Frantzia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t robota Erantsia {{Wikipedia1000}}
No edit summary
93. lerroa:
{{sakontzeko|Frantziako geografia}}
[[Fitxategi:Satellite image of France in August 2002.jpg|thumb|250px|ezkerrera|Frantzia sateliteko irudian]]
[[Metropolitar Frantzia]] [[Europa]]ko mendebaldean dago. Frantziako Errepublikako zati dira, halaber, Europatik kanpoko hainbat lurralde: [[Ipar Amerika]]n, [[Antillak|Antilletan]], [[Hego Amerika]]n, [[Indiako ozeanoa]]n, [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] hego eta iparraldean eta [[Antartika]]n.
 
=== Mugak ===
Metropolitar Frantzia kontinentalak hexagono baten itxura du, eta 965 bat kilometro luze eta 935 bat kilometro zabal da. Haren mugak 2.970 km luze dira: [[Espainia]] (650 km), [[Belgika]] (620 km), [[Suitza]] (572 km), [[Italia]] (515 km), [[Alemania]] (450 km), [[Luxenburgo]] (73 km), [[Andorra]] (57 km) eta [[Monako]] (4,5 km). [[Guyana Frantsesa|Guyanako]] mugak 580 km luze dira [[Brasil]]ekin eta 520 km [[Surinam]]ekin. [[Saint Martin]] uharteak ([[Antillak]]) 10,2 km luze den muga eraikigabea du [[Herbehereak|Herbehereen]] uharte zatiarekin. Azkenik, [[Antartika]]n Frantziak beretzat duen Terre Adélie lurraldea ([[Frantziaren lurralde austral eta antartikoak|TAAF]]) muga du [[Australia]]k beretzat duen lurraldearekin.
 
Frantziako kostak lau itsasotara ematen duenez ([[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoa]], [[Mantxako kanala]], [[Ozeano Atlantikoa]] eta [[Mediterraneoa]]), herrialdea komunikazio- eta kultura-bidegurutze paregabea da.
159. lerroa:
[[Franko salio|Saliar frankoen]] buruak, [[Klovis I.a]]k, [[486]]an [[Siagrio]] garaituta [[Galia]]ko iparraldea eta erdialdea batu zituen bere agindupean. [[496]]an, katoliko bihurtu zen. Honela, legitimazioa eta boterea lortu zuen beste erresumen aurrean, eta [[bisigodo]]en kontra egiteko, apaizen babesa lortu zuen. Izan ere, bisigodoak, kristauak izanda ere, [[arrianismo|arrianoak]] ziren, eta ez katolikoak. Bisigodoen errege [[Alariko II.a]] [[507]]an garaitu zuen [[Vouilléko gudua]]n, eta Tolosa eta Akitania bere eskuetan hartu zituen.
 
Hala ere, Klovis hil ondoren, erresuma ondorengoen artean banandu zen. Frankoak bananduta eta elkarren kontra aritu ziren hainbat alditan eta haien lurraldea zatikatu egin zen. Funtsean Austrasian eta Neustrian agindu zuten ("«''Frantzia''"»), alegia, Loira ibaitik iparraldera, eta Akitania eta Baskonia burujabe izaten hasi ziren, bereziki 660. urtearen ondoren.
 
[[Merovingiar leinua|Merovingiar]] leinu hau, azkenean, benetako boterea galtzen hasi zen, jauregiko buruen leinuaren mesederako. Karolingiar leinu honek, [[musulman]]ak geldiarazi zituzten [[732]]an. Azkenean, [[751]]n, [[Pepin Laburra]]k errege titulua hartu zuen, azken merovingiarra baztertuta.
248. lerroa:
|}
{{sakontzeko|Frantziako politika}}
Frantzia errepublika erdi-presidentziala da, eta bere sistema legegilea [[Frantziako V. Errepublika]]ren arabera mugitzen da. Nazioak bere burua "«Errepublika zatiezin, sekular, demokratiko eta sozial"» gisa izendatzen du. Frantziako konstituzioak botereen banaketa aldarrikatzen du eta Frantzia "«[[Giza Eskubideen Adierazpena|Giza Eskubideei]] eta [[Gizonaren eta Herritarraren Eskubideen Adierazpena|1789ko Adierazpenean]] agertzen den burujabetza nazionalaren printzipioei atxikitzen"» zaiela.
 
