Euskal Herria: berrikuspenen arteko aldeak

[[Iruñea]] hiriburutzat jo ohi da, arrazoi historikoak direla kausa, nahiz eta izendapen ofizialik ez den. Halaxe iritzi zion [[XVIII. mendea]]ren hasieran [[Joanes Etxeberri|Joanes Etxeberri Sarakoak]]: «Iruiñea eskualdunen hiri buruzagia».<ref>[http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/E/EtxebSaraHatsapenak004.htm Joanes Etxeberri, «Etxeberri Sarakoa»: ''Eskuararen hatsapenak'' (c. 1718)]</ref> Hiririk handiena [[Bilbo]] da, eta [[Gasteiz]] ''de facto'' [[Euskal Autonomia Erkidego]]aren hiriburua da<ref group="oh">Ezein legetan ez da zehaztu, oraingoz, Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburua zein den.</ref>. Gainera, beste hiru udalerrik dute 100.000 biztanle baino gehiago. 1980tik aurrera, Euskal Herria hiru eremu politikotan banatu da: [[Euskal Autonomia Erkidegoa]] eta [[Nafarroako Foru Komunitatea]] Espainian, eta [[Ipar Euskal Herria|Frantziako euskal lurraldea]] [[Pirinio Atlantikoak|Pirinio Atlantikoetan]], 2017tik [[Euskal Hirigune Elkargoa]] bilakatua. Euskal Herriko biztanleei '''euskal herritar''' edo —egun—gaur egun gutxiago erabiltzen den izena— '''euskotar''' deritze; lurraldeari izena eman dion hizkuntzaZ jakin edo hitz egiten dutenei, berriz, [[euskaldun]].

Bost biztanletik lauk (%&nbsp;79k) erdara dute lehen hizkuntza. Horien artean %&nbsp;74,1ek [[gaztelania]] edo [[frantses]]a dute lehen hizkuntza, eta %&nbsp;4,9k beste hizkuntzaren bat. Horien artean 34 hizkuntza antzeman dituzte inkesta egileek. Euskara lehen hizkuntza duten herritarrak %&nbsp;15,6 dira, eta [[euskara]] eta beste bat edo beste batzuk %&nbsp;4,6. Euskara edo gaztelania eta frantsesa ez den beste hizkuntza bat dakiten gehienek (%&nbsp;85,2) erabiltzen dute hizkuntza hori senide edo herrikideekin. Beste %&nbsp;9,9k erabili nahiko lukete. Euskal herritar gehienak eremu pribatuan norbere kultura mantentzeko eskubidearen aldekoak dira (%&nbsp;93,2). Administrazioak [[kultura]] bat baino gehiago bultzatzearen aldekoak: %&nbsp;64,2. [[Hezkuntza]] sisteman bertan bizi diren kolektiboen hizkuntzek eta kulturek toki bat izan beharko luketela %&nbsp;56,3k babesten du. Euskal herritarren %&nbsp;80,2k uste dute migratzaileei [[gaztelania]] eta [[frantses]]afrantsesa jakiteko eskatu behar zaiela. Askoz gutxiago dira, berriz, [[euskara]] jakin behar dutela diotenen portzentajea: %&nbsp;53,2.<ref name=Petxarroman20141005/>

Euskal Herrian, [[euskara]], [[gaztelania]], [[frantses]]afrantsesa eta [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoiera]] mintzatzen dira.

[[Gaztelania]] eta [[frantses]]afrantsesa nagusi dira, lehena [[Hego Euskal Herria|Hegoaldean]] eta bigarrena [[Ipar Euskal Herria|Iparraldean]]. Hala ere, gutxi gorabehera biztanleen herenak egiten du [[euskara]]z. [[Gaskoi (hizkuntza)|Gaskoia]], aldiz, [[Baiona]] inguruan ([[Euskal Kosta-Aturri|BAB]]) eta [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Behereko]] iparraldeko ingurune batzuetan hitz egiten da, baina oso ahul dago.

Euskal Herriko politika ''euskal herritar [[abertzaletasun|abertzale]]'' / ''ez abertzale'' (edo ''[[eusko abertzaletasun|euskal herritar nazionalista]]'' / ''[[espainiar nazionalismo|espainiar nazionalista]]'' edo ''[[jakobino|frantses nazionalista]]'') ardatzak definitzen du, [[Hego Euskal Herria]]n batez ere. Horrela, Euskal Herriko alderdi politikoak, eskuinean edo ezkerrean kokatzeaz gain, Euskal Herria egituratzeari edo [[nazio]]tzat onartzeari buruzko ikuspegiaren arabera bereizten dira. Horrek alderdi anitzeko sistema politiko konplexua sortu du.

