Wikipedia

Donostia: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
17. lerroa:
| webgunea = http://www.donostia.eus
}}
'''Donostia''' (ofizialki ''Donostia'' / ''San Sebastián'')<ref name=Ofiziala /> [[Gipuzkoa]]ko hiriburu eta udalerri nagusia da, eta [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] [[Euskal Herriko hiri nagusien zerrenda|hiri jendetsuenen artean]] laugarrena, {{formatnum:{{Gipuzkoako_udalerrien_biztanleria|Donostia}}}} biztanle dituenez. [[Donostiako metropoli eremua|Metropoli eremuak]], berriz, 400.000 bat biztanle ditu. [[Kantauri|Kantauri itsasoaren]] ertzean dago, [[Bizkaiko golkoa]]ren magalean.
 
Euskal Herriko hiriburuetatik Donostiak du [[euskaldun]]en ehunekorik handiena: %&nbsp;33,5.<ref name=V.inkesta>Eusko Jaurlaritza: ''V. Inkesta Soziolinguistikoa'', Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011.</ref> Administrazio, kultura, hezkuntza eta turismoaren zentro garrantzitsu bat da [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomi Erkidegoan]], eta 2016an [[Europako kultura-hiriburu]]a izan da. 2014an, «''[[National Geographic]]''» aldizkariak munduko hiri zoriontsuenen artean kokatu zuen Donostia.<ref>Iker {{maiuskula txiki|Gomez}}, [http://www.eitb.eus/eu/albisteak/gizartea/osoa/2838234/munduko-hiri-zoriontsuenak--national-geographic-zerrenda-kaleratu-du/ «Donostia, munduko hiri zoriontsuenen zerrendan»], ''EiTB'', 2014-12-29.</ref>
 
== Izena ==
25. lerroa:
[[Fitxategi:Braun Donostia-San Sebastián UBHD.jpg|300px|thumb|Donostia [[1572]]an, [[Georg Braun]] [[alemania]]rraren margolana.]]
 
* '''Donostia:''': ''Donostia'' [[euskara|euskal]] izenaren jatorria ez da oso argia. Hipotesi onartuena [[Koldo Mitxelena]]rena da, hots, Sebastian santuaren izenetik datorrela hiriaren euskal izena ere, [[latin]]ezko ''Dominus Sebastianus'' izenetik abiatuta bilakabide hau eginda: ''*Done Sebastiáne > Donasa(b)astiai > Donasastia > Donastia > Donostia''.<ref>{{es}} Koldo {{maiuskula txiki|Mitxelena}}: ''Apellidos vascos'', 1955, 96. orrialdea.</ref> Beste hipotesi batek dio bilakabidea beste hau izan zela: ''*Done Sebastiane > *Done Sebastiae > *Done Sebastie'' ([[Ezkaroze]] herrian ''Sebastie'' antroponimoa badela argudiatuta) ''> *Donesebastia > *Donasastia > *Donastia > Donostia''.<ref name=AunamendiOnomastica>{{es}} ''[http://www.euskomedia.org/aunamendi/36359/144019 «Donostia-San Sebastián: Onomástica»], ''Auñamendi Eusko Entziklopedia''.</ref> Ez da ahaztu behar [[Orendain]]go San Sebastian ermitari Jaun Donosti izena eman izan diotela herritarrek.<ref>[http://zaharberri.gipuzkoakultura.net/datuak.php?id=545 Orendaingo San Sebastian ermita, herriak Jaun Donosti ere deitua] Gipuzkoako Aldundiko webgunea</ref> Azkenik, gaur egun baztertzen den hipotesi batek dio izenaren jatorria latinezko ''dominus ostianus'' (hitzez hitz, ''portuko buruzagia'') izan zela. Nolanahi ere, egungo euskal izenaren lehen aipamen idatzia [[Joan Perez Lazarraga]] arabarrak egin zuen, XVI. mendean: «Donostiako San Frantziskuan / hagoan gizon soldadua».<ref name=AunamendiOnomastica/>
* '''San Sebastian:''': [[1180]]. urteko hiribildu-foruan agertzen da ''Sanctus Sebastianus'' izena lehen aldiz agiri batean,<ref>{{es}} Angel {{maiuskula txiki|J. Martín Duque}}: ''El Fuero de San Sebastián: Traducción manuscrita y edición crítica'', Príncipe de Viana, 63 zbk., 227, 2002.</ref> [[1014]]. urtetik izen horren berri badago ere, [[San Sebastian]] santuaren omenez, [[Antigua (Donostia)|Antigua]] auzoan [[Loretopea]]ren gainean eraikitako monasterio bati loturik. Hortik dator ''San Sebastián'' [[erdara|erdal]] izena.
* '''Easo:''': hiriari ''Easo'' (edo, gaztelaniaz, ''la Bella Easo'') izena eman izan zaio, aurreko mendeetan Donostialdean kokatua zela uste izan zen [[Oiasso]] erromatar hiria zela eta; hortik etorri zen donostiarrek ''easoar'' izena jasotzea. Egun, ordea, badakigu Oiasso [[Bidasoa]] ibaiaren bokalean zegoela.
 
=== Herritarrak ===
212. lerroa:
Gizakia orain dela 25.000 urtetik, gutxienez, bizi izan da Donostia inguruan. [[Ametzagaina]] izeneko lekuan garai horretako industria litikoa aurkitu dute.<ref>{{erreferentzia|url=http://www.berria.info/albisteak/93263/duela_25000_urte_jada_donostian_gizakiak_bizi_zirela_egiaztatu_du_aranzadiren_ikerketa_batek.htm|izenburua=Duela 25.000 urte jada Donostian gizakiak bizi zirela egiaztatu du Aranzadiren ikerketa batek|egunkaria=Berria|data=2014-06-23}}</ref>
 
