Erdi Aroa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
20. lerroa:
Bilakaera hau motela izan zen ([[V. mendea|V. mendetik]] [[XIII. mendea|XIII. mendera]]), dena den, eta oztopo andana gainditu behar izan zituen. Lehenik eta behin, Elizako dogmak kontzilioetan finkatzen ziren, eta, horretarako, denbora igarotzea beharrezkoa zen. Izan ere, zenbait dogma ez onartzerakoan, [[heresia]]k sortzen ziren, Elizaren ustetan, desagertu beharrekoak, onartutako sinesmen aitormena nagusi zedin. Horietako bat [[bisigodo]]en [[arrianismo]]a izan zen, zeinek [[Iberiar penintsula]]n [[VII. mendea|VII. mendera]] arte iraun zuen.
Horretaz gain, Bizantzioko Elizaren gainean gailendu behar izan zuen Erromako Elizak. [[Erromatar Inperioaren gainbehera|Mendebaldeko Erromatar Inperioaren desagerpenarekin]], askoz boteretsuago suertatu zen [[bizantziar Inperioa|zutik zirauen Inperioaren]] hiriburuko eliza, Bizantziokoa hain zuzen ere; eta ez zen Erromarenganako mendekotasunik onartzeko prest agertu. Onartzekotan, berdinen arteko maila handixegoa aitortuko zion Erromari. Nolanahi ere, bizantziarren [[Bizantzioko eztabaida ikonoklasta|ikonoklasiaren krisialdiarekin]] ([[726]]
Hori bezain garrantzitsua [[liturgia]] bakarra ezartzeko auzia da. Izan ere, tokian tokiko elizak bere usadioak zituen ekitaldi kristauak ospatzerakoan. [[Irlanda]]ko liturgiak [[Pazkoa]] beste data batean kokatzen zuen, eta [[Britainia Handia]]n ere eragin handia izan zuen [[Whitbyko sinodo]]ra arte ([[664]]). Kristautasuna hedatu ahala (batik bat erresuma anglo-saxoietan eta [[frankoak|frankoen]] artean), Erroma saiatu zen Elizako ohitura orok bat egin zezan, besteak beste, bere nagusitasuna bermatzeko.
117. lerroa:
Beste aldetik, [[Erdialdeko Asia]]tik ere hainbat herri iritsi zen Europaraino. [[Balkanak|Balkanetara]], [[bulgaria]]rrak etorri ziren. Zonalde horretan, aurreko mendeetan emeki-emeki zabaldu ziren [[eslaviar hizkuntzak|eslaboak]] botere-hutsuneaz baliatuta. [[Hungaria]]rrak [[Erdialdeko Europa]]ra [[IX. mendea]]ren amaieran iritsi ziren. Hortik, ingurunea arpilatu zuten harik eta Oton I.ak [[955]]ean garaitu zituen.
=== Islamaren hedapena (
[[Fitxategi:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|250px|Musulmanen hedapena 632tik 750ra.]]
{{sakontzeko|Musulmanen konkistak}}
147. lerroa:
Justinianoren ondorengo batzuek, [[Maurizio]]k eta [[Heraklio]]k [[avarar]]ren, [[bulgariar]]ren eta [[eslaviar]]ren inbasioei eutsi behar izan zieten. Konstantinoplak, garaiko Europako hiririk handienak, [[persiera|persiarren]] eta avararren setioa pairatu behar izan zuen [[626]]an. Persiarren arriskua gainditu zuen Herakliok, haien hiriburua hartuta eta haien monarka erailda. Nolanahi ere, Heraklio oraindik ere bizirik zegoen arabiarren izugarrizko hedapena ikusteko. Ehun urte baino epe laburragoan, [[Siria]], [[Palestina]], [[Egipto]] eta [[Iparraldeko Afrika]] bereganatu zituzten erraztasun txundigarriaz. Izan ere, erlijioaren aldetik zegoen batasun ezak ([[heresia]] andana sortu ziren, [[monofisismo]]a eta [[nestorianismo]]a nabarmenak izanik) erraztu zuen [[musulman]] bihurtzeko prozesua.
