Kataluniako Autonomia Erkidegoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
tNo edit summary
No edit summary
38. lerroa:
[[Fitxategi:NASA Satellite Catalonia.jpg|thumb|ezkerrera|230px|Kataluniako [[NASA]]ren [[satelite]] bidezko irudia.]]
 
'''Talunya''' edo '''Taluniya''' delakoa [[Lleida]]tik hurbil zegoen [[Al-Tagr al-Ala|''Al-Tagr al-Ala'']] musulmanen lurraldeko udalerri baten izena zen. ''[[Al-'Udrī]]'' (1002 — 10851002—1085)<ref>[http://books.google.cat/books?id=nrGpXHsfL3UC&printsec=frontcover&hl=ca#v=onepage&q&f=false Textos i Estudis de Cultura Catalana. Història. Miquel Coll i Alentorn. Curial Edicions Catalanes. Publicacions de l'Abadia de Montserrat. 185. orr. 2011ko irailaren 9a.]</ref> historialari eta geografo [[musulman]]ak bere ''Tarsi al-akhbār'' idazlanean aipatua da. Han jasota dagoenez, udalerria [[Lleida]] eta [[Huesca]]ren artean kokatua zegoen, ondorioz aditu askok gaur egungo [[Monzón]] udalerria dela uste dute. Izenak udalerriari [[iberiar]] jatorria ematen dio. Mairuen garaian, Monzón udalerriak ''kalat Talunya'' izeneko [[gotorleku]] edo [[gaztelu]] bat izan zuen ([[arabiera]]z «gaztelu» = ''{{lang|ar|kalat}}''), gaztelu hitza izendatzeko ''ka-'' laburdura erabiliz, ''ka Talulnya'' litzateke ([[euskara]]z ''Talunyako gaztelua''). Hipotesi horri jarraituz, [[arabia]]rrek [[Hispaniako Marka]]n bizi zirenei «''ka Talunya''-tik haratago bizi direnak» deitzen omen zieten. Arabiar jatorriak, iberiar leku izenaren bitartez, ''català'' herritar izenaren eta ''Catalunya'' leku izenaren arteko elkarrekikotasun eza azalduko luke.<ref>[http://books.google.cat/books?id=nrGpXHsfL3UC&hl=ca Textos i Estudis de Cultura Catalana: Història. Coll i Alentorn, Miquel. Curial/Abadia de Montserrat. Bartzelona. 1992, 185. orr. isbn=9788478262997]</ref>
 
Beste teoria batzuen arabera, izena kondairazko [[Otger Cataló]] [[germania]]r printzearengandik eratorria litzateke, edota [[Vallès]] eta [[Barcelonès]] eskualdetako lurretan bizi zen tribuak jasotzen zuen [[lazetano|Iaketani]] ezizenetik, [[italia]]rren eraginez ''katelans'' izendapenera eraldatu eta handik gaur egungo ''catalans'' (''katalanak'') izenean amaitzeko.<ref>[http://www.padi.cat:8080/wayback/20080508080410/www.histocat.cat/pdf/talaiotic_1.pdf El Misteri de la Paraula Cathalunya] {{ca}}</ref>
44. lerroa:
[[Fitxategi:66357-Kataluniaren datuak.svg|thumb|eskuinera|300px|Kataluniaren datu orokorrak.]]
 
[[XIV. mendea]]n '''Kataluniako Printzerria''' ("«''Principat de Catalunya"''») zuzenbide edo lege izendapena agertu zen ([[latin]]ez ''principatus'') eta [[Katalan Gorteak|Katalan Gorteen]] legedipean edo agindupean zegoen lurraldea izendatzeko erabiltzen zen, bertako subiranoa (latinez ''princeps'') [[Bartzelonako Etxea|Bartzelonako Etxeko]] erregea zen, formalki erresuma bat izan gabe Gorteek parekatutako lege batzuk zituzten konderri multzo bat zelarik. Nahiz eta Printzerriko lurraldea gerora [[Aragoiko koroa|Aragoiko Korora]] eta ondoren [[Gaztelako Erresuma]]ra batu, eta bere zati bat [[Frantziako Erresuma]]k bereganatu zuen (gaur egungo [[Ipar Katalunia]]), gaur egun oraindik "«Printzerri"» izendapena autonomia erkidegoa osatzen duten lau probintziak informalki izendatzeko sarritan erabiltzen da.
 
== Ikur nazionalak eta ospakizunak ==
[[Fitxategi:Senyera (Pl. Octavià, S. Cugat del Vallès) 01.jpg|thumb|190px|eskuinera|''[[Kataluniako bandera|Senyera]]''.]]
 
Kataluniak estatutuaren arabera hiru ikur nazional nagusi ditu:<ref>[http://www.gencat.net/generalitat/cat/estatut/titol_preliminar.htm#a8 Símbols de Catalunya]</ref> [[Kataluniako bandera|Kataluniako bandera edo ''Senyera'']], [[Els Segadors|''Els Segadors'']] ereserkia eta [[Kataluniako Egun Nazionala|Kataluniako Egun Nazionala edo ''Diada'']].
 
[[Kataluniako bandera|Kataluniako bandera edo ''Senyera'']] delakoa [[Bartzelonako Konderria|Bartzelonako kondeen]] armarriaren ohialerako aldaera da. Nahiz eta bandera honen [[XIII. mendea]]ren aurreko inolako erreferentziarik topatu ez den izan, [[Europa]] osoko bandera zaharrenetako bat da.<ref>[http://www.gencat.cat/catalunya/cat/simbols.htm Els Símbols Nacionals] Generalitat de Catalunya</ref> Katalan bandera bost oihal-zerrenda gorri eta lau horiz osatua dago, denak neurri eta zabalera berberekoak.
59. lerroa:
[[1980]]an Kataluniako Parlamentuak [[Kataluniako Egun Nazionala|Kataluniako Egun Nazionala edo ''Diada Nacional de Catalunya'']] jai egun nazional gisa ofizialki berrezarri zuen. Jaiegun Nazionala (''Diada Nacional'') edota Kataluniako Festa (''Festa de Catalunya''), urtero [[irailaren 11]]an ospatzen da, [[1714]]an [[Bartzelonako setioa (1713-1714)|Bartzelonako setioaren]] ondoren egun honetan bertan katalanek askatasuna galdu zutela oroitarazten da, gaur egun aldarrikapen ospakizuna eta zapaltzaileen aurkako erresistentziaren oroigarria delarik: berrezartze nazional baten itxaropena.<ref>[http://www.gencat.cat/catalunya/cat/simbols.htm Els Símbols Nacionals] Generalitat de Catalunya</ref> Egun honetan kataluniar agintari eta alderdi ezberdinetako ordezkariek [[Rafael Casanova]] zenaren monumentuaren aurrean lore eskeintza egiteko ohitura dute.
 
[[2012]]ko Kataluniako Jai Nazionalean [[Bartzelona]]ko erdigunean [[2012ko "Catalunya, nou estat d'Europa" manifestazioa|"«''Catalunya, nou estat d'Europa"''» manifestazio]] jendetsua ospatu zen, bertan 1,5 milioi lagun inguruk Kataluniako [[independentzia]] eskatu zutelarik.<ref>[http://www.eitb.com/eu/bideoak/osoa/951639/diada-katalunian-bideoa--manifestazioa-jendetsua-bartzelonan/ Milaka lagun bildu dira independentziaren alde, Bartzelonan. Eitb.com. 2009ko irailaren 11a.] {{eu}}</ref><ref>[http://paperekoa.berria.info/harian/2012-09-12/002/001/Erakustaldi_independentista.htm Independentziaren aldaerria. Berria.info. 2011ko irailaren 11a.] {{eu}}</ref>
 
== Historia ==
72. lerroa:
[[Fitxategi:Cortes Catalanas.jpg|thumb|ezkerrera|170px|Kataluniako Gorteak irudikatzen dituen [[XV. mendea|XV. mendeko]] miniatura.]]
 
[[Bartzelonako Konderria|Bartzelonako kondea]] zen [[Erramun Berenger IV.a|Ramon Berenguer IV.a Bartzelonakoa]] inguruko hainbat konderrietaz nagusitu eta [[1137]]an Aragoiko erregearen alaba zen [[Petronila Aragoikoa]]ren ezkondu zen, ondorioz bi leinuen arteko batasuna gauzatuz. Haien semea [[Alfontso II.a Aragoikoa]], Aragoiko erregea eta Bartzelonako kondea bilakatu zen, ordurarte elkarren artean ezberdinak ziren katalan konderriak batu zituen, horretarako izaera juridiko eta kulturala zuten hiru agiriez baliatu zelarik: ''[[Usatici Barchinonae]]'' ("«Bartzelonako Erabilerak"»), ''[[Liber domini regis]]'' ("«Errege Jabegoaren Liburua"») eta ''[[Gesta Comitum Barchinonensium]]'' ("«Bartzelonako Kondearen Balentriak"»). Argiri hauek Katalunia [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[estatu]] gisa eratu zuten, lege egitura batasun bat eta kultur erreferentzi amankomunak jasoz, bai eta mugak zehaztuz ere: «[[Salses]]en hasiz [[Tortosa]] eta [[Lleida]]n amaitzen den lurraldea» («''de Salsis usque Dertusam et Ilerdam cum suis finibus''»). Administratiboki, Katalunia eskualde izaerako lege egitureketa bat jaso zuen: [[Vegueria]]k direlaroak, hauetako bakoitzaren veguer edo agintariak erregerearen ordezkariak zirelarik. Katalunia estatuaren sorrera [[Aragoiko errege-erreginen zerrenda|Aragoiko erregearen]] lege agirietan ''Cathalonia'' izendapena agertzen denean adierazia dago, aurreko esanahi geografiko arruntetik eremu politiko eta etniko zehaztu baten izendapena izatera iragan zelarik.
 
