Parisko Notre-Dame katedralaren sutea: berrikuspenen arteko aldeak

'''Parisko Notre-Dame katedralaren sutea''' [[2019]]ko [[apirilaren 15]]ean gertatu zen<ref>{{Erreferentzia|abizena=CNBC|izenburua=Paris' Notre Dame Cathedral on fire|data=2019-04-15|url=https://www.cnbc.com/2019/04/15/paris-notre-dame-cathedral-on-fire-reuters.html|aldizkaria=www.cnbc.com|sartze-data=2019-04-15}}</ref>. Sutea 18:51 inguruan hasi zen, [[Parisko Notre-Dame katedrala]]ren atikoan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Important incendie en cours dans la cathédrale Notre-Dame de Paris|hizkuntza=fr|data=2019-04-15|url=https://www.lemonde.fr/societe/article/2019/04/15/incendie-en-cours-dans-la-cathedrale-notre-dame-de-paris_5450533_3224.html|sartze-data=2019-04-15}}</ref>. Katedralaren orratz nagusia eta sabaiaren bi heren suntsitu egin ziren, eta elizaren barrualdeak kalte handiak izan zituen, goiko hormetan, leihoetan eta hainbat artelanetan.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Parisko Fiskaltzak dio ez dagoela zantzurik sutea nahita eragindakoa izan dela adierazten duenik|hizkuntza=en|url=https://www.berria.eus/albisteak/165291/suhiltzaileek-guztiz-itzali-dute-notre-dameko-sutea.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-16}}</ref> Orobat, zenbait beirate lehertu egin ziren, nahiz eta, dirudienez, arrosa-leiho nagusia onik atera. Dena dela, sabaipeko harrizko bobedakgangak ekidineragotzi egin zuen surik gehiena beheko katedralera zabaltzea. [[Emmanuel Macron]] Frantziako presidenteak iragarri zuen kanpaina bat antolatuko dela dirua biltzeko, katedrala guztien artean berreraikitze aldera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Latest: French leader vows to rebuild damaged Notre Dame|data=2019-04-15|url=https://apnews.com/91d9711a9e5549109dd04d264e02b720|aldizkaria=AP NEWS|sartze-data=2019-04-16}}</ref>

Parisko Notre-Dame (Parisko Gure Andrea) katedrala XII. mendean hasi zen eraikitzen, hargintza erabilita hormetan eta bobedangangan, eta egurra dorre nagusietan eta orratzean. Orratz nagusia XIX. mendean berreraiki zen, berunez jantzitako haritzez egina; jatorrizkoa [[1786]]<nowiki/>an kendu zen. 1991n [[UNESCO]]<nowiki/>k Munduko Ondare izendatu zuen katedrala, “Paris, Senako bazterrak” eremuaren barruan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fire breaks out at top of Notre Dame Cathedral in Paris|hizkuntza=en|url=https://www.independent.ie/world-news/fire-breaks-out-at-top-of-notre-dame-cathedral-in-paris-38017758.html|aldizkaria=Independent.ie|sartze-data=2019-04-16}}</ref>

Azken urteotan katedralak higatze nabarmena erakutsi du, harrizko zenbait lan pitzatzen hasita. 2017ko uztailean, Philippe Villeneuve Frantziako Monumentu Historikoetako arkitektuarkitekto nagusiak adierazi zuen “errudun nagusia kutsadura da”.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Notre Dame was undergoing $6.8 million renovation when massive fire broke out|hizkuntza=en-US|url=https://www.cbsnews.com/news/notre-dame-cathedral-fire-notre-dame-68-million-renovation-massive-fire-today/|aldizkaria=www.cbsnews.com|sartze-data=2019-04-16}}</ref> 2014an, Kultura Ministerioak kalkulatu zuen 150 milioi euro beharko zirela katedrala zaharberritzeko.