Gerora, egungo [[Parte Zaharra (Donostia)|Parte Zaharreko]] herrigunean erromatarren garaiko giza kokaguneak egon ziren, [[Santa Teresa komentua (Donostia)|Santa Teresa komentuan]] egin diren indusketetan aurkitutako aztarnek adierazten dutenez (K. o. 50-20050–200 urte bitartekoak).<ref>{{Erreferentzia
| abizena1 = Unsain
| izena1 = J.M
231. lerroa:
Donostiari (bertako monasterioari) buruzko lehendabiziko aipamenak X eta XI. mende hasierakoak diren arren, Nafarroako Antso ''Jakituna''k 1180. urte aldera eman zion hiri-gutuna, lehenagokoa ez ote den adierazi izan bada ere. [[Tomas Urzainki]]k azaltzen du hiri-gutun hori Lizarrako foruan oinarritu zela: artikuluen % 60 inguru. Baina bere berezitasun handiena itsasorako forua izatea da, Antso Jakitunak Nafarroaren itsas merkataritzaren portu nagusi bihurtu nahi baitzuen Donostia.<ref>Une horretan, ''Chronographus anni 354''k zehazten du Urumea ibaian 7 kilometroz nabiga zitekeela, Hernaniraino (egungo Portu auzoraino); ikus Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 165-166, 201. or. Beharbada Donostia Aranoraino luzatzen zen; ikus Sada, Javier y Asier. 1995, 19. or.</ref> Hauxe da Europako lehendabiziko itsas forua, eta bertan biltzen dira Europako itsas lege zaharrenak.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 162, 166-167 or.</ref>
 
[[Baiona]] luzaroan Nafarroaren portu izan zen, baina XI. mendean baliorik gabeko portu bat zuen, landetako hareak itsutua. Horrek emigrazio handi bat eragin zuen Baionatik eta Gaskoiniatik ([[gaskoi]]ak, "«franko"» deituak), Urgull magaleko hareatzan finkatu zena Erregearen abantailek erakarrita: [[Orio]]raino, libre ziren merkataritzan aritzeko.<ref>Kontu egin behar da une horretan Bidasoa eta Oriaren bokalearen arteko guztia Donostiaren barrutia zela</ref> Ordurako, Santa Maria eta San Bizente Antiguokoa aipatzen dira, eta Antso Jakitunak Izurungo monasterioa eman zien dohaintzan. Lehena bertako [[euskaldun|'«nafar'»en]] eliza zen, eta bigarrena, berriz, gaskoiena, [[Manuel Lekuona]]k azaltzen duenez.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 161. or.</ref> Gero eta handigoa zen, ordurako, itsas merkataritza Europa iparraldearekin. 1200. urtean [[Alfontso VIII.a Gaztelakoa]]k Nafarroa inbaditu zuen, eta Gipuzkoan portu garrantzitsuak eskuratu: [[Mutriku]], [[Getaria (Gipuzkoa)|Getaria]], Donostia, [[Hondarribia]], etab. Konkista hori sendotzeko, Gaztelako erregeak berretsi egin zuen Donostiaren nafar forua 1204an.<ref>Urzainqui, T. Olaizola, Juan M. 1998, 203. or.</ref>
 
==== Gaztelako koroaren pean ====
269. lerroa:
[[Fitxategi:Denis Dighton Storming of San Sebastian.jpg|thumb|Donostiaren setioa eta suntsipena (1813)]]
[[Fitxategi:Darío de Regoyos - Basque Celebration (dance at El Antiguo, San Sebastián) - Google Art Project.jpg|thumb|[[Ondarreta hondartza|Ondarretako]] dantza-ospakizuna ([[Darío de Regoyos]]en margolana)]]
Tentsio politiko handiaren erdian, 1794ko abuztuan, [[Konbentzio Gerra|frantses iraultzaileak]] Donostiara sartu ziren, eta Gipuzkoaren independentzia-aldarrikapen bat ere gertatu zen Donostiako burgesiak bultzatuta. Espainiako agintariek Donostiako udala zigortu zuten ustez (espainiar) '«abertzaletasun'» epela erakusteagatik ([[Iruñea]], 1796). Une horretan, hiria hizkuntzaz erabat [[euskara|euskalduna]] zen, baita elebakar ugari ere tartean. Ordurako, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoi]] hizkuntza azken hatsetan zen Donostian. [[Iberiar Penintsulako Gerra]] azkenetan zela, [[Wellingtongo dukea]]k zuzendutako britaniar eta portugaldar tropek [[Donostiako setioa|setioa jarri zioten Donostiari]] eta, 1813ko abuztuaren 31n, hirira sartu eta kiskali zuten, baita biztanleriaren zati bat sarraskitu ere.<ref>Mila bat herritar hil zituzten, asko gero hil ziren gaitzen ondorioz, hiribilduan geratzen ziren emakume gehienak bortxatu, eta ondasunak zein etxeak arpilatuak edo suntsituak izan ziren. [[Abuztuaren 31 kalea|Trinitate kalea]] eta erlijio-eraikinak, sendoenak, bakarrik atera ziren onik.</ref> Irail hasieran, Donostiako familia aberatsenek hiria berreraikitzea erabaki zuten, [[Pedro Manuel Ugartemendia]]ren zuzendaritzapean.
 
1828an, Donostiak berreskuratu zuen Amerikarekin salerosketan aritzeko eskubidea.<ref>Hala ere, 1836an aplikatu zen agindu hori.</ref> [[Lehen Karlistaldia]] piztu zen handik gutxira, eta karlistek Donostia inguratu eta bonbardatu zuten. Donostiak [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_Modificaci%C3%B3n_de_fueros_de_Navarra_de_16_de_agosto_de_1841 foruen gehiena galdutako] Nafarroari atxikitzea eskatu zuen, 1841ean. 1863an, Donostiako harresia eraitsi eta hiribilduak gotorleku militar izateari utzi zion, herritarren pozerako.<ref>[[Eustasio Amilibia]] alkateak jaso zuen mezua. Bera [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharrean]] zegoela, [[Mandasko dukea]]ren telegrama bat jaso zuen, baita ikusleei berria zabaldu ere.</ref> 1845etik, Espainiako Errege Gorteak udak oporretan ematen zituen Donostian, eta udal kabildoak zerbitzuen eta gerora "«tourismo"» deitu zutenaren hiria izatearen alde egin zuen.<ref>Javier y Asier Sada. 1995, 102-103. or.</ref> Eliteen oporraldietarako [[Biarritz]] hartu zuten eredu,<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 129-130. or.</ref> Gainera, 1864an [[Norteko burdinbidea|burdinbidea heldu zen Donostiara]].
 
