki horiei buruz eginiko baieztapenari esker ezagutzen dira.

Apoloren tenpluaren aurrealdean zabaltzen zen terrazan zegoen sakrifizioen aldarea. Gainera, antzoki bat eraiki zen ([[K. a. IV. mendea]]n), baita 7000 pertsonarentzako tokia zuen estadio bat ere, pitiar jokoetarako (azken hau [[K. a. 580ko hamarkada|K. a. 582an]]). [[Hipodromo]] bat ere bazegoen, oraindik aurkitu ez dena.

* '''Atenea Pronaia'''ren santutegia Marmariako terrazan zegoen, behealderantz. Pronaia hitzak, "tenplua baino lehen dagoena" esan nahi du. Terraza hontan, doriar ordenako bi tenplu zeuden: bata [[Atena|Atenearen]] omenezkoa eta beste bat [[Artemisa]]ren omenezkoa, altxor eolikoa ere bazegoen (Massaliako altxorra deitua, gaur egun [[Marseilla|Marsella]]) eta doriar altxorra. Eraikin hauekin batera, han bertan, [[K. a. IV. mendea|K. a. IV. mendeko]] [[tholos]]a zegoen. Honen hondakinek oraindik zutik diraute.

Arkeologia eta antzinako idazkiengatik [[K. a. VIII. mendea]]n Delfosko toki honetan eraikin sakratuak egon zirela ezagutzen da. [[Pausanias]]ek, [[K. a. II. mendea|K. a. II. mendeko]] historialariak, tradizioa biltzen du, eta, beste gauza batzuen artean, lehen tenpluak, bata erramuarekin, beste bat lumekin nahastutako erle argizariarekin, eta hirugarrena brontzearekin eraikiak izan zirela dio.

[[K. a. VII. mendea]]ren amaiera aldera, jada eraikitzen dira Atenea eta Apolorentzako tenplu bereziak, harrizkoak dira, zutabe dorikoekin. Euren hondakinak, denboraren igaroan, tenplu berriak eraikitzeko erabiliak izan ziren.

[[K. a. VI. mendea]]ren hasieran, Delfosko santutegiaren eboluzioan eragin handia izan zuten bi gertaera gertatu ziren. Bata, Delfosen ''anfiktionia''ren instalakuntza izan zen, bestea, Pitiar Jokoen berrantolakuntza.

[[K. a. VI. mendea]]ren lehen erdialdean 12 altxor sortu egin ziren Apoloren tenpluaren inguruan. Tenplu zahar honek [[K. a. 540ko hamarkada|K. a. 548]]. urtean su hartu zuen, eta, sutearen ondoren, bere berreraikuntza oso motela izan zen. [[K. a. 500ko hamarkada|K. a. 505]] arte ez zen amaitu tenplu berria, aurrekoa baino handiagoa. Bere eraikuntza, [[Alkmeonidas]] izeneko familia bati esker aurrera eramana izan zen, [[Atenas]]ekoa. Herodotok dioenaren arabera, familia honek, greziar mundu osoko diru ekarpen guztia kudeatu zuen.

* ''Sifnoseko altxorra'' [[K. a. 520ko hamarkada|K. a. 525]]. urtean, [[Knido|Gnidokoak]] bezalako [[kariatide]] erraldoiekin. Aro arkaikoko apaindura eta maisulanak, [[Gigantomakia]] irudikatzen duten erliebeekin. Sifnos, [[Delos]] uhartearen inguruan dagoen uharte greziarretako bat da, Antzinatean, uharte sakratua izan zena. Esaten denez, uharte honek urre meatzeak zituen, eta hondamendi baten ondoren urpean geratu ziren.

* ''Atenaseko edo atenastarren altxorra'': [[Maratongo Gudua|Maratongo guduaren]] ondorioz eskainia, garrantzitsuena izatera iritsi zen. Atenasek, ondoren, arkupe bat eskaini zuen, Mikalako itsasmuturrean persiarren aurka lortutako garaipena oroitarazteko, eta, [[K. a. 468]]an, palmondo bat urrezko datilekin eskaini zuen, Zimon buruzagi militarrak, Milziadesen semeak, persiarren aurka Eurmidonte ibaiaren itsasoratzean lortutako garaipenaren ondoren. Altxor honetan, ''Pitaida''ri erreferentzia egiten dion testuari buruzko epigrafia ikus daiteke, atenastarrek Delfosera bidaltzen zuten prozesio bat zena, Parnaso mendiaren tokiren batean gertaturiko gertaeraren bat oroitarazteko. Diotenez, toki horretan, tximista bat erori zen jainkotiar seinale bezala. Historia guztia harrian idatzia dago Apolorentzako ereserki bezala, musika oharrekin lerroen artean.