[[2016]]<nowiki/>an, Parisko Artxibarrutiak dei bat egin zuen hurrengo bost-hamar urteetan 100 milioi euro batzeko, diru horrekin mantentze eta zaharberritze lanak ordaintze aldera. Sua piztu zenean, orratz nagusia ari ziren eraberritzen, 6 milioi euroko kostoarekinkostuarekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Adam|abizena=Nossiter|izenburua=Notre-Dame Cathedral in Paris Catches Fire|hizkuntza=en-US|abizena2=Breeden|izena2=Aurelien|data=2019-04-15|url=https://www.nytimes.com/2019/04/15/world/europe/notre-dame-fire.html|aldizkaria=The New York Times|issn=0362-4331|sartze-data=2019-04-16}}</ref> Hori zela-eta, altzairuzko aldamioak eraiki ziren teilatuen inguruan. Halaber, sua piztu baino egun batzuk lehenago, erretiratu egin ziren beren lekuetatik harrizko, kobrezko eta brontzezko estatua asko, orratz nagusiaren oinarria inguratzen zituztenzuten hamabi apostoluenaapostoluenak barne.<ref>{{Erreferentzia|izena=El|abizena=País|izenburua=Incendio en Notre Dame, últimas noticias en directo {{!}} Los bomberos dan por extinguido el fuego en la catedral|hizkuntza=es|data=2019-04-16|url=https://elpais.com/internacional/2019/04/16/actualidad/1555401757_585012.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2019-04-16}}</ref>

Parisko Suhiltzaileen Brigadako eledun batek adierazi zuen 400 suhiltzaile aritu zirela lanean katedraleko sua itzali nahian. Baztertu egin zen ura hegazkinetatik jaurtitzea, uraren pisuak eta indarrak ahuldu zezakeelako katedralaren egitura ahuldu zezakeelako. Larrialdietako langileak saiatu egin ziren katedralean gordetzen ziren ahalik eta artelan eta erlijio-objektu gehienakgehien salbatzen. Dena dela, katedraleko eledun batek adierazi zuen artelan gehienak atera egin zirela zaharberritze lanak hasi aurretik atera zirela, nahiz eta erlikia sakratu gehienak katedralaren sakristian egon. Oraindik ez dago garbi erlikia horiek salbatu ziren edo ez. Parisko poliziak jakinarazi zuen inor ez zela hil sutearen ondorioz, baina suhiltzaile bat eta bi polizia zauritu egin ziren lanean zebiltzala.

Sua piztu eta ordubetera, katedralaren egurrezko sabaia berunezeta jantziaorratz nagusia, egurrezkoegurrezkoak orratzeta nagusiaberunez barnejantziak, suak inguratutairentsita zegoenzeuden, eta horrek eragin zuen dena bobedarengangaren gainean erortzea. Sutean erretako egur-egitura katedralaren “basoari”“oihana” zegokionizan zen: 21 hektarea haritz, hor nonbaithots, XII. eta XIII. mendeetan moztuak, katedrala bera eraikitzeko moztutako 21 hektarea inguru haritzetatik lorturiko zutabe eta habeak. Egurrezko egitura horren gainean, 210 tona berun, xaflatan hedatuak, katedralaren teilatua osatzeko. Hain zuzen ere, berun urtuak arriskutsuago bihurtu zuen suhiltzaileen lana.