1872an, [[Hirugarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta Donostia Gipuzkoako hiri liberal bakarra izan zen. 1875ean, gertutik eraso egin zioten indar karlistek, eta hiriaren setioak 1876ko otsailaren 18ra arte iraun zuen.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 125. or. [[Donostiako Danborrada|San Sebastian egunez]], bonba batek [[Bilintx]] bertsolaria latz zauritu zuen; luze gabe hil zen, uztailaren 21ean, [https://es.wikisource.org/wiki/Ley_de_21_de_julio_de_1876 Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako foruak desegiteko agindua] ren egunean.</ref> Gerraostean, kultur jarduera handiko garai bat hasi zen donostiarrentzat; adibidez, [[Donostiako Danborrada|danborrada]] eta, pixka bat geroago, Euskal Festak (1896).<ref>[[Lore Jokoak|Lore Jokoen]] tradizioan kokatuta; horien bultzatzaile aritu ziren, besteak beste, [[Jose Manterola]], [[Jose Zapirain Irastorza (Txapillo)]], eta [[Toribio Altzaga]].</ref> 1872an bertan, [[Santa Katalina zubia|Santa Katalina zubi]] neoklasikoa eraiki zen; 1882an, [[Donostiako udaletxea|Donostiako Kasinoa]]; 1887an, [[Gipuzkoako Foru Aldundia]], etab. Egungo erdialde osoaren bokazioa eliteen eta burgesiaren bizileku eta atsegin izatea zen eta, beraz, herritar xumeak beste auzo batzuetan geratu ziren.
[[Fitxategi:Donostia - San Sebastian 1908 1.jpg|thumb|Donostia(1908). Errege-familiaren bainu gela.]]
 
295. lerroa:
| orrialdea =
| url = http://kanalak.berria.eus/1formula/euskal_herrian/
}}</ref> [[Lehen Mundu Gerra]] garapen eta aberastasun handiko aldia izan zen Donostiarentzat. Bertako Kasinoan europar bizitzako pertsonaia ugari agertu ziren: [[Mata Hari]], [[Leon Trotski]], [[Ravel]], etab. "«''Belle Epoque"''» garaia izan zen. 1904an, [[Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna|Itun Ekonomikoa]] berritzeko gatazka politikoen epelean, askotariko alderdi politikoek ''Liga Foral Autonomista'' sortu zuten, eta 1923ra arte sindikatuen hainbat protesta eta istilu izan ziren. 1930ean, berriz, Espainiako hainbat politikari Donostiara bildu ziren, eta [[Donostiako Ituna|Donostiako Itun]]<nowiki/>a sinatu, 1931ko apirilean [[Espainiako II. Errepublika]] ekarriko zuena. Donostiak joera aurrerazalea hartu zuen gehienean, baita [[s:es:Estatuto General del Estado Vasco aprobado en la Magna Asamblea de Municipios Vascos celebrada en Estella (Lizarra) el día 14 de Junio de 1931|euskal autonomia-estatutua]]ren aldekoa ere.<ref>Artola, Miguel (ed.). 2001, 144-146. or.</ref>
 
1936ko otsaileko hauteskundeetan, [[Fronte Popularra]]k irabazi zuen Donostian.<ref>Ordurako 80.000 biztanle zituen.</ref> Uztailean, Donostian ere [[Espainiako Gerra Zibila Donostian (1936)|Gerra Zibila hasi zen]]: [[Loiolako kuarteleko setioa|Loiolako kuartelaren matxinada]] itoa izan zen, baina hilabete eta erdian, Donostia Altxamenduko indarren eskuetan erori zen. Donostiako 30.000tik gora herritarrek ihes egin zuten [[Alfonso Beorlegi|Beorlegi koronelaren]] indarrak (''[[frankismo|nazionalak]]'') Donostiara sartzerakoan (1936ko irailaren 13an). Bertan geratutakoek, errepresio bereziki gogorra jasan zuten; ehunka izan ziren luze gabe fusilatuak (400dik gora), eta errepresio gogorrak jarraitu zion. Urte kritikoak izan ziren hurrengoak, elikagai eta gasolina eskasia zegoen, tabakoaren errazionamendua, industrietan material falta, ilarak gai asko eskuratzeko (''cartilla'' delakoa). 1939an [[Musika Hamabostaldia]] sortu zen. Gipuzkoako [[gobernadore zibil]]ari botere bereziak eman zitzaizkion jarduera politiko guztien kontrol eta errepresiorako.<ref>Karguak jarri eta kendu egiten zituen udalean eta aldundian, tartean direla alkateak, zinegotziak, ahaldun nagusiak, etab. Aldaketa gutxirekin hala jarraitu zuen diktadurak iraun bitartean. Gehienetan kargudunak kanpotarrak izaten ziren, erregimeneko postuetan igotzeko irrikaz zeudenak; ikus Artola, Miguel (ed.). 2001, 159. or.</ref> 1947an, Donostiako udalbatza [[Donostiako udaletxea|Kasinora]] lekualdatu zen eta, hurrengo urtean, bertan behera geratu zen ofizialki gerra-egoera.
307. lerroa:
 
== Demografia ==
2010ean 185.000 biztanle inguru zituen Donostiak; hots, [[Gipuzkoa]] osoko populazioaren % 26,5. Euskal Herriko bigarren hiririk handiena izan zen 1980eko hamarkadara arte, eta gaur egun laugarrena da, [[Bilbo]], [[Gasteiz]] eta [[Iruñea]]ren ondoren.
 