[[1319]]an [[Jakue II.a Aragoikoa]]k [[Aragoiko Erresuma]], [[Valentziako Erresuma]], [[Mallorcako Erresuma]] eta Kataluniaren batasuna finkatu eta estatu ezberdinen arteko batasun ahaltsu baten bidez<ref>''"El impulso decisivo vino de la mano de Jaime II, que con gran habilidad transformó la unión dinàstica en una federación de Estados, todavía imperfecta, pero de gran efectividad, sobre todo cara a la proyección mediterránea de la Corona, utilizando para ello las Cortes particulares de cada Estado, delimitando las fronteras entre ellos, y dotándolos de administraciones y gobiernos similares, aunque conservando sus particularidades fiscales, monetarias o judiciales. Como señaló E. Sarasa (La Corona de Aragón en la Edad Media, Zaragoza, 2001) "la dualidad monarquía común y diversidad territorial parece que fue la clave del éxito de la Corona de Aragón como realidad histórica, al margen de las denominaciones aplicadas por algunos autores (Imperio catalano-aragonés, Confederación catalano-aragonesa, Condes-Reyes, etc.). En tiempos de Jaime II "Corona de Aragón" (Corona Aragonie) era la denominación habitual para el dominio real. La monarquía cohesionaría la actuación exterior de los tres Estados, cuyos objetivos eran similares, pero siempre tratando de equilibrar las fuerzas centrales y las periféricas; de modo que para fortalecer el conjunto, Jaime II promovió en la Cortes de Tarragona -en 1319- el Privilegio de Unión, proclamando la indivisibilidd de los tres Estados que integraban la Corona de Aragón, y en el juramento real se introdujo la fórmula de mantener íntegra y unida la Corona. En definitiva, La Corona de Aragón era la Corona del rey. No olvidemos, por lo demás, que la Corona de Aragón no fue sólo una construcción política, sinó también una potencia mercantil, marítima y cultural de primer orden en el Mediterráneo, cuyo éxito se basó en el papel de la monarquía como institución indiscutible y aglutinadora, posición que se afirmó en el tránsito de los siglos XIII y XIV, precisamenet durante el reinado del rey Justo."'' Hinojosa Montalvo, José; Jaime II y el esplendor de la Corona de Aragón; 268-269. orr.</ref> [[Aragoiko koroa|Aragoiko Koroa]] sortu zuen,<ref>[http://web.archive.org/web/20110720110650/http://www.seacex.es/Spanish/Publicaciones/126/corona_aragon_08_03_expan.pdf «La expansión: el Casal d'Aragó (1213-1412) / L'expansió: el Casal d'Aragó (1213-1412)»], en [[Ernest Belenguer]], Felipe V. Garín Llombart y Carmen Morte García, ''La Corona de Aragón. El poder y la imagen de la Edad Media a la Edad Moderna (siglos XII - XVIII)'', Sociedad Estatal para la Acción Cultural Exterior (SEACEX), Generalitat Valenciana y Ministerio de Cultura de España - Lunwerg, 2006. ISBN 84-9785-261-3: ''"Entre los siglos XII y XIV, la documentación poco habla de Corona de Aragón y más del [[Aragoiko koroa|Casal d'Aragó]], si bien la expresión de Corona de Aragón ya se observa con Jaime el Justo, prevaleciendo así el título jerárquico del reino por delante del de condado y principado.|Belenguer, Garín Llombart y Carmen Morte, «La expansión: el Casal d'Aragó (1213-1412) / L'expansió: el Casal d'Aragó (1213-1412)», ''op. cit''. 2006.''</ref> betiere lurralde bakoitzaren berezitasunak errespetatuz eta elkarren artean antzekoak eta parekideak ziren politika egiturak garatuz: Legebiltzarrak, Generalitateak eta konstituzio sistema. [[Aragoiko Etxea]] zena [[Trastamara leinua|Trastamara Leinua]] eta [[Habsburgo|Habsburgo Leinuarekin]] elkartzeak ez zuen Aragoiko Koroa osatzen zuten estatuen konstituzio sistema eraldatu.
78. lerroa:
[[Fitxategi:Els segadors.jpg|220px|thumb|[[Segalarien Gerra]] irudikatzen duen [[1910]]ko [[H.Miralles]]en margolana.]]
 
[[1640]]an Olivares kondearen proiektu [[zentralismo|zentralistak]] [[Segalarien Gerra]] piztu zuen, honen ondorioa [[Portugalgo Erresuma]]ren banaketa eta [[Frantziako Erresuma]]k [[Rosselló]] eta [[Cerdanya]] bereganatzea izan zen.<ref>[http://www.smae.diplomatie.gouv.fr/choiseul/ressource/pdf/D16590001.pdf Pirinioetako Akordioaren testu osoa] Frantziako Artxibategi Nazionalera transkribatua ([[PDF]]en) {{fr}}</ref> [[Espainia|Espainiako Erresuman]] [[Borboi leinua|Borboi Leinua]] erregetzara iristeak [[Europa]] mailan [[Espainiako Ondorengotza Gerra|Ondorengotza Gerra]] ekarri zuen eta [[1705]]an katalan lege sistemaren murrizketak [[Monarkia Katolikoa]] osatzen zuten estatuen arteko barne gerrak eragin zituen. Gerraren amaieran [[Espainia|Espainiako Erresumak]] bere [[Italia]], [[Flandria]], [[Menorca|Menorka]] eta [[Gibraltar]]reko jabegoak galduaz amaitu zen, bai eta [[Planta Berriko Agiriak]] eta [[monarkia absolutu|borboi absolutismoaren]] ezarketaz.
 
[[XIX. mendea]]n zehar jazotako [[Antzinako Erregimena]]ren gainbehera eta [[liberalismo|erregimen liberalen]] ezarketak ez zuen Kataluniaren eta Aragoiko Koroaren gainerako estatuen konstituzio sistema berreskuratzea ekarri, baizik eta [[Espainia|Espainiako Erresuma]] erregimen politiko zentralizatu gisa nagusitu zen. Halere, mende honen erdialdera Kataluniako historian garrantzi handia izan zuen ''[[Renaixença]]'' ("«Berpizkudea"») izeneko katalan kultur, literatur eta hizkuntzaren aldeko mugimendua eta berpizkundea eman zen, gerora [[Katalanismo|katalan nazionalismoaren]] iturbura izango zena.
 
[[XX. mendea]]n zehar [[Kataluniako Mankomunitatea]] eta [[Kataluniako Generalitatea|Errepublikar Generalitatea]] bezalako deszentralizazio administratibo saiakerak burutu ziren, baina [[1978]]an [[Espainiako 1978ko konstituzioa|Espainiako Konstituzioa]] eta [[1979ko Kataluniako Estatutua]] onartu ziren arte, ez zen gaur egungo [[autonomia erkidego]]en sistema politiko-administratiboa ezarri. [[2006ko Kataluniako Autonomia Estatua]]ren hitzaurrearen arabera «Kataluniako Legebiltzarrak, katalanen sentimendua eta borondatea bilduz, Katalunia [[nazio]] gisa definitzen du», nahiz eta gaur egun indarrean dagoen [[Espainiako 1978ko konstituzioa|Espainiako Konstituzioak]] Kataluniako erralitatea nazionalitate historikora mugatu izan.<ref>[http://www.gencat.net/generalitat/cat/estatut/preambul.htm Preàmbul de l'Estatut d'Autonomia de Catalunya - Kataluniako Autonomia Estatutuaren hitzaurrea.] {{ca}}</ref>
99. lerroa:
Kataluniak 32.000 km² inguruko azalera du. Iparraldean [[Andorra]] (65,3 km) eta [[Frantzia]]ko [[Ekialdeko Pirinioak]] departamenduarekin muga egiten du, mendebaldean [[Aragoi]]ekin (359,9 km), hegoaldean [[Valentziako Erkidegoa]]rekin (52,9 km) eta ekialdean [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoarekin. Bere [[geografia]] kokapenak [[Erdi Aroa|Erdi Arotik]] Mediterraneoko gainerako herrialdeekin nahiz [[Europa]]ko kontinentearekin harreman oparoak izatez erraztu izan dio.
 