[[Ikurrina]] da Euskal Herriaren [[bandera]] erabiliena. [[Luis Arana Goiri|Luis]] eta [[Sabin Arana]]k asmatu zuten, [[1894]]an, [[Bizkaia|Bizkaiko]] bandera izan zedin, baina laster zabaldu zen Euskal Herriaren banderatzat.<ref>{{Erreferentzia|bilduma=Apuntes para la historia del nacionalismo vasco|url=http://www.euskadi.net/q56/q56ControladorServlet?mapping=fichaMonografia.do&idLibro=09600046421|izenburua=Las banderas de los ex-Estados históricos vascos o regiones autónomas|izena1=Luis|abizena1=Arana|egile1-lotura=Luis Arana Goiri|urtea=1930|hizkuntza=es}}</ref> Gaur egun, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEko]] bandera ofiziala da, [[Espainiako bandera|Espainiakoarekin]] eta tokian tokikoekin batera.<ref>{{Erreferentzia|url=http://flagspot.net/flags/es-pv.html|izenburua=Basque Country (Spain)|egilea=Flags of the World|hizkuntza=en}}</ref> [[Ipar Euskal Herria]]n ikurrina oso hedatuta dago, eta agintariek onartuta, baina [[Nafarroa Garaia]]n egoera bestelakoa da: [[2003]]an, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak]] Ikurren Legea onartu zuen, ikurrina toki publikoetatik kentzeko asmoz. Euskal herritar batzuek, hala ere, [[Nafarroako armarria|Nafarroako bandera]] (kate horiak hondo gorrian)<ref>{{Erreferentzia|izena1=Faustino|abizena1=Menendez Pidal|izena2=Javier|abizena2=Martínez de Aguirre|urtea=2000|izenburua=«Para saber más». El Escudo de Armas de Navarra|argitaletxea=[[Nafarroako Gobernua]]|isbn=84-235-2016-1}}</ref> lurralde osorako proposatzen dute. Beste batzuek, berriz, [[Arrano Beltza]] darabilte Euskal Herriaren bandera gisa.

Euskal Herrian bi hezkuntza sistema ezberdin daude, [[Espainia]] eta [[Frantzia]]koa. Gainera [[Hego Euskal Herria]]n [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAE]] eta [[Nafarroa]]kNafarroak hezkuntzaren gainean arauak sortzeko eskumena dute. Euskal Herri osoan [[ikastola]]k dira [[euskara]]z irakasteko zentroak, nahiz eta [[Nafarroako Eskualde Euskaldun]]ean eta [[Nafarroako Eskualde Mistoa|Eskualde Mistoan]], hala nola Euskal Autonomia Erkidegoan irakaskuntza publikoan ere euskara ikas daitekeen [[D eredua]]n.

Musika garaikideari dagokionez, [[Euskal Rock Erradikala]]k garrantzi handia izan zuen eta oraindik ere badu. Musika estilo horretan, talde aipagarriak dira «[[Barricada]]», [[«Eskorbuto]]», «[[Hertzainak]]», «[[Kortatu]]», «[[La Polla|La Polla Records]]» eta «[[RIP (argipena)|RIP]]», besteak beste. Denboran geroagokoak eta estiloz zabalagoak dira «[[Berri Txarrak]]», [[Betagarri|«Betagarri]]», «[[Kuraia (argipena)|Kuraia]]», [[Fermin Muguruza]] bera, [[Negu Gorriak|«Negu Gorriak]]» eta «[[Zea Mays]]».

Euskal Herriko zineman erdaraz egiten da gehienbat. Euskarazko filmak gutxi dira, eta gehienak haurrentzat eginak. Azken urteotan, ''«[[Aupa Etxebeste!]]''», ''«[[Kutsidazu bidea, Ixabel]]''» eta ''«[[Eutsi!]]''» izan dira [[euskara|euskal]] film luze aipagarrienetakoak.

[[Egunkari]]ei dagokienez, ''«[[Berria]]''» da euskaraz eta Euskal Herri osoan argitaratzen den bakarra. ''«[[Gara]]''» lurralde osoan ere hedatuta dago eta nagusiki gaztelaniaz egina da. [[Ipar Euskal Herria]]nHerrian, ''[[Le Journal du Pays Basque]]'' eta ''[[Sud Ouest]]'' ditugu. Probintziaz probintzia, hauexek dira irakurrienak: ''[[El Correo|El Correo Español]]'' ([[Bizkaia]]n eta [[Araba]]n), ''[[Diario Vasco|El Diario Vasco]]'' ([[Gipuzkoa]]nGipuzkoan), ''[[Diario de Navarra]]'' ([[Nafarroa Garaia|Nafarroan]]) eta ''[[Sud Ouest]]'' ( [[Ipar Euskal Herria|Ipar euskal herrian]]Herrian).

Euskal mitologia Euskal Herriko lurraldeetako [[Mito|mitoen]] multzoa da. Bertan nahasturik antzematen dira eragin [[kristautasun|kristau]] zein [[paganismo|paganoak]].

Gainerako herri eta kulturen antzera euskal mitologia alegiazko kontakizun, antzinako balizko [[jainko]] edo heroien egintzetan edo egiazko gertaeretan oinarritzen da, gehienetan, izadiaren indarren edo giza izaeraren alderdien oihartzuna dakarrena.

Mitok sailka daitezke kondairaren esanahia edo berez duten mezuaren arabera: Batzukbatzuk kosmosa edo lurraz kanpoko gaia dute, eta besteak, berriz, lurtarrak dira. [[Kristautasun]]aren sarrerak nabarmen eragin du euskal mitologiaren ahoz ahoko transmisioan. Oinarrizko kontzepzio [[metafisika|metafisikoa]] bere horretan mantendu duten ohitura askotan ere [[Biblia]]ko pertsonaien izen ordezkatzea ematen da: udako solstizioa = [[Donibane jaia]] (Done Ibane edo San Joan santuaren izenetik), [[jentil]]arri = Sansonarri, [[Salomon]] eta abar.