1940ko hamarkadaren ondoren oso azkar hazi zen, Euskal Herriko beste hiri batzuk ez bezala, Donostiaren hazkunde demografikoa jadanik nabarmena izan zen XX. mendearen hasieratik, eta 1900etik 1950era hiru halako egin zen donostiarren kopurua. 1960 eta 1970eko hamarkadetan ere hazkundeak jarraitu egin zuen, baina 1980ko hamarkadan beherakada txiki bat izan zuen hiriak.
 
Biztanle kopurua % 0,5 eta % 1 artean hazi da urtero 1991az geroztik. Dena den, biztanleriaren hazkundea moteldu egin da: urtez urteko hazkundea % 1 baino nabarmen txikiagoa da azken urteotan.<ref>[https://www.donostia.org/info/bienestarsocial/masinfo.nsf/voWebContenidosIdMicro/4DA594087C9D94C4C125747F00249C92/$File/1-datu_demografikoak.pdf «Datu demografikoak»], Donostiako Udalaren webgunea. 2009-11-29.</ref>
[[Fitxategi:Ayuntamiento-S.S.Center.jpg|thumb|250px|[[Donostiako udaletxea]], [[Alderdi Eder]]retik begiratuta.]]
{{Barra bertikalen grafikoa
321. lerroa:
 
== Ekonomia ==
Donostiaren jarduera [[Euskal Herriko ekonomia|ekonomiko]] nagusia zerbitzu-sektorean dago. Nekazaritzak[[Nekazaritza]]<nowiki/>k, gehienbat Zubieta eta Igeldo auzoetan kokatua, % 0,1a soilik dakarkio ekonomiari. [[Industria]] eta [[eraikuntza]] sektoreek % 11,3a (industria [[27 Poligonoa]]n eta [[Rezola zementu lantegia]]n biltzen da batez ere) eta gainontzeko % 88,6a zerbitzuei dagokie.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/hiri-behatokia/datu-estatistikoak|izenburua=Donostiako Sustapena. Hiri Behatokia. Datu estatistikoak.|sartze-data=2016-11-7|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref> Donostiako [[barne produktu gordin]]a [[per capita]] 34.589 eurokoa izan zen 2012 urtean.<ref>Barne Produktu Gordina per kapita, EAE, Eustat. 2012</ref> Langabeziari dagokionez, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomi Erkidegoko]] hiriburuetan tasa baxuena dago Donostian. 2015ean, % 11,2koa zen (guztira, 10.418 langabetu). Sexuen arabera, emakumeen [[langabezia]] tasa % 12,7koa zen (5.657) eta gizonezkoena, berriz, % 9,9koa (4.761).
 
Adinaren araberako irakurketa egiterakoan, 45 urtetik gorakoek dute langabezia-tasa altuena, 5142 langabetu baitira.<ref name=":0" />
 
Gipuzkoako hiriburua izanda, lurraldeko administrazio eta hezkuntza gune nagusia da. Merkataritza-gune garrantzitsua ere bada, eta Gipuzkoako zein Gipuzkoaz kanpoko bezeroak erakartzen ditu. Hirigunean, [[Bretxa azoka]], [[San Martin azoka]] eta [[Arcco Amara]] merkataritza-guneak nabarmentzen dira; aldirietan, berriz, [[Garbera]] eta [[Belartza]]ko merkataritza-zentroak daude [[Intxaurrondo]] eta [[Añorga]] auzoetan. [[Euskal Herriko Unibertsitate]]ko Ibaetako campusak eta [[Deustuko Unibertsitate]]ko Mundaitzeko campusak, hainbat fakultaterekin, osatzen dute hiriko unibertsitate-eskaintza nagusia. Horien inguruan ikerkuntza-guneak ere badaude, [[Miramongo Teknologi Parkea]]rekin batera. Zentro horietan nagusiki egindako [[ikerkuntza eta garapen]] jarduerak BPGaren % 2,86koa ekarri zuen guztira 2012an.<ref>Donostiako Hiri-Ekonomiaren Barometroa 2013. Donostia Sustapena.{{Cite web|url=http://www.fomentosansebastian.eus/eu/argitalpenak/88-donostiako-hiri-ekonomiaren-barometroa-2013|izenburua= Donostiako hiri ekonomiaren barometroa 2013|sartze-data=2016-11-8|}}</ref>
[[Fitxategi:Donostiarren errenta auzoka.jpg|thumb|440x440px|Donostiarren errenta auzoka]]
 
=== Donostiarren errenta auzoka ===
2016an, batez beste, 24.552 euroren diru sarrerak izan zituen 18 urtetik gorako donostiar bakoitzak; 20.206 euro, zergak ordaindu ondoren; batez beste 50.656 euroren diru sarrerak izan zituen Donostiako familia bakoitzak. Baina auzo batetik bestera izugarri aldatzen ziren gauzak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Aitziber|abizena=Arzallus|urtea=2018-12-14|izenburua=Donostiaren argiak eta ilunak|argitaletxea=berria (CC-BY-SA)|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|data=2018-12-14|url=http://gipuzkoa.hitza.eus/2018/12/14/donostiaren-argiak-eta-ilunak/|aldizkaria=Gipuzkoako Hitza|sartze-data=2018-12-25}}</ref> [[Altza]]k zuen batez besteko errentarik txikiena (16.575 euro), eta [[Miramon-Zorroaga]]k handiena (40.850 euro): Altzak halako 2,5. Altzako batez besteko errenta % 3,1 hazi zen 2015etik 2016ra; Miramon-Zorroagakoa, berriz, % 22. Eta [[Igeldo]]koa, [[Landarbaso]]koa eta [[Zubieta (auzoa)|Zubietakoa]] murriztu egin ziren. Beste horrenbeste gertatzen zen batez besteko familia errentari zegokionez, eta are gehiago. Hor ere, Altzak zuen batez besteko kopururik txikiena (34.440 euro) eta Miramon-Zorroagak handiena (111.522 euro): Altzakoa halako 3,2 zen datu hori. Ondorioz, Altzako familia oso batek baino diru sarrera handiagoa zuen Miramon-Zorroagako herritar bakar batek, eta aldea urtean 6.410 eurokoa zen.
 