Kataluniako azaleraren %&nbsp;28,7 [[nekazaritza]] eta soroetarako erabilia da; %&nbsp;15,7 [[larre]] eta [[larre|zelaiak]] dira; %&nbsp;l,1 [[ibai]]ak; %&nbsp;43,4 [[baso]]ak, %&nbsp;6,7 hirigune edo herriguneak, eta %&nbsp;4,6 zehaztu gabeko jardueratarako erabili ohi da.<ref>[http://www15.gencat.net/pres_catalunya_dades/AppPHP/cat/territori.htm#territori Quin tipus de territori tenim?] {{ca}}</ref>
 
=== Topografia ===
135. lerroa:
[[Euri]]ari dagokionez, Katalunian bi eremu bereiz daitezke:
 
* Katalunia hezea: [[Pirinioak]], [[Pirinioaurrea]], [[Pirinioazpia]] eta [[Itsasertz Aurreko Mendilerroa]]n dauden zenbait gune menditsuk osatzen dute, bertan euri-jasak urteko 700 mm baino gehiagora ailegatu daitezkelarik.;
* Katalunia idorra: Gainotzekogainotzeko lurraldea, bertan euri-jasak urteko 700 mm baino ur kopuru gutxiago lagatzen dutelarik.
 
Euri-jasek ekinozio joera izan ohi dute. Mediterraneoan udak lehorrak dira eta udaberriak euria egin ohi du. Pirinioetan, [[maiatz]]ean eta [[ekain]]ean ugariak izan ohi dira, eta udak orokorrean hezeak.
144. lerroa:
Tenperaturak nahiz euri-jasak kontuan hartu ezkero, Katalunia hiru klima eremuetan banatzen da:
 
* [[Mendiko klima]] ([[Pirinioak|Pirinoetako]] goi eremuak),
* [[Klima ozeaniko|Atlantiar klima]] ([[Garona]]ren ibarra),
* [[Klima mediterraneo]]a (gainerako lurraldean), hau goi mendiko eta behe mendiko bi eremutan banatzen delarik.
 
306. lerroa:
{{sakontzeko|Arango Harana}}
 
[[Arango harana|Arango Harana]] eskualdeak bere lurraldeko gai publikoak kudeatzeko lege erregimen berezia eta autonomia du. Bertako aginte erakundea [[Arango Kontseilu Nagusia|Conselh Generau d'Aran]] da ("«[[Arango Kontseilu Nagusia]]"»), hau honako kide eta organuz osatua dago: ''Síndic'' ("«Sindikoa"»), ''Plen des Conselhèrs'' ("«Kontseilarien Batzarra"»), ''Conselhères Generaus'' ("«Kontseilari Nagusiak"») eta ''Comission d'Auditors de Comdes'' ("«Kontu Auditoreen Batzordea"»). ''Síndic'' delakoa, ordezkari gorenena da eta Generalitateak Arango Haranean duen ordezkaria. Eskualde honetako berezko hizkuntza [[aranera]] da, Katalunian ere ofiziala delarik.
 
== Politika ==
312. lerroa:
[[Fitxategi:RJ-Barcelona2.jpg|thumb|[[Kataluniako Generalitatearen Jauregia]].]]
 
[[Espainiako 1978ko konstituzioa]]k Kataluniako autonomia erkidegoak nazionalitate gisa bere autogobernua izan dezan bermatzen du. Kataluniako oinarrizko erakunde araua [[2006ko Kataluniako Autonomia Estatutua]] da. Estatutu honen arabera, Kataluniako autogobernua politikoki [[Kataluniako Generalitatea]]ren aginte eta administraziopean antolatzen da. Kataluniako Generalitatea honako gobernu erakunde hauek osatzen dute:<ref>[http://www.gencat.net/generalitat/cat/estatut/titol_2.htm De les institucions] Estatut d'Autonomia de Catalunya, 2006 {{ca}}</ref>
 
Kataluniako Generalitatea honako gobernu erakunde hauek osatzen dute:<ref>[http://www.gencat.net/generalitat/cat/estatut/titol_2.htm De les institucions] Estatut d'Autonomia de Catalunya, 2006 {{ca}}</ref>
* [[Kataluniako Parlamentua]] ("Parlament de Catalunya"): Kataluniar gobernuko [[botere legegile]]a da. Legebiltzar honetan eztabaida politikoa gauzatuz gain, gobernuaren ekintza politikoa kontrolatu eta bultzatzen da. Bere ahalmenen artean, legebiltzarrak Generalitatearen aurrekontuak onartzen ditu. Gutxienez 100 legebiltzarkide edo diputatuz eta gehienez 150ez osatua dago, hauek lau urtero alderdi ezberdinen zerrenda itxiekin ordezkaritza proportzional bidez hautatuak izan ohi dira.
 
* [[Kataluniako Parlamentua]] ("«''Parlament de Catalunya"''»): Kataluniar gobernuko [[botere legegile]]a da. Legebiltzar honetan eztabaida politikoa gauzatuz gain, gobernuaren ekintza politikoa kontrolatu eta bultzatzen da. Bere ahalmenen artean, legebiltzarrak Generalitatearen aurrekontuak onartzen ditu. Gutxienez 100 legebiltzarkide edo diputatuz eta gehienez 150ez osatua dago, hauek lau urtero alderdi ezberdinen zerrenda itxiekin ordezkaritza proportzional bidez hautatuak izan ohi dira.
* [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Generalitateko Presidentzia]] ("Presidència de la Generalitat"): [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Generalitateko Presidentea]] buru duela. Presidentea Generalitatearen ordezkari gorenena da, bai eta [[Espainia|Espainiako estatuak]] Katalunian duen ordezkari nagusia ere. Bere eginkizuna Kataluniar Generalitatearen ekintzak zuzentzea da, hortaz Kataluniako Agintaritzaren [[Botere betearazle|botere betereazlearen]] ordezkaria da.
 
* [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Generalitateko Presidentzia]] ("«''Presidència de la Generalitat"''»): [[Kataluniako Generalitateko presidenteen zerrenda|Generalitateko Presidentea]] buru duela. Presidentea Generalitatearen ordezkari gorenena da, bai eta [[Espainia|Espainiako estatuak]] Katalunian duen ordezkari nagusia ere. Bere eginkizuna Kataluniar Generalitatearen ekintzak zuzentzea da, hortaz Kataluniako Agintaritzaren [[Botere betearazle|botere betereazlearen]] ordezkaria da.
* [[Kataluniako Generalitatea|Kataluniako Gobernua edo Kontseilu Exekutiboa]] ("Govern o Consell Executiu de Catalunya"): Kataluniako Gobernua edo Kontseilu Exekutiboa delakoa Generalitatearen ekintza politikoa eta administrazioa zuzentzen duen kide anitzeko organu gorena da. Gobernuaren burua Generalitateko presidentea da, lehen kontseilaria eta beste kontseilari batzuk dira. Honen arabera, Gobernuaren eskumen nagusiak hezkuntza, osasuna eta kulturaren ingurukoak dira. Generalitatearen finantzaketa Kataluniako Autonomia Estatutua eta Autonomia Erkidegoen Finantzaketaren Lege Organikoak arautzen du.
 
* [[Kataluniako Generalitatea|Kataluniako Gobernua edo Kontseilu Exekutiboa]] ("«''Govern o Consell Executiu de Catalunya"''»): Kataluniako Gobernua edo Kontseilu Exekutiboa delakoa Generalitatearen ekintza politikoa eta administrazioa zuzentzen duen kide anitzeko organu gorena da. Gobernuaren burua Generalitateko presidentea da, lehen kontseilaria eta beste kontseilari batzuk dira. Honen arabera, Gobernuaren eskumen nagusiak hezkuntza, osasuna eta kulturaren ingurukoak dira. Generalitatearen finantzaketa Kataluniako Autonomia Estatutua eta Autonomia Erkidegoen Finantzaketaren Lege Organikoak arautzen du.
Erakunde hauetaz gain, Generalitateko beste erakundeak Parlamentuak berak sortzen dituenak ere badira. Berme eta kontrol organu gisa, horiek ere gaur egun Generalitatea osatzen dute: [[Síndic de Greuges de Catalunya]] ("Kataluniako Kalteordainen Sindikoa"), kataluniar hiritar guztien eskubide eta askatasunen bermatzailea da ([[Euskal Autonomia Erkidegoko Arartekoa|Euskadiko Arartekoaren]] parekidea); [[Sindicatura de Comptes de Catalunya]] ("Kataluniako Kontuen Sindikatura"), organu honek Kataluniako erakunde publikoen ekonomia kontuak kontrolatzen ditu; eta [[Consell de Garanties Estatutàries]] ("Estatutuaren Bermen Kontseilua"), Generalitatearen xedapenak Kataluniako Estatutua eta Espainiako Estatuaren Konstituzioaren arabera egokitu daitezen arduartzen da.
 