Inperioa oso ahulduta suertatu zen, nahiz eta Heraklioren ondorengoek Konstantinopla salbon utzi zuten bi arabiar setioetatik ([[674]]
Mehatxu hauei aurre egiteko, administrazio-sistema berria abian jarri zen. Tokian tokiko administrazio zibila zein militarra jeneral baten esku utzi ziren. Dena den, mazedoniar leinuaren eskutik ([[867]]) baino ez ziren arazo horiek gainditu, beste urrezko aro bati hasiera emanez. [[Fokas|Nizeforo Fokas]] gisako jeneral arrakastatsuei esker mugak hedatu ziren, eta [[Leon VI.a]] eta [[Konstantino VII.a]] gisako enperadoreekin kultura loratu zen berriro Konstantinoplan.
219. lerroa:
Eliza Katolikoen arazoak konpondu nahian, barnetik erreformatzeko hainbat mugimenduak sortu ziren. Horietako bat [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxfordeko Unibertsitateko]] irakasle [[John Wyclif]]ena ([[1325]] inguru - [[1384]]) izan zen. Wyclifek adierazi zuen [[Biblia]] baino beste autoritate-iturririk ez zegoela erlijio auziei zegokienez. Halaber, [[transubstantziazio]], [[zelibato]] edo [[indulgentzia|indulgentzien]] aurka mintzatu zen. [[Ingalaterra]]n jarraitzaleak, [[lolardarrak]] izenekoak, lortu arren, azkenean bertan behera geratu zen mugimendua.
[[Jan Hus]] ([[1369]]
Horrek guztiak eragin zuen elizarekiko nahigabea [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] [[Martin Luther]]ren [[erreforma protestantea|erreformaren]] aurrekari eta eragile nagusienetakoa izan zen.
226. lerroa:
* [[330]]an [[Konstantinopla]] fundatu zuen [[Konstantino]] [[erromatar enperadoreen zerrenda|enperadoreak]].
* [[378]] – [[Bisigodo]]ek lehen aldiz erromatar armada garaitu zuten [[Adrianopolisko gudua]]n.
* [[395]] – [[Erromatar Inperioa]] betiko erdibiturik geratu zen.
* [[406]] – Hainbat [[antzinako germaniarrak|germaniar tribuk]] [[Rhin]] ibaia zeharkatu zuten.
* [[410]] – [[Bisigodo]]ek [[Erroma]] arpilatu zuten.
* [[451]] – Erromatarrek eta bere aldeko germaniarrek [[Atila]] eta [[huno]]ak garaitu zituzten [[Katalauniako Zelaietako Gudua|Chalonseko guduan]].
* [[476]] – [[Mendebaldeko Erromatar Inperioa|Mendebaldeko]] azken enperadorea, [[Romulo Augustulo|Romulo Agustulo]], boteretik kendu zuen [[Odoakro]] buruzagi germaniarrak.
* [[496]] – [[Tolbiaceko gudua]]ren ondorioz, [[Klovis I.a|Klovis]] eta [[frankoak]] [[kristautasun|kristau]] bihurtu ziren.
* [[507]] – [[Klovis I.a|Klovisek]] [[bisigodo]]ak gailendu zituen [[Vouilléko gudua]]n.
* [[527]]an [[Justiniano I.a|Justinianus I]]. erregeak hasi zuen agintaldia, Erromako ekialdeko inperioko buruzagi gorena izan zenak.
* [[547]] – [[Benedikto Nursiakoa]] hil zen.
* [[570]] – [[Mahoma|Muhammad]] jaio zen.
* [[590]]
* [[597]] – [[Kolunba Ionakoa|San Kolunba]] hil zen.
* [[615]] – [[San Kolunbano]] hil zen.
* [[632]] – [[Mahoma|Muhammad]] hil zen.
* [[636]] – [[Isidoro Sibiliakoa|Sevillako San Isidoro]] hil zen.
* [[681]] – Bulgariako Lehen Inperioa ezarri zen.
* [[711]] – [[Guadaleteko gudua]]ren ondorioz [[musulman]]ek [[Iberiar penintsula]]ren bereganatzeari ekin zioten ([[718]]rako amaituta).
* [[730]] – [[Ikonoklasiaren auzia]] hasi zen [[Bizantziar Inperioa]]n.
* [[732]] – [[Karlos Martel]]ek musulmanak [[Poitiersko gudua|Tourseko guduan]] garaitu zituen.