* [[K. a. 480]]an, Gelon izeneko Gela eta [[Sirakusa]]ko tiranoak, kartagoarrak garaitu zituen [[Himera]] izeneko hirian, [[Sizilia]]n. Esker on bezala, orakuluari, tripode bat urrezko [[Nike (mitologia)|Nike]] (garaipena) batekin eman zion.

=== Hondamendiak K. a. IV. mendean ===

* [[K. a. 373]]an, [[Alkmeonidas]] familiak eraikitako tenplua suntsitu zuen lurrikara bat gertatu zen.

* [[K. a. 356]]tik [[K. a. 346]]ra bitartean, hirugarren gerra sakratua gertatu zen, eta, horien ondorio bezala, suntsipena eta kalte konponezinak gertatu ziren. Foziarrek, tesaliar, beoziar eta [[Filipo II.a Mazedoniakoa|Mazedoniako Filipo II.aren]] aurka borrokatu zuten, Delfosko orakuluarekiko nagusitasuna lortzeko asmoz. Gerra hainbeste kostatu zitzaien, santutegiko altxorrik hoberenak bereganatu zituztela. Urrea eta zilarra urtu zuten, eta, emaitza horrekin, euren soldaduei ordaindu ahal izan zieten. Baina, handik gutxira, Filipo II.ak toki sakratuko autoritate osoa bereganatu zuen, eta foziarrak, hauek lapurtutako guztia dohaintzetan itzultzera behartu zituen.

* [[K. a. 339]]. urtean, laugarren gerra sakratua gertatu zen, lokriarren herriak Atenasi aurre egin zionean eta Eskines politikoak, Filipo II.aren jarraitzailea zenak Anfisa hiriari aurre egin zionean. Gertaera hauen ondorioa, [[Keroneako gudua]] izan zen, [[K. a. 338]]an, non atenastarrak eta tebastarrak garaituak izan ziren. Mazedoniarrek, ordutik, [[Grezia]] osoko nagusitasuna izan zuten.

=== K. a. III. eta II. mendeak ===

Gainbehera, [[K. a. I. mendea]]n hasi zen, eta [[III. mendea|III. menderarte]] jarraitu zuen. Denbora honetan, oraindik errespetatua zen orakulua, ospea eta bisitariak galtzen hasi zen. K. a. I. mendean izan zen Kastaliako zintzurrean harri iturri baten taila egin zen garaia, antzinatik iturburu sakratua egon zen tokian.

Baina, jada II. mendean, santutegiak, fededunak baino kuxkuxeroak ziren bisitariak jasotzen zituen. Bidaiariak hara heltzen ziren kuxkuxean aritzeko eta ez barrutia toki sakratu bezala erabiltzeko. [[Pausanias]] izan zen bisitari hauetako bat, kulturadun gizon eta antiagoleko gauzen maitale bezala iritsi zena eta ondoren, bere inpresioak historialari bezala kontatu zituena. II. mendeko jendearentzat, garai gailena eta santutegia toki sakratu bezala erabiltzeko garaia, [[XXI. mendea|XXI. mendeko]] jendearentzat [[Pizkundea|Pizkunde]] garaiko gertaerak bezain urrun zegoen. Jada [[K. a. 87]]. urtean [[Luzio Kornelio Sila|Silak]] aberastasun sakratu asko bereganatu zituen, baita metal preziatuetan eginiko ofrendak ere. Gauza bera egin zuen [[Neron]]ek [[I. mendea]]n. [[III. mendea]]n [[Konstantino I.a Handia]] enperadoreak, oraindik geratzen ziren pieza urrietako bat eraman zuen Konstantinoplara, gaur [[Istanbul]] dena. Atal hori zutabe serpentinoa zen, exentu altxatzen zena eta inork baliozkotzat jotzen ez zuena, foziarrek, 700 urte lehenago bere urrezko tripodea eraman zutenetik. Oraindik ere mantentzen da zutabe hori.