Erakunde hauetaz gain, Generalitateko beste erakundeak Parlamentuak berak sortzen dituenak ere badira. Berme eta kontrol organu gisa, horiek ere gaur egun Generalitatea osatzen dute: [[Síndic de Greuges de Catalunya|''Síndic de Greuges de Catalunya'']] ("«Kataluniako Kalteordainen Sindikoa"»), kataluniar hiritar guztien eskubide eta askatasunen bermatzailea da ([[Euskal Autonomia Erkidegoko Arartekoa|Euskadiko Arartekoaren]] parekidea); [[Sindicatura de Comptes de Catalunya|''Sindicatura de Comptes de Catalunya'']] ("«Kataluniako Kontuen Sindikatura"»), organu honek Kataluniako erakunde publikoen ekonomia kontuak kontrolatzen ditu; eta [[Consell de Garanties Estatutàries|''Consell de Garanties Estatutàries'']] ("«Estatutuaren Bermen Kontseilua"»), Generalitatearen xedapenak Kataluniako Estatutua eta Espainiako Estatuaren Konstituzioaren arabera egokitu daitezen arduartzen da.
 
[[2006]]ko Estatutuaren arabera Kataluniako [[botere legegile]] Kataluniako Justizia Auzitegi Gorenean datza. Justizia Auzitegi Goren honen eskumenak erankudeetako hainbat mailetako baliabide eta prozedurak ezagutzean datza, honen bidez Estautuak onartutako eskubideak aitortu eta bete daitezen zainduz. Dena dela, maila jurisdikzional, zibil, nahiz auzi administratibo eta sozialetan eskuduna da, eta baita etorkizunean sortu daitezkeen beste batzuetan ere.
337 ⟶ 339 lerroa:
[[XX. mendea]]n zehar Kataluniak hainbat etorkin-samalda hartu ditu. [[1900]]ean Kataluniako biztanleria bi milioikoa zen. [[1960ko hamarkada]]n, berriz, jada bost milioi biztanle zituen; hazkunde hori ez zen berezko leherketa [[demografia|demografiko]] baten ondorioz bakarrik gertatu, gehienbat [[Espainia]]tik jasotako immigrazioari esker jazo zen, bereziki [[Andaluzia]], [[Murtzia]] eta [[Extremadura]]ko etorkinei esker. [[1990eko hamarkada|1990ko hamarkadan]] bigarren etorkin-samalda ailegatu zen, hori Espainiako herritarrek barik, atzerriko etorkinek osatu zuten nagusiki.
 
[[2005]]eko [[jaiotza tasa]] %&nbsp;11,6 zen, eta [[heriotza-tasa]] %&nbsp;8,9.<ref>[http://www.idescat.net/territ/BasicTerr?TC=5&V0=3&V1=3&V3=914&V4=917&ALLINFO=TRUE&PARENT=1&CTX=B Moviment Natural. Fecunditat] {{ca}}</ref><ref>[http://www.idescat.net/territ/BasicTerr?TC=5&V0=3&V1=3&V3=914&V4=918&ALLINFO=TRUE&PARENT=1&CTX=B Moviment natural. Mortalitat] {{ca}}</ref> Biztanleriaren hazkunde tasa %&nbsp;2 zen. Adin piramideari dagokionez, talderik ugariena 20-50 urte bitartean dutenena da, eta europar ongizate-gizarte gehienetan gertatzen denaren antzera, biztanleriaren zahartze nabarmena antzematen da (adinduen kopurua gero eta handiagoa da),<ref>[http://www.idescat.net/territ/BasicTerr?TC=5&V0=3&V1=3&V3=914&V4=915&ALLINFO=TRUE&PARENT=1&CTX=B Estructura per edats, envelliment i dependència. Sèrie temporal] {{ca}}</ref> bizi-itxaropena handituz eta langa 80 urtetan ipiniz.<ref>[http://www.gencat.cat/catalunya/cat/poblacio.htm La població de Catalunya] {{ca}}</ref>
 
== Ekonomia ==
[[XIX. mendea|XIX. mendetik]] Katalunia [[oihal]]gintza [[Industria|industrial]] usadio handia duen herrialdea izan da. Gaur egun, Kataluniako [[ekonomia]] sektore nagusienak [[industria]], [[turismo]]a eta [[zerbitzu (ekonomia)|zerbitzuak]] dira. [[1995]]-[[2004]] bitarteko urteko bataz-besteko hazkundea espainiar bataz-bestekoaren azpitik edon zen. Halere, [[2005]]an %&nbsp;3,3 hazi zen, espainiar bataz-bestekoaren portzentaia berdinean eta europar bataz-bestekoaren gainetik. Iturri berdinen arabera, Katalunia bere [[Barne produktu gordin]]a [[erosteko ahalmen parekotasun]]ari dagokionez, erkidego autonomien sailkapenean laugarrena zen. Izan ere, Espainiako [[BPG]] osoaren %&nbsp;18,8 zen, industria sektorearen BPGaren %&nbsp;25,5, eta zerbitzu sektorearen BPGaren %&nbsp;17,5.<ref>[http://www.cidem.com/catalonia/en/about/facts/index.jsp Facts and Figures] {{en}}</ref> [[2005]]an Kataluniako [[langabezia]] tasa %&nbsp;6,6 zen.
 
[[2008]]. urtean Kataluniako BPGaren hazkundea oso nabarmen murriztuz joan zen: [[2007]]ko urte arteko hazkundea %&nbsp;3,6 izan zen, 2008ko lehenbiziko hiruhilekoa %&nbsp;2,5, eta bigarren hiruhilekoa %&nbsp;1,5.
 
[[Fitxategi:050529 Barcelona 130.jpg|thumb|210px|ezkerrera|[[Bartzelona]]ko [[Avinguda Diagonal]] etorbidean dagoen [[La Caixa]]ren eraikina.]]
 
[[2005]]eko Espainia osoko goi teknologiako esportazioak kontuan hartuta, Kataluniakoak %&nbsp;34,6 ziren. Urte berean, Kataluniako inportazioak espainiar Estatu osoko %&nbsp;29 ziren, eta esportaziak, berriz, – %&nbsp;26,8. Urte hartako espainiar Estatuko [[Ikerkuntza eta garapena|ikerkuntza eta garapenako (I+G)]] gastuen %&nbsp;22,8 Katalunian gauzatu ziren.
 
[[Fitxategi:Fàbrica SEAT Martorell.JPG|thumb|200px|eskuinera|[[Martorell]] udalerriko [[SEAT]] [[automobilgintza]] lantegiaren aireko ikuspegia.]]
 
Bestalde, Katalunia [[Espainia]]koEspainiako lehenbiziko helmuga turistikoa da; [[2005]]an [[urtarril]]a eta [[azaro]]aren artean 13,2 milioi turista bertaratu ziren, Espainiara iritsitakoen %&nbsp;25,3: urte bakar batean, %&nbsp;12,7ko hazkundea. Kataluniako turismogune garrantzitsuenak [[Bartzelona]] hiribura, [[Costa Brava]]ko hondartzak, Bartzelonako kostaldeko hondatzak ([[Mataró]]tik hasi eta [[Vilanova i la Geltrú]] arteraino) eta [[Tarragonako probintzia]]ko [[Costa Daurada|Costa Doradako]] hondartzak dira, bai eta [[Pirinioak|Pirinioetako]] [[eski|eski-estazioak]] ere: [[Vaquèira-Beret]], [[La Molina]], [[Espot Esquí]], [[La Masella]], [[Port Ainé]], [[Núria harana|Vall de Núria]], [[Boí Taüll]], [[Port del Comte]], [[Rasos de Peguera]], [[Tavascan Pleta del Prat]] eta [[Vallter 2000]].
 