Garrek katedralaren goialdea inguratu zuten, kanpandorre biak eta dorre nagusia barne. Ondorioz, sabaia eta orratz nagusia erori egin ziren. Anne Hidalgo Parisko alkateak esan zuen sutea “ikaragarria” izan zela. Sua hasi eta ordubetera, zenbait adituk uste izan zuten eraikina erabat suntsituko zela. Katedraleko eledun batek adierazi zuen: “egitura guztia erretzen ari da, ez da ezer geratuko. Ikusteko dago ea bobedakgangak, zeinak babesten duen katedrala, kalterik jasoko duen edo ez”. Ordea, 23:15ak inguruan, funtzionario frantsezfrantses batek jakinarazi zuen sutea ahuldu egin zela, eta “katedralaren dorre biak salbu daudela”. Laburbilduz, jatorrizko egitura, dorre biak barne, eta sabaiaren heren bat, kalterik gabe daude. Hala ere, suhiltzaileen kalkuluen arabera, teilatuaren 1.000 metro koadro kiskali ditu suak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Parisko Notre Dameko sutea itzalita dago, suhiltzaileen esanetan|hizkuntza=eu|url=https://www.eitb.eus/eu/albisteak/mundua/osoa/6342642/sutea-notre-dameko-katedralean-parisen-2019ko-apirilaren-16ko-egoera/|aldizkaria=www.eitb.eus|sartze-data=2019-04-16}}</ref>

Suteak nazioartearen arreta erakarri zuen, Notre Dame sinbolo ezaguna baita mundu osoan. Asko izan dira dolu mezuak egin dituzten agintariak: [[Donald Trump]]<ref>http://www.canalsur.es/noticias/mundo/reacciones-internacionales-de-preocupacion-y-tristeza-por-el-incendio-de-notre-dame/1420120.html</ref> AEBetako presidentea —“hegazkin zisternak” erabiltzea gomendatu zuen Twitter bidez—, [[Angela Merkel]] Alemaniako kantzilerra, [[Donald Tusk]] Europar Kontseiluko presidentea, [[Elizabeth II.a Erresuma Batukoa|Elizabeth II]].a Ingalaterrako erregina, [[Frantzisko (aita santua)|Frantzisko Aita Santua]], [[Xi Jinping]] Txinako presidentea, [[Pedro Sánchez Pérez-Castejón|Pedro Sanchez]] Espainiako presidentea, [[Sadiq Khan]] Londresko alkatea, [[Carla Bruni]] abeslaria, [[Hillary Clinton]] politikaria<ref>https://www.hola.com/actualidad/20190416140714/reacciones-celebridades-incendio-notre-dame-gt/</ref>, [[Neymar]] eta [[Kylian Mbappé|Mbappe]] futbolariak...

Frantziako gobernuak diru publikoa eta diru pribatua erabiliko du katedrala berreraikitzeko. Zenbait enpresarioenpresari frantsesek, hala nola [[Louis Vuitton|Louis Vuitton-ek]] eta [[Bernard Arnault]]-ek, iragarri dute bereberen enpresek 200 milioi euro emango dituztela.<ref>https://www.libertaddigital.com/internacional/europa/2019-04-16/louis-vuitton-encabeza-la-reaccion-del-empresariado-frances-para-la-reconstruccion-de-notre-dame-1276636744/</ref> baita ere [[François-Henri Pinault]]-ek ere beste 100 milioi euro emango dituzteladituela esan zuen, guztiek helburu berdinabera dutela; hau da, katedrala eraberritzekoeraberritzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Donaciones para reconstruir Notre Dame: Arnault dará 200 millones y Pinault, otros 100|url=https://www.msn.com/es-es/dinero/empresa/donaciones-para-reconstruir-notre-dame-arnault-dar%C3%A1-200-millones-y-pinault-otros-100/ar-BBVYP2p?li=AA5a7b|aldizkaria=www.msn.com|sartze-data=2019-04-16}}</ref> Patrick Pouyanne Total enpresako buruak ere 100 milioi euro agindu ditu bere enpresaren izenean. Nazioartean ere diru asko espero da biltzea helburu berarekin, erakundeek eta jendeak emanda. Sutearen biharamunean, bestalde, Emmanuel Macronek agindu zuen Frantziak bost urtean berreraikiko zuela erretako katedrala.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berria.eus|izenburua=Ikur baten zauriak sendatzera|hizkuntza=en|url=https://www.berria.eus/paperekoa/1907/002/001/2019-04-17/ikur-baten-zauriak-sendatzera.htm|aldizkaria=Berria|sartze-data=2019-04-17}}</ref>