* [[735]] – [[Beda]] hil zen.
* [[751]] – [[Pepin Laburra]]k frankoen erregetza eskuratu zuen.
* [[754]] – [[San Bonifazio]] hil zen.
* [[768]] – [[Karlomagno|Karlos Handia]] frankoen errege bihurtu zen.
* [[778]] – [[Orreagako gudua (778)|Orreagako gudua]].
* [[793]] – [[Bikingo]]en lehendabiziko erasoa burutu zen.
* [[800]] – [[Karlomagno]]
* [[843]] – [[Verdungo Hitzarmena|Verdungo Itunean]] [[Inperio Karolingioa|Karolingiar Inperioa]] banandu zen.
* [[859]] – [[Gartzia I.a]] [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erregea]] atzeman zuten bikingoek.
* [[871]]
* [[872]]
* [[905]] – [[Antso I.a Gartzez|Antso I.a]] [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko errege]] bihurtu zen.
* [[909]] – [[Cluny]] fundatu zen.
* [[911]] – Normandiarrak (egungo [[Normandia]]n) finkatu ziren.
* [[955]] – [[Hungaria]]rrak [[Lechfeldeko gudua]]n garaiturik atera ziren.
* [[962]] – [[Germaniako Erromatar Inperio Saindua]] sortu zen.
* [[987]]
* [[1004]]
* [[1040]] – [[Bizkaiko jaurerria|Bizkaiko jaurerriko]] historia [[Eneko Lopez|Eneko Lopez Harokoa]] lehen jauna.
* [[1054]] – [[Gartzia III.a]] Atapuercako guduan hil zen.
* [[1054]] – [[Zisma Nagusia|Ekialdeko Zisma]]
* [[1066]] – [[Hastingseko gudua]]ren ondorioz [[Gilen Konkistatzailea]] [[Ingalaterrako errege-erreginen zerrenda|Ingalaterrako errege]] bihurtu zen.
* [[1071]] – [[Manzikerteko gudua]]ren ondorioz [[Bizantziar Inperioa]]k [[Anatolia]] galdu zuen.
* [[1073]]
* [[1076]] – [[Antso IV.a Gartzez Peñalengoa|Antso IV.a]] hilda, Aragoiko erregea Iruñekoa ere bihurtu zen.
* [[1077]] – [[Heinrich IV.a enperadorea]] Canossara Aita Santuarengana joan zen barkamen eske.
* [[1085]] – [[Gaztelako Alfontso VI.a]]k Toledo [[hartu]] zuen.
* [[1088]] – [[Boloniako Unibertsitatea|Bolognako Unibertsitatea]] sortu zuten, [[Europa]]ko zaharrena.
* [[1096]]
* [[1098]] – [[Zisterko ordena]] sortu zen.
* [[1119]] –[[Tutera]] hartu zuen [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.a]] Borrokalariak musulmanengandik.
* [[1117]] – inguruan [[Oxfordeko Unibertsitatea]] fundatu zuten, [[ingeles]]ezko munduko lehena.
* [[1123]] – [[Letrango Lehen Kontzilioa]].
* [[1134]] – [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.a]] hilda, Iruñeko eta Aragoiko erresumak bereizi ziren.
* [[1139]] – [[Letrango Bigarren Kontzilioa]].
* [[1145]]
* [[1150]]
* [[1150]]ean – [[Parisko Unibertsitatea]] (''Sorbona'') sortu zuten, [[frantses]]ezko munduko lehena.
* [[1153]] – [[Bernard de Clairvaux]] hil zen.
* [[1155]]
* [[1158]] – [[Hansa]] sortu zen.
* [[1164]] – [[Nafarroako Erresuma]]ren lehenengo aipamena egin zen Iruñeko erresumaren ordez.
* [[1180]]
* [[1187]] – [[Saladin]]ek [[Jerusalem]] hartu zuen kristauengandik.
* [[1189]]
* [[1194]]
* [[1200]] – [[Gaztelako Erresuma|Gaztelako erresumak]] [[Araba]], [[Gipuzkoa]] eta [[Durangaldea]] okupatu zituen.
* [[1200]]
* [[1204]] – Mendebaldekoek [[Konstantinopla]] arpilatu zuten.