Kataluniako etxebizitzen salneurria [[Hego Euskal Herria]] eta [[Madrilgo Erkidegoa]]rekin batera Espainiar Estatu guztiko garestienetakoa da. [[2005]]an metro karratuko 3.397 [[euro]] ordaintzen zen, [[Bartzelona]]ko hiria [[Donostia]] eta [[Madril]]ekin batera Espainian etxebizitza bat erosteko hiririk garestienen artean sailkatzen zen. Halere, [[2005]]an Espainiar Estatu guztiko hiririk garestiena Bartzelona zen, bataz-beste metro karratu bakoitza 3.700 eurotan zegoelarik.
366 ⟶ 368 lerroa:
 
Autopista sarearen egitura Bartzelonan zentralizatua dago:
* [[AP-7]]: Kataluniako autopista garrantzitsuena da, "«Mediterraneoko Autopista"» izenez ezaguna, honek Katalunia zeharkatzen du, alde batetik [[Gironako probintzia]]n barna [[Bartzelona]] eta [[La Jonquera]] elkarlotuz, eta bestaldetik [[Tarragonako probintzia]]n barna Bartzelona eta [[Valentzia]] elkarlotuz. [[AP-7]] autopistak sahiesbide baten bitartez Bartzelona hiritik igarotzea sahiesten du, [[Molins de Rei]] eta [[Montmeló]] udalerriak elkarlotuz. Errepide hau, [[B-30]]a, Bartzelonako hirugarren ingurabidea da eta [[Vallès]] eskualdea iparraldetik hegoalderako norantzan zeharkatzen du.
* [[AP-2]]: Autopistaautopista honek [[Lleidako probintzia]]n barna Bartzelona eta [[Zaragoza]] hiriak elkarlotzen, ibilgailu trafiko kopuruari dagokionez Kataluniako bigarren autopista da, eta [[Euskal Herria|Euskal Herritik]] Kataluniara datozten [[euskaldun]]en ibilgailuen ohiko sarbidea da.
* [[C-32]]: Autopistaautopista hau "«Pau Casalsen Autopista"» izenez ere ezagutzen da, Bartzelona eta [[El Vendrell]] udalerriak elkarlotzen ditu, [[Garrafeko Parkea|Garrafeko Parkeko]] kostaldeko errepidearen tunelak sahiesten dituelarik. Denera 56,3 kilometroko luzera du eta bi ordainleku dituenez, Europako autopista garestiena da. Bartzelona hiriburutik [[Palafolls]] udalerrira doan autopista ere C-32 gisa izendatu ohi da, "«Maresmeko Autopista"» izendapenaz ezagutzen delarik.
* [[C-25]]: Autopistaautopista honek [[Riudellots de la Selva]] ([[Gironako probintzia|Girona]]) eta [[Cervera]] ([[Lleidako probintzia|Lleida]]) udalerriak elkarlotu eta Bartzelona hiriburua zeharkatzea ekidinez. Denera 153 kilometro luze ditu eta "«Zehar-Ardatza"» izenez ezagutzen da ("«''Eje Transversal"''»).
* [[C-15]]: "«Ardatz-Diagonal"» izenez ezagutzen da ("«''Eje Diagonal"''»), [[Manresa]] udalerria, [[Vilanova i la Geltrú]] udalerria eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] itsasoa elkarlotzen ditu.
 
=== Trenbideak ===
382 ⟶ 384 lerroa:
* Bartzelona eta [[Zaragoza]] elkarlotzen dituena: [[Manresa]] udalerria iraganez eta [[Lleidako probintzia]]n barna. Ibilbide hau [[Euskal Herria|Euskal Herritik]] Kataluniara joan-etorrian dabiltzanak erabili ohi dute.
 
Kataluniako trenbideen jabeak [[Administrador de Infraestructuras Ferroviarias|ADIF]] eta [[Ferrocarrils de la Generalitat de Catalunya|Kataluniako Generalitatearen Trenak]] dira ("«''Ferrocarrils de la Generalitat de Catalunya"''»). Eragileei dagokionez, Katalunian jardun ohi duten tren-konpainiak [[Renfe Operadora]] eta [[Ferrocarrils de la Generalitat de Catalunya|FGC]] dira.
 
[[2008]]ko lehenbiziko hilabeteetan zehar, [[Bartzelona-Sants geltokia|Bartzelona-Sants geltokira]] [[Abiadura handiko tren|Abiadura Handiko Trenaren]] martxan jarri zen, hiru linea zerbitzatzen dituelarik: Bartzelona - Madril, Bartzelona - Sevilla eta Bartzelona - [[Málaga]]. Datozen urteetan abiadura handiko linea [[Frantzia]]ko mugara luzatuko da, han aurrera jarraitu eta gaur egungo abiadura handiko frantziar trenbide-sareakin lotuko da, ondorioz Bartzelona eta [[Paris]] hiriak elkarlotuko direlarik.
 
Bestalde, [[2005]]ko [[abendu]]an Kataluniako Generalitateak 1.100 kilometro trenbide linea berri eraikiko zituela iragarri zuen, horietatik 200 kilometro burdinbide arruntak eta 800 kilometro abiadura handiko burdinbideak, hauek kataluniar hiriak zeharka elkarlotuko dituztelarik. [[2006]]-[[2026]] bitartean gauzatuko den egitasmo horrek 25.000 miloi eurotako inbertsioa ekarriko omen du.
 
=== Portuak ===
399 ⟶ 401 lerroa:
* [[Girona-Costa Brava aireportua]]: bereziki kostu baxuko konpainiek erabili ohi dute, [[Costa Brava]]ra doazen turisten helmuga da.
* [[Reusko aireportua]]: Tarragonako probintziako turismoari begira eraiki zen. Bartzelona hiritik ordu batera dago.
* [[Sabadelleko aireportua]]: Ezez du hegaldi komertzialik, hegaldi orokorrerako erabili ohi da.
* [[Lleida-Alguaire aireportua]]: [[2010]]an inauguratua.
* [[Seu d'Urgelleko aireportua]]: [[1984]]an itxia eta [[2010]]an berrirekia.
423 ⟶ 425 lerroa:
[[Fitxategi:Unitat de Transit cotxe patrulla.jpg|thumb|180px|eskuinera|Mossos d'Esquadraren patruila-autoa.]]
 
Kataluniak bere berezko polizia du, [[Mossos d'Esquadra]] direlakoak, bere jatorria [[XVIII. mendea]]n dago eta [[Europa]]ko polizia zibil zaharrenakoen artean kokatzen da. [[1980]]tik aurrera Kataluniako Generalitatearen agindupean dago, eta [[1994]]-[[2008]] bitartean Katalunia osoan [[Guardia Zibila|Goardia Zibila]] eta [[Espainiako Polizia Nazionala|Espainiako Polizia]] ordezkatuz hedakuntza prozesua gauzatu zuen. Halere, Espainiar Estatuak Katalunian eginkizun zehatz batzuk burutzeko polizia agente kopuru mugatu bat mantentzen du: portu, aireportu, kostaldeak eta mugak zainketa, atzerritarren erregimen orokorra, nortasun agirien kudeatzea, arma, droga eta lehegailuen trafikoaren aurkako borroka, Estatuaren babespen fiskala eta Espainiako Konstituzioak ezartzen dituen beste hainbat funtzio.
 
Segurtasunari dagokionez, Kataluniako udalerri bakoitzean tokian-tokiko udalaren agindupeko udaltzaingoak daude ("«''Policia Local"''»). Gaur egun 200 udaltzaingo inguru daude. Udaltzaingo bakoitza jatorri zibila erakunde armatua da eta egitura jerarkizatua duen antolamendua du. Leku batzuetan izen ezberdina ere badute, adibidez [[El Vendrell]] udalerrian "«Udal Polizia"» (''Policía Municipal'') eta [[Bartzelona]] hiriburuan "«[[Guàrdia Urbana de Barcelona|Bartzelonako Hiri Goardia]]"» (''[[Guàrdia Urbana de Barcelona]]'').
 
Heuren eginkizunak honako hauek dira:
442 ⟶ 444 lerroa:
{{sakontzeko|Katalan|Aranera|Gaztelania}}
 
Kataluniako berezko hizkuntza [[katalan]]a da, salbuespena [[Arango harana|Arango Harana]] da, bertan [[aranera]] mintzatzen baita. Katalana nahiz Espainiar Estatuko hikuntza ofiziala den [[gaztelania]] Kataluniako lurralde osoan hizkuntza ofizialak dira. Arango Haranan mintzatzen den aranera, [[okzitaniera]]ren dialektoa da eta Katalunian ofizialtasuna du. Kataluniako Estatistika Institutuaren arabera, kataluniarren %&nbsp;36k eguneroko bizitzan [[katalan]]akatalana hizkuntza nagusi gisa erabili ohi du, %&nbsp;46k [[gaztelania]], %&nbsp;12k biak eta %&nbsp;0,03k [[aranera]]. Biztanleen %&nbsp;6k eguneroko bizitzan beste hizkuntza batzuk eabili ohi ditu.<ref>[http://www.idescat.cat/dequavi/Dequavi?TC=444&V0=15&V1=2 Usos lingüístics. Llengua inicial, d'identificació i habitual. Anuari estadístic de Catalunya. Idescat. 2008] {{ca}}</ref>. [[2013]]ko datuen arabera, Kataluniako biztanleen %&nbsp;94k ulertzen du katalana, eta %&nbsp;80 katalanez hitz egiteko gai da. Erabilerari dagokionez, %&nbsp;50,7 gaztelaniaz mintzo da nagusiki, eta %&nbsp;36,3 katalanez.<ref name=cd/>
 
=== Katalanaren ezagutza ===
475 ⟶ 477 lerroa:
|}
 
[[2013]]ko2013ko datuen arabera, herritarren %&nbsp;94,3k ulertzen du katalana, eta %&nbsp;80,4k hitz egiten du. %&nbsp;82,4k irakur dezake, eta %&nbsp;60,4k idatzi ere bai. Ama hizkuntzari dagokionez: %&nbsp;55 kataluniarrena gaztelania da, %&nbsp;31rena katalana (2003an, %&nbsp;36rena). Inkestaren arabera, 2.530.000 pertsona prest daude katalana ikasteko edo ezagutza hobetzeko, edozein arlotan. Kataluniako biztanleen %&nbsp;40 inguruk, beraz, katalana hobeto jakin nahiko luke. Ezagutzari dagokionez, katalanak urratsak ematen jarraitzen du<ref name=cd>Aitor Sarasua, [http://sustatu.eus/asarasua/1409040928 «Kataluniako inkesta soziolinguistikoa (2013), zenbait datu»], ''Sustatu'', 2014-10-15, CC-BY-SA lizentzia</ref>.
 