Altza eta Miramon-Zorroaga ziren Donostiako bi muturrak. Baina muturretara jo gabe ere alde nabarmenak zeuden. Altzak baino emaitza hobeak izan arren, batez bestekoaren oso azpitik eta errenta txikienak zituzten auzoen zerrendaren buruan zeuden [[Martutene]] (18.707 euro), [[Miracruz-Bidebieta|Bidebieta]] (18.927 euro), [[Intxaurrondo (auzoa)|Intxaurrondo]] (19.262 euro) eta [[Loiola (Donostia)|Loiola]] (19.288) ere. Kontrara, batez bestekoa aise gaindituz, diru sarrerarik handienak dituztenen aldean zeuden [[Aiete]] (31.950 euro), [[Antigua (Donostia)|Antigua]] (31.141 euro) eta [[Erdialdea (Donostia)|Erdialdea]] (29.839 euro). Eta batezbestekoaren bueltan zeuden [[Amara Berri]] (24.673 euro) eta [[Gros]] (24.898 euro).
398 ⟶ 399 lerroa:
[[Fitxategi:Renfe MD 449-059 en San Sebastián.jpg|thumb|ezkerrera|250px|[[Iparraldeko geltokia (Donostia)|Norteko geltokia]].]]
 
Donostia puntu garrantzitsua da europar errepide trafikoan. Iparretik hegoaldera, [[E-05]] ([[Glasgow]]- – [[Paris]]- – [[Algeciras]]), eta mendebaldetik ekialdera, [[E-70]] ([[Coruña|A Coruña]]- – [[Bordele]]) eta [[E-80]] ([[Lisboa]]- – [[Burgos]]- – [[Paue|Pabe]]) europar errepideek zeharkatzen dute. Ibilbide hauetan, [[Irun]]dik norabidean, [[AP-8|A-8]] errepidetik sar daiteke Donostiara. [[Bilbo]]tik [[AP-8|A-8]] errepide nagusia ordainsariz erabil daiteke. [[Madril]]- – [[Gasteiz]]tik [[A-1]] errepidetik egiten da sarrera. [[A-1]] jarraituz, Donostiatik gertu, [[Andoain]]en, [[A-15]] errepiderako lotunea dago, [[Iruñea]]- – [[Zaragoza]]ra eta bertatik [[Bartzelona]]ra bideratzen dena. Kasu guztietan eta Donostia inguratzen duen errepide gerriko edo sare trinkoari esker, Donostiako hirigunera sartzeko hainbat aukera daude baina sarbide garrantzitsuenak [[Amara (argipena)|Amara]] eta [[Ibaeta]] auzoetatik dira. Gipuzkoa mendebaldeko kostaldeko herrietatik Donostiara etortzeko maiz erabiltzen den errepide bat [[N-634]] izenekoa da.
 
Donostiara joan eta etortzeko errepidezko bidaiarien garraio publiko sarean, [[Lurraldebus]] autobus zerbitzuetarako elkartea, Gipuzkoako herrietara autobus sare bateratu bat eskaintzen duena, ''[[Txartel bakar]]ra'' izeneko bidai-txartel pertsonal baten bitartez. Euskal Herriko beste hiriburuetara autobus zerbitzu ugari dago egunero.<ref>[http://www.pesa.net/pesa/public_home/ctrl_home.php?lang=eu Pesa enpresak], Iruñera izan ezik, Euskal Herriko hiriburu guztietarako zerbitzuak eskaintzen ditu.</ref>
412 ⟶ 413 lerroa:
[[Autobus]]ez, [[Donostiako Tranbia Konpainia]]k 27 autobus ibilbide mantentzen ditu hiriko auzoetan zehar, guztira 115 autobusekin (2009ko datuak). Asteburuetan, parrandan ibiltzen den jendeari begira, gau eta goizaldeko ''Gau Txori'' izeneko zerbitzuak badaude. Bidaiari kopurua 27.360.638 izan zen 2008. urtean.<ref>[http://www.dbus.es/eu/enpresa/conoce-compania «d·bus konpainia ezagutu»], Donostiako Tranbia Konpainiaren webgunea, 2009-10-28.</ref> Horrela, Donostian gehien erabiltzen den hiri barneko garraiobidea da, [[automobil]]a alde batera utzirik.
 
Hala eta guztiz ere, trafiko arazo larriak izaten dira Donostiako kaleetan. Ibilaldi guztietatik % 27ak ibilgailu partikularrez egiten dira. Konponbide gisa, hiriguneko kanpoaldean disuasiozko aparkalekuak eta hirigunearen zati handi bat hartzen duten [[TAO]] guneak ezarri arren, aparkaleku eskasia izaten da eta sarbide nagusietan eta erdiguneko kaleetan automobil ilara luzeak sortu ohi dira. Trafiko trinko honek sortzen duen aire- eta soinu-kutsadura dela-eta kezka badago.<ref>[http://www.agenda21donostia.com/eus/corporativa/areas/aire.htm «Ingurumena eta garapen jasangarria: atmosferako kutsadura»], ''Agenda21 Donostia'' webgunea, 2009-10-28.</ref>
 
Turismoari begira eratutako hiri barneko garraiobide bereziak ere badaude. Antzinako [[Igeldoko funikularra]]k [[Ondarreta]]tik Igeldo mendi gainerainoko malda igotzen jarraitzen du. Hiriko ikusgarri nagusiak erakusten dituzten autobus turistiko bat eta [[Txutxu Tren]] izeneko bagoidun ibilgailua ere badaude.
423 ⟶ 424 lerroa:
 
Haur eskoletatik batxilergora ikastetxe-sare zabala du Donostiak, ikastetxe publikoek, pribatuek (gehienak [[katolizismo|katolikoak]]) eta ikastolek osaturikoa. 2006ko datuen arabera, euskara hutsezko [[D eredua]] da nagusi (13.910 ikasle), A (9.101 ikasle) eta B (10.148 ikasle) ereduen aldean.<ref>[[Eustat|EUSTAT]]: ''[http://www.eustat.es/elem/ele0004200/not0004275_e.pdf «Udal-adierazleak: Serie estatistikoak, 2006»], 2007-02-21eko prentsa-oharra.</ref>
 