* [[1209]]
* [[1212]] – [[Iberiar penintsula]]n kristauek [[Navas de Tolosako gudua]]n garaipen erabakigarria eskuratu zuten.
* [[1214]] [[Frantzia]]k [[Ingalaterra]]ren aurka garaipena lortu zuen [[Bouvinesko gudua]]n.
* [[1215]] – [[Joan Lurgabea|Joan ''Lurgabea'']] Ingalaterrako erregeak [[Magna Carta]] eman zuen.
* [[1215]] – [[Letrango Laugarren Kontzilioa]].
* [[1216]] – [[Domingotar ordena]] onartu zen.
* [[1217]]
* [[1218]] – [[Salamancako Unibertsitatea]] sortu zen, [[gaztelania]]zko munduko lehena.
* [[1220]]
* [[1223]] – [[Frantziskotar]] ordena onartu zen.
* [[1226]]
* [[1228]]
* [[1234]] – [[Xanpainako leinua]] ezarri zen [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresuman]].
* [[1237]]
* [[1248]]
* [[1274]] – [[Tomas Akinokoa|Akinoko San Tomas]] hil zen.
* [[1276]] – [[Nabarreriako Gerra]]n frantziar armadak [[Iruñea]] hartu zuen.
* [[1280]] – Alberto Magno hil zen.
* [[1284]] – [[Joana I.a Nafarroakoa|Nafarroako Joana I.a]] [[Filipe Ederra]]rekin eskontzean [[Kapeto leinua|Kapetar leinua]] ezarri zen [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresuman]].
* [[1285]]
* [[1290]] – [[Coimbrako Unibertsitatea]] fundatu zen, [[portuges]]ezko munduko lehena.
* [[1291]] – [[Acre]], [[Ekialde Hurbila|Ekialde Hurbileko]] azken gotorleku kristaua, musulmanek hartu zuten.
* [[1302]] – [[Urrezko Lantzen gudua]]n zalditeria gainditurik suertatu zen Erdi Aroan lehen aldiz.
* [[1305]] – Nafarrak frantziar erregearen aurka matxinatu ziren.
* [[1307]] – [[Filipe Ederra]]k [[Tenpluko ordena|Tenpleko Zaldunen Ordena]] desegin zuen.
* [[1315]]
* [[1321]] – [[Dante Alighieri]] hil zen.
* [[1328]] – [[Kapeto leinua|Kapetar leinua]] amaitu zen. [[Frantzia]]n [[Valois leinua]] ezarri zen, eta [[Nafarroa]]n [[Evreux leinua|Evreuxtarrak]].
* [[1337]]
* [[1348]] – [[Izurri Beltza]] [[Europa]]n zehar hedatu zen, milaka hildako utziz.
* [[1349]]
* [[1356]] – [[Urrezko Bulda]]ren bidez [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|enperadorea]] hautatzeko prozedura arautu zen.
* [[1374]] – [[Francesco Petrarca|Petrarca]] hil zen.
* [[1378]]
* [[1387]]
* [[1414]]
* [[1415]] – [[Agincourteko gudua]].
* [[1420]]
* [[1429]]
* [[1451]] – [[Nafarroako Gerra Zibila]] hasi zen.
* [[1453]] – [[Konstantinopla]] [[Otomandar Inperioa|otomandarrek]] hartu zuten.
* [[1455]]
* [[1469]] – [[Elisabet I.a Gaztelakoa]] eta [[Fernando II.a Aragoikoa]] ezkondu ziren.
* [[1488]] – [[Bartolomeu Dias]] [[Esperantza Oneko lurmuturra|Itxaropen Oneko Lurrmuturraraino]] iritsi zen.
* [[1492]] – [[Kristobal Kolon]]ek [[Amerikaren aurkikuntza|Amerika aurkitu]] zuen.
* [[1498]] – [[Vasco da Gama]] [[India]]ra iritsi zen.
* [[1512]] – [[Fernando II.a Aragoikoa|Fernando Katolikoak]] [[Nafarroa]] okupatu zuen.
* [[1517]] – [[Martin Luther]]rek haren ''[[95 tesiak]]'' [[Wittenberg]]eko katedraleko atean iltzatu zituen.
== Kanpo loturak ==
|