=== Gaztelaniaren ezagutza ===
[[2008]]an Kataluniako Estatistika Institutuak bere webgunean argitaratutako datu ofizialen arabera, Kataluniako hizkuntza mintzatuena [[gaztelania]] zen, katalana ama hizkuntza,<ref>[http://www.idescat.cat/territ/BasicTerr?TC=5&V0=3&V1=3&V3=3313&V4=3314&ALLINFO=TRUE&PARENT=25&CTX=B] {{ca}}</ref> identifikazio hizkuntza<ref>[http://www.idescat.cat/territ/BasicTerr?TC=5&V0=3&V1=3&V3=3319&V4=3320&ALLINFO=TRUE&PARENT=25&CTX=B] {{ca}}</ref> edota eguneroko edo ohiko hizkuntza gisa gainditzen zuelarik.<ref>[http://www.idescat.cat/territ/BasicTerr?TC=5&V0=3&V1=3&V3=3325&V4=3326&ALLINFO=TRUE&PARENT=25&CTX=B] {{ca}}</ref>
 
{| class="wikitable"
579 ⟶ 581 lerroa:
|}
 
[[2013]]ko datuen arabera, [[ingeles]]a %&nbsp;38,4k ulertzen du, %&nbsp;31k hitz egiten du, eta %&nbsp;34k irakurtzen. [[Frantses]]a, berriz, %&nbsp;25ek ulertzen du, eta %&nbsp;16k hitz egiten. Gainera, Katalunian bizi diren 662.300 herritarrek beste hizkuntzaren bat dauka ama hizkuntza. Hurrenkera honetan: [[arabiera]] (151.700 pertsona), [[errumaniera]] (56.100); [[amazigera]] (41.800), [[Frantses|frantsesa]] (38.800); [[galiziera]] (33.200) eta [[errusiera]] (31.900)<ref name=cd/>.
 
=== Erabilera ===
[[2013]]an2013an aurkeztutako datuen arabera, [[gaztelania]]ren erabilera igo egin da azken bost urtean: 2003an %&nbsp;47ko erabilera, 2008an %&nbsp;46koa, eta 2013an %&nbsp;50ekoa. Katalanaren erabilerari dagokionez, herritarren %&nbsp;35,6ren ohiko hizkuntza da; duela 10 urte baino gutxiago (2003an %&nbsp;46), baina duela 5 urte baino apur bat gehitxoago (2008an %&nbsp;35,6).<ref name=cd/>
 
Ferran Mascarell [[kultura]] sailburuak aurkeztu zituen datuok, eta baita zenbait ondorio eta iritzi eman ere. Mascarellen arabera, datuak azaltzeko orduan (eta batez ere katalanak izan duen atzerakada azaltzeko), eragin nabarmena izan dute Hego Ameriketatik heldutako 700.000 erdal hiztunak. [[Atzerri]]an jaiotako biztanleak 2003an %&nbsp;9 ziren; 2013an, ostera, %&nbsp;17,5. Dena den, eta globalizazioaren eragina ere handia izan arren, ''katalanak normalizaziorantz urratsak ematen jarraitzen du'' eta ''katalana erakargarria da herritarrentzat, eta hizkuntza ikasteko eta erabiltzeko gogoa nabari da herritarren artean. Belaunaldi berriek usu erabiltzen dute lagunekin''<ref name=cd/>.
 
Katalanaren erabilera nagusi da Kataluniako eskualderik gehienetan, eta katalana gaztelania baino gehiago erabiltzen da, bai ikaskideen artean, baita lan munduan ere. Txostenean emandako datu eta ondorioen artean azpimarratzen da, gainera, ama hizkuntza katalana ez dutenen artean, 3.000.000 herritarrek katalana ikasi duela, eta 600.000 lagunentzat ohiko [[hizkuntza]] bihurtu dela. Bestalde, belaunaldien arteko transmisio linguistikoa katalanaren aldekoa da, 6 puntuko aldearekin (hau da, seme-alabekin katalanez hitz egiten duen herritarren kopurua handiagoa da, gurasoekin mintzo dena baino).<ref name=cd/>
 
==== Lurraldearen arabera, alde handia ====
[[Bartzelona]]ko metropolia da katalanez gutxien hitz egiten den ingurua, %&nbsp;27,8, duela 10 urte baino 10 puntu gutxiago (2003an %&nbsp;37,1). [[Gaztelania]]renGaztelaniaren erabilera, aldiz, %&nbsp;60 da. Katalan gehien egiten den eskualdea, aldiz, [[Terres de'l Ebre]] da (%&nbsp;74), eta jarraian [[Terres de Ponent]] (%&nbsp;62), [[Alt Pirineu i Aran]] (%&nbsp;61,3), eta Comerques Gironines (%&nbsp;51,5).<ref name=cd/>
 
== Ohitura eta usadioak ==
596 ⟶ 598 lerroa:
[[Fitxategi:3d10 fm de vilafranca.jpg|thumb|200px|[[Vilafranca del Penedès]] udalerriko [[casteller]]ren ''hirutan hamarreko'' dorrea.]]
 
Kataluniako dantza nazionala [[Sardana]] da. Borobil batean dantzatu ohi den dantza bat da, bertan dantzariak eskutik heldutzen dira, eta ahal bada gizona-emakumea-gizona-emakumez ordena jarraituz... dantzari guztiak biribilaren erdira begiratuz dantzatzen direlarik. [[Ball de bastons|''Ball de bastons'']] ("«Makil-dantza"») eta [[Terres de l'Ebre]] eskualdeko [[jota]] ere kataluniar dantza herrikoiak dira, gainera kataluniar kostaldean [[havanera]]k abesteko ohitura dago, [[Calella de Palafrugell]] herriko havanera lehiaketa nabarmentzen delarik.
 
[[Fitxategi:Santjordi.jpg|thumb|200px|ezkerrera|[[Arrosa (argipena)|Larrosa]] saltokia ''[[San Jurgi Eguna|Sant Jordi Egunean ("San Jurgi Eguna")]]''.]]
602 ⟶ 604 lerroa:
Kataluniar adierazpen nabarmena eta nazioartean oso ezaguna dena [[Casteller]] delakoa da (giza-dorreak), jatorria [[Tarragonako probintzia]]ko [[Camp de Tarragona]] eskualdean du eta Kataluniako beste eskualde batzuetara ere zabaldu da. Casteller lehiaketen partaideak nork egitura garai eta hobeagoak gauzatzen dituen lehiatzen dira, egitura hauen gailurrean mutiko edo neskato bat igo eta besoa altxatzen duelarik.
 
[[Apirilaren 23]]an ''[[San Jurgi Eguna|Sant Jordi Eguna]]'' ("«San Jurgi Eguna"»)]]'' ospatu ohi da, Kataluniako Santu Zaindaria. Jaiegun hau senide, lagun eta bikoteen artean [[arrosa (argipena)|larrosa]] bat eta [[liburu]] bat elkar oparituz ospatu ohi da.
 
[[Ekainaren 23]]an, Sant Joan eguneko bijilia ospatu ohi da. Antzinako ohitura herrikoiaren arabera, [[deabru]]ak, madarikazioak eta beste hainbat ezbehar usatzeko [[su]]ak piztu ohi dira. Gainera, egun honetan [[coca (opila)|coca]] jan eta [[cava]] edaten da.
608 ⟶ 610 lerroa:
[[2010]]eko [[uztailaren 28]]an Katalunian [[zezenketa]]k desagertarazteko legea onartu zen. Lege berri hau [[2012]]ko [[urtarrilaren 1]]an indarrean sartu zen, Lege Ekimen Herrikoi baten ondorioz hasi zelarik, bertan 180.000 lagunek zezenketen debekuaren alde sinatu zutelarik.<ref>[http://www.cronica.cat/noticia/Catalunya_diu_adeu_a_les_corrides_de_toros Catalunya diu adéu a les corrides de toros] {{ca}}</ref><ref>[http://avui.elpunt.cat/noticia/article/3-politica/17-politica/200585-catalunya-prohibeix-les-corrides-de-toros-a-partir-del-2012.html Catalunya prohibeix les corrides de toros a partir del 2012] {{ca}}</ref>
 
Kataluniako usadio herrikoairen arabera [[eguberria|eguberrietan]] pertsonairik nabarmenena ''[[Tió de Nadal]]'' da ("«Eguberritako Enborra"»), haur nahiz helduei oparoak banatzen dizkien [[zurtoin|enborra]], [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Olentzero]]aren nolabaiteko parekidea. Antzina enbor honi su ematen zitzaion, gaur egun ordea ez zaio surik ematen eta opariak "kaka eginaraziz" ematera derrigortzen zaio. Bestalde, eguberrietako beste kataluniar irudi ospetsua ''[[Caganer]]'' delakoa da.
 