 
== Euskara ==
[[Fitxategi:Donostiako ahotsak (ona2).webm|thumb|Donostiako hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, [[Euskal Herriko Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-06-15}}</ref> proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.]]
440 ⟶ 439 lerroa:
2011n [[Eustat]]ek egin duen Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsuko datuak oinarri hartuta, bost urte edo gehiagoko 69.057 euskaldun ditu Donostiak. Donostiarren %&nbsp;39,9 euskaldunak dira, eta [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n euskaldunen ehunekorik handiena duen hiriburua da. 30 urtetik beherako donostiarren lautik hiru euskaldunak dira (%&nbsp;73,4). Era berean, nagusiagoen artean ere handia da euskaldunen ehunekoa. Esate baterako, 30-34 urte bitartekoen %&nbsp;41,9 euskalduna da. Dena dela, adinean aurrera egin ahala, euskaldunen ehunekoa jaitsiz doa.<ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=V. Mapa Soziolinguistikoa|urtea=2011|abizena=|izena=|orrialdeak=45-48|orrialdea=|argitaletxea=Eusko Jaurlaritza. Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Saila|ISBN=}}</ref>
 
Euskaldun hartzaileen ehunekorik handiena 35 eta 39 urte bitartekoek dute (% 31,7), eta ehunekorik txikiena 15-19 urte bitartekoek (% 7,9). Azpimarratzekoa da, gainerako hiriburuetan ez bezala, euskaldun hartzaileen ehunekorik txikiena gazteenen artean dagoela.
 
Erdaldunak nagusi dira 40 urtetik gorako adin-taldeetan. Zenbat eta zaharrago orduan eta erdaldun gehiago dago. Esate baterako, 75 urtetik gorako donostiarren artean, 10etik 6 baino gehiago erdaldunak dira.
577 ⟶ 576 lerroa:
Hirian antolatzen den jaialdi zaharrena, [[Musika Hamabostaldia]], 1939an sortu zen turisten oporraldia luzatzeko asmoarekin<ref>Begoña del Teso. La Quincena Musical. 54 años de melomanía donostiarra. Donostia-San Sebastián: hiriburuak. 1994. 293.
orrialdea</ref>.
 
Hasierako urteetan abuztuaren amaieratik irailaren erdialdera luzatzen zen eta 1980ko hamarkadatik aurrera abuztu osoan zehar ospatu ohi da<ref>XLI Quincena Musical: San Sebastián 29 de julio-5 de septiembre = Donostia uztailak 25-irailak 5</ref>.
 
Urte batzuk beranduago, 1953an hiriko dendarien ekimenez [[Donostiako Nazioarteko Zinemaldia]]ri hasiera eman zitzaion. Hasiera batean zinemaren nazioarteko astea izan zenak laister lortu zuen nazioarteko jaialdien maila.<ref>José Luis Tuduri: San Sebastián: un Festival, una historia (1953-1966). Euskadiko Filmategia, 1989</ref>
 
[[Donostiako Jazzaldia|Jazzaldia]] berriz, Donostiako jazz zale amorratuen ekimena izan zen, Mariano Larrandiak Kultur eta Turismo Ekintzetxeari jazz jaialdi bat egitea proposatu zion eta lehenengo saioa 1966ko irailaren 10ean izan zen [[Trinitate plaza]]n.<ref>Donostiako Jazzaldia: lehenengo 30 urteak = Los primeros 30 años. Donostia, 1996</ref>.
 
Gaur egun erakunde publikoak dira jaialdi hauen bultzatzaile nagusiak, babesle pribatuen laguntzarekin.1990eko hamarkadatik aurrera erakunde publikoen eskutik beste hainbat jaialdi jaio ziren, horien artean daude Dferia, [[Donostiako Giza Eskubideen Zinemaldia|Giza Eskubideen Zinemaldia]], Surfilm festibal, [[Literaktum]] eta [[Donostikluba]].
 
585 ⟶ 588 lerroa:
 
=== Ekipamenduak ===
[[Kursaal jauregia]], [[Rafael Moneo]] arkitektoak diseinaturiko jauregi ikusgarri honetan auditorioak eta areto zabalak daude, zine, musika, antzerki eta dantza emanaldiak egin eta feria, biltzar eta kongresuak antolatzeko. Horrela, Kursaal jauregian eta ondoan dagoen eta halaber ikusgarria den [[Victoria Eugenia Antzokia|Victoria Eugenia antzokian]], hiriak antolaturiko kultura ekitaldi nagusiak ospatzen dira, [[Donostiako Zinemaldia]], [[Donostiako musika hamabostaldia|Musika Hamabostaldia]], [[Donostiako Jazzaldia|Jazzaldia]] eta udazkeneko [[Donostiako Beldurrezko Astea|Beldurrezko Astea]].
 
Parte Zaharreko [[Antzoki Zaharra (Donostia)|Antzoki Zaharra]] arte eszenikoen eta zinema emanaldietarako tokia izaten da. Bertan ospatu izan dira Nosferatu Zikloa, Fantasiazko eta Beldurrezko Astea eta Zinemaldiaren sailak.
 
[[Tabakalera]], tabako fabrika izandako eraikina Kultura Garaikidearen Nazioarteko Gune bilakatu da. [[Egia]] auzoan dago eta 2015ean inauguratu zen. Bertako proiektu kulturala lau lan ildoren inguruan antolatuta dago: praktika artistiko garaikideak, hezkuntza, Hirikilabs, kultura digitalaren laborategia eta Ubik, sorkuntza liburutegia. Tabakalera eraikinean hainbat erakunde eta proiektuk dute egoitza: [[Donostiako Zinemaldia|Zinemaldiak]], [[Kutxa|Kutxa Fundazioak]], [[Etxepare Euskal Institutua|Etxepare Institutuak]] eta [[Euskadiko Filmategia]]k.
 