=== Jaiegunak ===
636 ⟶ 638 lerroa:
{{Sakontzeko|Katalunierazko literatura}}
 
[[Katalanezko literatura|Katalunierazko literaturak]] bi urrezko aro bizi zain ditu: lehenbizikoa [[XIII. mendea|XIII]]-[[XIV. mendea]]n izan zen, [[Joanot Martorell]] [[Valentziako probintzia|valentziar]] idazlearen zaldun-eleberriekin eta [[Ausiàs March]] valentziar olerkariarekin, bai eta [[Ramon Llull]] idazle [[mallorca|mallorkarrarekin]]. Bigarren urrezko aroa [[XIX. mendea]]n gauzatutako [[Renaixença|''Renaixença'' ("Berpizkudea")]] izeneko kataluniar kultura eta politika mugimenduarekin. Aro honetan honako idazle hauek nabarmendu ziren: [[Jacinto Verdaguer,]] [[Narciso Oller]], [[Joan Maragall]] eta [[Àngel Guimerà]]. [[XX. mendea]]n zehar [[Noucentisme]] eta [[Abangoardismo]] mugimenduak garatu ziren, bertan honako olerkari hauek nabarmendu zirelarik: [[Josep Carnero]], [[Carles Orilla]] eta [[Josep Vicenç Foix|Josep Vicenç Foix i Mas]]. [[Espainiako Gerra Zibila]]n zehart eta [[Frankismo|Diktadura Frankistaren]] aroan [[Josep Pla]], [[Mercè Rodoreda]] eta [[Salvador Espriu]] nabarmendu ziren. Gaur egungo katalunierazko idazle nabarmenen artean honako hauek daude: [[Quim Monzó|Quim Monzo]], [[Mercè Rodoreda]]...
 
[[Gaztelania]]z idatzi duten kataluniar idazle nabarmenak honako hauek dira: [[Manuel Vázquez Montalbán]], [[Terenci Moix]] (gaztelaniaz nahiz katalanez), [[José Agustín Goytisolo]], [[Luis Goytisolo]] eta [[Juan Goytisolo]].
689 ⟶ 691 lerroa:
[[Zientzia]] eta [[teknologia]] ikerketa luzaroan Kataluniako [[industria]] eta [[ekonomia]]ren oinarrietako bat izan da. Kataluniako zientzialari garrantzitsuenetako batzuk honak hauek dira: [[Narcís Monturiol]], [[Josep Comas i Solà]] astronomoa, [[Eduard Fontserè]] klimatologoa eta [[Joan Oró]] biokimikaria. Ekonomia alorrean [[Andreu Mas-Colell]] ekonomilaria nabarmentzen da. Bestalde, [[Eduard Punset]] abokatu, ekonomilari eta zientzialariak [[telebista]]n, [[irrati (hedabidea)|irratian]] nahiz aldizkarietan zientziaren hedapenaren alde burututako lana ere goraipagarria da.
 
Gaur egun, kataluniar gobernuak nahiz kataluniar enpresa pribatuek zientzia eta teknologia ikerketak bultzatu asmoz inbertsio ekonomiko handiak gauzatzen ari dira, ez bakarrik [[unibertsitate]]etan baita ikerketa erakunde pribatuetan ere. Betebehar honetan Kataluniako Zientzia Ikerketen Goi Kontzeilua nabarmentzen da ("«''Consell Superior d'Investigacions Científiques de Catalunya"''»).
 
Gaur egun, kataluniar gobernuak nahiz kataluniar enpresa pribatuek zientzia eta teknologia ikerketak bultzatu asmoz inbertsio ekonomiko handiak gauzatzen ari dira, ez bakarrik [[unibertsitate]]etan baita ikerketa erakunde pribatuetan ere. Betebehar honetan Kataluniako Zientzia Ikerketen Goi Kontzeilua nabarmentzen da ("Consell Superior d'Investigacions Científiques de Catalunya").
 
Zentzu honetan, eraiki berria den Bartzelonako Biomedikuntza Ikerketaren Parkea nabarmentzen da, biomedikuntza arloan Europa osoko garrantzitsuena dena, bai eta Bartzelonako 22@ auzoaren proiektua, honetan europar teknologia arloko enpresa aurreratu eta gorenen instalakuntza bultzarazi nahi da. [[Cerdanyola del Vallès]] udalerrian ere [[Sinkrotroi|Sinkrotron]] bat martxan jarri nahi zen.<ref>[http://www.eldebat.cat/cast/viewer.php?IDN=28992 Se inaugura el Sincrotrón Alba en Cerdanyola del Vallés] (Diari digital de Catalunya) {{es}}
700 ⟶ 701 lerroa:
Kataluniako gastronomiak usadio handia du. Jada [[XV. mendea|XV. mendeko]] agirietan berau osatzen duten plateretako batzuk deskribatzen dira. [[Itsaso]]a, [[mendi]]a nahiz [[baratze|baratzako]] produktu ugariz osatua dago. Kataluniar sukaldaritza [[arrain]] gisatuz eginiriko plater asko ditu, esate baterako, [[suquet]] edota [[sarsuela de peix]], [[escudella]] (eltzekoa), [[calçotada]] eta [[salvitxada]]. Katalunian usadio handiko jakia [[Pa amb tomàquet]] delakoa da, hots, [[haragi]]z nahiz [[hestebete]]ez osatutako plateren lagungarria den [[ogi]] eta [[tomate]]zko ogitartekoa. Kataluniar sukaldaritzako saltsa nabarmenenak [[Alioli]] eta [[romesco]] saltsak dira.
 
[[Osona]] eskualden egiten diren [[hestebete]] moten ugaritasuna azpimarragarria da, bereziki [[Viceko fuet]]a. Katalunian nahiz Kataluniatik kanpo oso ezagunak diren [[butifarra]]k hainbat osagaiez eginak daude.
 
[[Gozogintza]]ri dagokionez, honako hauek nabarmentzen dira: [[kataluniar krema]], [[Coca de Sant Joan]] opila, bereziki [[azaro]]an egin eta jaten diren [[panellet]]s opilak, [[Menjar blanc]] delakoa, etab.
706 ⟶ 707 lerroa:
Katalunia [[ardo]] ekoiztaile garrantzitsua izateagatik ere nabarmentzen da. [[Penedés]], [[Alella]], [[Priorat]] eta [[Segre ibaia|Segre]] eskualdeak ardo mota ugariren ekoizpen-lekuak dira. Kataluniako ardo ezagun eta esportatuena Penedés eskualdeko [[cava]] da, cava ekoizle nagusiak [[Freixenet]] eta [[Codorníu]] enpresa familiarrak direlarik. Bestalde, Kataluniako beste edari [[alkoholdun]] eta ez hain ezaguna [[Ratafia]] da.
 
Katalunian Espainiako autonomia erkidego eta eskualde guztietako sukaldaritzak eskeintzen dituen jatetxea daudela adierazgarria da, bai eta nazioarteko sukaldaritza ere. Katalunian jatetxe kopuru eta sukaldaritza aniztasun gehien dituen hiria Bartzelona den arren, jatetxe prestigiotsu eta "«Michelin izar"» gehien dituzten jatetxeak hiriburutik kanpo daude: [[Ferran Adrià]] sukaldariaren ''[[El Bulli]]'' jatetxea ([[Roses]], [[Gironako probintzia]]), [[Carme Ruscalleda]] sukaldariaren ''Sant Pau'' jatetxea ([[Sant Pol de Mar]], [[Bartzelonako probintzia]] eta [[Santi Santamaria]] sukaldaria zenaren ''[[Can Fabes]]'' jatetxea ([[Sant Celoni]], Bartzelonako probintzia). Beste kataluniar sukaldari nabarmen bat [[Sergi Arola]] da.
 
 
732 ⟶ 733 lerroa:
Kataluniako gaur egungo [[saskibaloi]] talde garrantzitsuenak honako hauek dira: [[FC Barcelona (saskibaloia)|FC Barcelona]], [[Club Joventut de Badalona]], [[Basquet Manresa]] eta [[Girona Bàsquet]].
 
Kataluniak nazioarteko kirol txapelketa eta lehiaketa ugari antolatu izan ditu: [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak]] Bartzelona hirian ospatu ziren, [[1955]]an [[Mediterraneoko Jokoak|Mediterraneoko Jokoen]] egoitza izan zen, [[Munduko Atletismo Txapelketa]], [[EuroBasket]] eta [[Munduko Igeriketa Txapelketa]]ren egoitza izana da, gainera Bartzelona hiria [[Espainia]]n ospatutako [[1982ko Munduko Futbol Txapelketa]]ko egoitzetako bat ere izan zen. [[1 Formula]] eta [[MotoGP]]ko [[Espainiako Sari Nagusia]] [[Montmeló]] udalerrian dagoen [[Circuit de Catalunya|''Circuit de Catalunyan'']]n ospatu ohi dira, bai eta [[Kataluniako Rallya]] ere (''Costa Brava Rallya'').
 