Beste ekipamendu nagusi bat [[Gipuzkoako Foru Aldundia]]k kudeatzen duen [[Koldo Mitxelena Kulturunea]] da. Bertan liburutegia, erakusketa aretoak eta jarduera aretoak nabarmentzen dira. [[Donostiako Liburutegi Nagusia|Udal Liburutegia]] 1874ean sortu zen eta gaur egun udalak sare oso bat du hirian zehar sakabanatua. Auzoetako liburutegi gehienak kultur etxeetan kokatuak daude. Kultur etxeek programazio zabala dute, besteak beste, ikastaroak, kontzertuak, antzerkia, zinema emanaldiak eta erakusketak antolatzen dituzte. Udal Liburutegia eta kultur etxeak [[Donostia Kultura]]k kudeatzen ditu, Donostiako Udalaren kultur eragile nagusia, eta hainbat kultur ekipamendu eta jardueren arduraduna.
 
=== Museoak ===
598 ⟶ 602 lerroa:
 
Donostian dauden museoen artean bisitari gehien jasotzen dituena [[Donostiako Aquariuma|Aquariuma]], kaiko eraikin enblematiko batean dago, museo izateko sortua izan zena 1928an eta 1998an zaharberritu eta handitua.
 
1990ko hamarkadatik aurrera sortu ziren [[Untzi Museoa]] (1991), [[Donostiako Elizbarrutiko museoa|Elizbarrutiko museoa]] (1991), [[Museum Cement Rezola]] (2000) [[Añorga]] auzoan eta [[Eureka! Zientzia Museoa]] edo Zientziaren Kutxagunea (2001). Donostiatik oso gertu, [[Hernani]]n [[Chillida-Leku]] museoa dago, [[Eduardo Chillida]] eskultorea eta bere familiaren ekimenez 2000. urtean inauguratua.
 
Urte batzuk beranduago, 2009an [[Real Sociedad]] futbol taldeak [[Anoeta estadioa]]ren beheko aldean [[Real 100 Museoa]] sortu zuen, taldearen sorreraren mendeurrenean.
 
604 ⟶ 610 lerroa:
[[Fitxategi:San Sebastián Gran Kursaal.jpg|thumb|Gran Kursaal (1922-1972)]]
 
Donostiak zinema areto asko ezagutu ditu,<ref>Javier Mª Sada: Cinematógrafos donostiarras. Euskadiko Filmategia, 1991</ref> gaur egun SADE taldea, Antiguo Berri Zinema, [[Principe zinemak|Principe]] eta Trueba zinema aretoen jabea da. ''Principe'' eta Trueba 1920ko hamarkadan sortuak, 1970-1980ko1970–1980ko krisialdiaren ondoren eraberrituak izan ziren. Desagertutako zinema aretoen zerrenda luze da<ref>Mikel G. Gurpegi, Aquellos cines donostiarras http://gruposade.com/AquellosCinesDonostiarras/2015/07/14/guia-todos-los-cines-desaparecidos-y-en-activo/ 2016ko urriaren 9an kontsultatua</ref>. Zenbait kasutan zinema areto eta antzokiak izan dira aldi berean. Besteak beste, ''Salón Novedades'' izenekoa, [[Garibai kalea (Donostia)|Garibai kaleko]] 34 zenbakian, jatorriz [[El Pueblo Vasco (Donostiako egunkaria)|''El Pueblo Vasco'']] egunkariak sortu zuen 1912an eta 1979an itxi zituen ateak.
 
[[Kursaal kasinoa|Gran Kursaal]] (1922-19721922–1972) ere aipatu behar da, gerora bertan egon zen Inesa Gaxen aretoa (1969-19721969–1972). ''Miramar'' (1913-19871913–1987) [[Aldamar kalea]]n, ''Petit Casino'' (1925-19981925–1998) [[Donostiako Alde Zaharra|Alde Zaharreko]] Kale Nagusian, gaur egun kasinoa, ''Novelty'' (1959-19761959–1976) [[Arrasate kalea (Donostia)|Arrasate kalean]], ''Actualidades'' (1951-19681951–1968) Arrasate kalean, ''Rex Avenida'' (1957-19911957–1991) eta ''Astoria'' (1961-20041961–2004), Amarako [[Antso Jakitunaren hiribidea|Antso Jakitunaren Hiribidean]], ''Savoy'' [[Gros]]eko San Franzisko kalean (1962-19961962–1996),''Dunixi'' (1967-19771967–1977) [[Egia (Donostia)|Egiako]] Karmengo Andre Mariaren kalean eta Amaya [[Getaria kalea (Donostia)|Getaria kalean]] (1966-19941966–1994).
 
Eraikin enblematikoen artean, berriz, ''Bellas Artes'' (1914- 19821914–1982) antzoki eta zinea, [[Urbieta kalea (Donostia)|Urbieta kalearen]] amaieran [[Prim kalea (Donostia)|Prim kalearekin]] bat egiten duen kantoian. Bertan izan zuten egoitza [[Donostiako Orfeoia]]k eta [[Euskadiko Orkestra Sinfonikoa]]k.
 
=== Literatura ===
617 ⟶ 624 lerroa:
Nabaria da kirolzaletasuna donostiarren artean. Ohikoa da egun osoan zehar jendea korrikan edo bizikletaz ikustea. Hondartzak kirolgune garrantzitsu bihurtu dira. [[Zurriola|Zurriola hondartza]] [[surf]]larien bilgune da, bertako olatuak erakarrita. [[Kontxako hondartza]]n haurrak ibiltzen dira asteburuetan, [[futbol]]ean, eskola arteko txapelketetan. [[Piraguismo]]an ere asko aritzen da [[Kontxako badia]]n. [[Urumea]] ibaian zehar [[arraunketa]]n aritzen dira kirolari asko. Hiriko ikastetxeetan ere haurrek kirolean jarduteko aukera izaten dute eta ikastetxeen arteko lehiak eta txapelketak izaten dira asteburuetan. Horretarako, hiriak kirol-instalazio ugari eta zenbait [[kiroldegi]] ditu.
 