Kataluniako hamabi kirol federazio nazioarteko kirol federazioen onarpena dute eta ofizialak dira. Kataluniar federazio hauek hamalau kirol disziplinetan heuren selekzioak dituzte, haietako bat bera ere ez da olinpiarra, baina nazioarteko txapelketetan Katalunia ordezkatuz modu ofizialean lehiatzen dira. Hamalau katalunia selekzio ofizial horiek honako kirol hauetakoak dira: [[areto-futbol]]a, [[corfbol]]a, [[pitch & putt]], [[australiar futbol]]a, [[kulturismo]]a, [[taekwondo]]a, [[twirling]], [[kickboxing]], [[karate]]a, [[icestock]], [[raquetball]], [[mendi lasterketa]], [[mendiko eski]]a eta [[eskalada]].
742 ⟶ 743 lerroa:
[[Fitxategi:Tv3 logo2005.jpg|120px|eskuinera|thumb|[[TV3]] telebista kateko ikurra.]]
 
[[Televisió de Catalunya|''Televisió de Catalunya'']], Kataluniako Autonomia Erkidegoko telebista publikoa eta Kataluniako telebista talde garrantzitsuena da. Emankizun guztiak [[katalan]]ez ematen ditu, eta sei kate ditu: [[TV3]], [[El 33]] (lehen [[El 33|Canal 33]] deitua), [[3/24]] (24 orduko albiste katea), [[Esport 3|Esport3]] (kirol katea) eta [[Canal Super3]]/[[3XL]] (haur eta gazteentzako kateak). TV3 kateak espainiar estatuko katalanezko telebista-kateekin lehiatzen da: bai [[Radiotelevisión Española|''Televisión Española'']] telebista pubikoa (katalanezko saioak [[Sant Cugat del Vallès|''Sant Cugat del Vallès'']] udalerriko estudioetan ekoizten dituelarik), nahiz telebista pribatuekin: [[Telecinco|Tele 5]], [[Antena 3]], [[Cuatro]] eta [[LaSexta|La Sexta]]. Telebista pribatu horietako azkenak Bartzelonan du egoitza nagusia; beste hirurek, berriz, egoitza nagusiak [[Madril]]en dituzte, eta lurralde ordezkaritzak dituzte Katalunian, katalanezko saioak bertatik aireratzeko.
 
Ikuslego kopuru apalagoa duten beste kataluniar telebista-kate batzuk honako hauek dira: [[8tv]] (katalanez aireratzen den [[Grupo Godó]] taldearen katea), [[Canal Català de Televisió|''Canal Català de Televisió'']] eta [[Barça TV|''Barça TV'']]. Bestalde, eskualde, hiri nahiz tokiko katalan eta gaztelaniazko telebista-kate ugari daude; guzti horien adibide nabarmenena hiriburuan ikus daitekeen [[Barcelona Televisió|''Barcelona Televisió'']] katea da (katalanez dihardu).
 
=== Prentsa ===
Kataluniako egunkari eta aldizkari argitaratzaile-talde nagusiak [[Grupo Godó]] eta [[Grupo Zeta]] dira. Talde horietako bakoitza albiste orokorrak, kirol albisteak, nahiz gai orokorretako albisteak dakartzaten egunkari eta aldizkari ugariren jabe da.
 
Katalunian bi egunkari nagusiak ''[[El Periódico de Catalunya]]'' ([[Grupo Zeta]]renZetaren jabetzakoa, katalan eta gaztelaniazko argitalpen banakin) eta ''[[La Vanguardia]]'' ([[Grupo Godó]] taldearen jabetzakoa eta gaztelaniaz osoki argitaratua) dira. Bi egunkari horiek dute Katalunian irakurle kopuru eta hedapen handiena. Bestalde, katalan hiztunen artean ongi sustraitua daude ''[[El Punt Avui]]'' eta ''[[Ara (egunkaria)|Ara]]'' egunkariak. Bartzelona, Tarragona, Girona eta Lleidako probintzietan katalanezko tokian tokiko egunkari ugari ere badaude, garrantzitsuenak honako hauek dira: ''[[El 9 Nou]], [[El Punt]], [[Diari Segre]], [[Regió 7]], [[Diari de Girona]]'' eta ''[[Diari de Tarragona]]''.
 
Kirol albisteei dagokienez, Kataluniako bi egunkari garrantzitsuenak ''[[Sport]]'' (Grupo Zeta) eta ''[[Mundo Deportivo|El Mundo Deportivo]]'' (Grupo Godó) dira, biak ere Bartzelona hiriburuan argitaratuak, osoki gaztelaniaz. Aldiz, katalanez ''[[El 9 Esportiu]]'' egunkaria nabarmentzen da.
758 ⟶ 759 lerroa:
[[Fitxategi:Catalunya Ràdio Sant Jordi 2009.jpg|thumb|200px1right|[[Catalunya Ràdio]] irrati-kateko ''Hem de parlar'' ("Mintzatu behar dugu") irratsaioaren zuzeneko emanaldia, [[Bartzelona]] hiriko [[Katalunia plaza (Bartzelona)|Kataluniako plazan]], [[2009]]ko [[San Jurgi Eguna|Sant Jordi Egunean]].]]
 
Katalunian entzule gehien dituen irrati-katea [[Catalunya Ràdio|''Catalunya Ràdio'']], [[Corporació Catalana de Mitjans Audiovisuals|''Corporació Catalana de Mitjans Audiovisuals'']] erakundearen jabetzako irrati-katea. Hedabideen Ikerketa Orokorraren azken txostenaren arabera 570.000 entzule inguru zituen, honek entzule kopuruari dagokionez, Espainiar Estatuko bosgarren irrati-katea bilakatzen duen, nahiz eta Kataluniako lurraldean eta katalanez bakarrik aireratzen den. Erakunde honek 24 orduz albisteak ematen dituen beste irrati-kate bat ere badu, [[Catalunya Informació|''Catalunya Informació'']] delakoa.
 
Katalunian entzule kopuruari dagokionez bigarren postuan dagoen irrati-katea [[SER|Cadena SER]] da, [[Radio Barcelona]] bere Kataluniako irrati-kate nagusia delarik (Espainian nahiz Katalunian sortu zen lehenbiziko irrati-katea). Jada, entzuke kopuru gutxiagoz gainerako irrati-kateak daude: lauek katalanez osoki aireratzen dira, [[COM Ràdio]] (Bartzelonako Aldundiaren jabetzako irrati-kate publikoa), [[RAC 1]] (Grupo Godó), [[Ràdio 4]] eta [[Onda Rambla]]; gainera gaztelaniaz osoki aireratzen diren Espainiar Estatuko irrati-kateak ere entzun ohi dira: [[Radio Nacional de España|''Radio Nacional de España'']], [[COPE|Cadena COPE]], [[Onda Cero]] eta [[Punto Radio]].
 
Kataluniak hirugarren sektoreko<ref>[http://medagonzalez.es/text/ley_uteca_y_tercer_sector.pdf ''La Ley UTECA y el Tercer Sector de la Comunicación: comparativa internacional de las fallas de la legislación española audiovisual y respuesta de la sociedad civil'']. Meda González, Miriam. 2010. Trabajo Fin de Máster del Máster en Comunicación con fines sociales: estrategias y campañas de la Universidad de Valladolid. {{es}}</ref> irrati-kateak ere baditu (irabazi-asmorik gabekoak), heuren burua kudeatzen duten [[Radio Pica55]]<ref>[http://video.google.com/videoplay?docid=1376021545260073798# Érase una vez una radio libre]. Radio Pica irrati-kateak eginiriko bideoa. {{es}}</ref> eta [[Radio Bronka]] irrati-kateak ezagunenak direlarik.
 
=== Hedabide eta ekoiztetxe taldeak ===
Katalunia hedabide talde indartsuen egoitza edo kokalekua da, ikusentzunezko arloan nahiz prentsa arloan, liburuen eta aldizkarien argitaratzean, eta zinemagintzan dagokionez ere bai. Azpimagarrienak [[Grupo Godó]], [[Grupo Planeta]] eta [[Grupo Zeta]] dira. Ikusentzunezko arloari dagokionez, ''[[Gestmusic]]'', [[El Terrat|''El Terrat'']] eta [[Mediapro]] ekoiztetxeak nabarmentzen dira. [[Corporació Catalana de Mitjans Audiovisuals|''Corporació Catalana de Mitjans Audiovisuals'']] enpresa publikoa ere nabarmentzekoa da, hedabide askoren jabetza izateaz gain, [[Televisión de Cataluña]] telebista-katea eta [[Catalunya Ràdio]] irrati-katearen jabea baita.
 
== Euskal diaspora Katalunian ==