Goi mailako kirolean, [[Real Sociedad]] futbol taldea nabarmendu behar da. Gipuzkoan futbol talde maitatuena izateaz gainera, [[Espainia]]ko futbol talde entzutetsuenetakoa da. Historian zehar Espainiako lehen mailako bi [[Espainiako futbol ligako lehen maila|Espainiako Futbol Liga]] eta [[Errege Kopa]] bat irabazi ditu. Klubak emakumezkoen futbol talde bat eta gazte talde bat ere biltzen ditu bere baitan. [[Futbol]]az gainera, beste kirol batzuetan ere nabarmentzen da [[Real Sociedad]]: [[belar hockey|belar gaineko hockeyan]] esaterako, emakumezkoen taldea titulu anitz irabazitakoa da [[Espainia]]nEspainian. [[Saskibaloi]]an [[Askatuak Saski-Baloi Taldea|Askatuak]] talde historikoa eta gaur egun maila gorenean dagoen [[Donostia Gipuzkoa Basket|Gipuzkoa Basket]] taldeak daude. [[Bera Bera eskubaloia|Akaba Bera Bera]] emakumezkoen maila goreneko eskubaloi taldea da. Gizonezkoen [[Bera Bera Rugby Taldea]] Espainiako Errege Kopa bat irabazitakoa da. [[Donostiako arraunketa|Arraunketan]], [[Ur-Kirolak]] eta [[Donostia Arraun Lagunak]] taldeek txapelketa ugari irabazi dituzte arraunketa olinpikoan; tostako arraunketan, 2007tik aurrera [[Donostiarra]] traineru bateratuaren proiektuan batu dira, [[Fortuna Kirol Elkartea|Club Deportivo Fortunarekin]] batera.
 
Negu partean oin-lasterketek ere arrakasta handia dute eta nazioarteko hainbat txapelketa antolatzen dira, hala nola, [[Donostiako maratoia]], [[Behobia-Donostia lasterketa|Behobia-Donostia]] eta [[Erregetako Nazioarteko Krosa|Erregetako]] eta [[Donostiako Nazioarteko Krosa|Donostiako]] nazioarteko krossak.
672 ⟶ 679 lerroa:
 
Ekialdeko zabalgunean [[Victoria Eugenia Antzokia]] eta [[Maria Cristina hotela|Maria Cristina Hotelaren]] gune monumentala<ref>1980-11-7ko ebazpena</ref> nabarmentzen da.
 
[[Artzain Onaren katedrala]], [[San Pedro Apostoluaren eliza (Igeldo)|Igeldoko San Pedro eliza]] eta Gros auzoko [[Okendo etxea|Okendo Almirantearen]] etxea, gaur egun [[Okendo kultur etxea|Kultur Etxea]], ere ondare sailkatuaren zerrendan daude. Halaber hainbat baserri, besteak beste, [[Katxola baserria|Katxola]],<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 1996-07-23</ref> [[Ariztegieta baserria|Ariztegieta]]<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 2004-07-21</ref> eta Loiola auzoko [[Patxillardegi]].<ref>Euskal Herriko Agintaritzaren Aldizkaria 1998-08-18</ref>
 
681 ⟶ 689 lerroa:
 
== Hedabideak ==
[[Egunkari]]ei dagokienez, [[Igara]]n dute egoitza [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osora zabaltzen den ''«[[Gara]]''»k eta hala hirian nola probintzian irakurriena den «''[[Diario Vasco|El Diario Vasco]]''»k, eta Benta Berrin «''[[Noticias de Gipuzkoa]]''»k (hirurak, gaztelaniazkoak gehienbat). Euskara hutsezko ''«[[Irutxuloko Hitza]]''» Donostiako tokiko egunkaria da. [[Euskarazko aldizkarien zerrenda|Euskarazko aldizkarietan]], gazteei zuzendutako ''«[[Gaztezulo]]''» Donostian argitaratzen da, eta Euskal Herri osora zabaltzen da.
 
[[Irrati (hedabidea)|Irratiei]] dagokienez, [[Euskadi Irratia]], [[Gaztea (irratia)|Euskadi Gaztea]] eta Donostialdeko [[Ttan Ttakun irratia|Ttan Ttakun]] irrati librea euskara hutsezkoak eta [[Herri Irratia]] elebiduna dira Donostian egoitza nagusia dutenak.
 
[[Radio Euskadi]], [[COPE]], [[SER]], [[Onda Cero]] eta [[RNE]] erdal irrati kateek, berriz, ordezkaritzak dituzte Donostian eta bertatik hainbat saio egiten dituzte. Internetez emititzen duen [[Info7]] irratia FM bidez ere entzun daiteke Donostian.
 
691 ⟶ 700 lerroa:
{{Sakontzeko|Zerrenda:Donostiar ospetsuak}}
 
Donostiar ospetsuen artean ditugu, besteak beste, [[Eduardo Txillida]] eskultorea, [[Pío Baroja|Pio Baroja]], [[Ramon Saizarbitoria]], [[Txillardegi]] eta [[Felipe Juaristi]] idazleak, [[Antton Etxeberria]] antzerkilaria, [[Luis Migel Arkonada|Luis Miguel Arconada]], [[Bittor Alkiza]] eta [[Peio Ruiz Cabestany|Pello Ruiz Cabestany]] kirolariak, [[Iñaki Gabilondo]] kazetaria, [[Iñaki Alegria]] informatikaria, [[Jose Gonzalo Zulaika|Aita Donostia]], [[Pablo Sorozabal]] eta [[Nicanor Zabaleta]] musikariak, [[Mikel Laboa]], [[Mikel Erentxun]], [[Javier Gurrutxaga]] eta [[Imanol Larzabal]] kantariak, [[Juan Mari Arzak]], [[Elena Arzak]], [[Martin Berasategi]] eta [[Pedro Subijana]] sukaldariak, [[Jesus Maria Leizaola]] eta [[Odón Elorza|Odon Elorza]] politikariak eta [[Julio Medem]] [[zinema]]gilea.
 
== Herri eta hiri senidetuak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Donostia"(e)tik eskuratuta