Frantziako sistema politikoan [[botere exekutibo]]a, [[botere legislatibo]]a eta [[botere judizial]]a existitzen dira. Botere exekutiboa Frantziako Errepublikako presidenteak eta Gobernuak osatzen dute. Gobernua lehen ministroak eta ministroek osatzen dute. Lehen ministroa presidenteak izendatzen du, eta [[Frantziako Parlamentua|Parlamentuaren]] aurrean dauka ardura. Gobernua, lehen ministroa barne, [[Frantziako Nazio Biltzarra]]k ken dezake, Parlamentuko behe ganbarak, [[zentsura mozio]] baten bidez. Horrela ziurtatzen da lehen ministroak beti duela behe ganbararen gehiengoaren babesa. Behe ganbarak goi ganbarak baino garrantzitsuagoa da kasu gehienetan.
296. lerroa:
==== Frantziako eskualdeak ====
[[Fitxategi:Départements+régions (France)-2016.svg|eskuinera|thumb|300px|Frantziako eskualdeen mapa, departamenduen mugak ere zehaztuta.]]
* [[Akitania Berria]] ([[Bordele]]). Hor– hor sartuta dago [[Ipar Euskal Herria]].;
* [[Grand Est]] ([[Estrasburgo]]);
* [[Auvernia-Rhône-Alpeak]] ([[Lyon]]);
* [[Borgoina-Franche-Comté]] ([[Dijon]]);
* [[Bretainia (eskualdea)|Bretainia]] ([[Rennes]]);
* [[Centre-Val de Loire]] ([[Orléans]]);
* [[Île-de-France]] ([[Paris]]);
* [[Korsika]] ([[Ajaccio]]);
* [[Okzitania (eskualdea)|Okzitania]] ([[Tolosa Okzitania|Tolosa]]);
* [[Hauts-de-France]] ([[Lille]]);
* [[Normandia]] ([[Rouen]]);
* [[Pays de la Loire]] ([[Nantes]]);
* [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] ([[Marseilla]]).
 
[[Ipar Euskal Herria|Ipar Euskal Herriko]] hiru probintziak [[Pirinio Atlantikoak]] departamenduaren barruan daude, [[Bearno]]rekin batera. Pirinio Atlantikoak, berriz, Akitania Berria eskualdearen barruan daude, beste 11 departamendurekin batera. Azken urteotan gero eta gehiago dira euskal lurraldeentzat departamendu bat eskatzen ari direnak.
484. lerroa:
478 aireportu zeuden Frantzian 1999an, eta 2005eko erroldaren arabera, hiru heliportu. Horietatik, 288 aireportuk [[asfalto]]zko pista dute, eta 199k, asfaltorik ez.
 
Frantziako airea hainbat autoritatek zuzentzen dute. [[Aéroports de Paris|''Aéroports de Paris'']]<nowiki/>ek Parisko 14 aireportuen gaineko eskumena du, horietatik [[Charles de Gaulle aireportua|Charles de Gaulle]] eta [[Orly aireportua]]k. Lehena [[Paris]]etik gertu dago, [[Roissy]] udalerrian, eta munduko bosgarren handiena da, 60 milioi bidaiarekin urtero (2008ko datuekin). Frantziako aireporturik garrantzitsuena da, gutxienez 100 konpainien presentziarekin.
 
Frantziako hegazkin-konpainia nazionala [[Air France]] da. Frantziako hogei hiritarako hegalaldiak eskaintzen ditu eta nazioarteko 150, 83 herrialdetan eta Frantziako itsasoz haratagoko lurraldetan.
498. lerroa:
=== Energia ===
[[Fitxategi:Centrale nogent.jpeg|thumb|200px|[[Nogent-sur-Seine]]ko zentral nuklearra.]]
Frantziak kontsumitzen duen energiaren % 51,2 inguru [[zentral nuklear]]retan lortzen du,<ref name=cia /> inportazioen mendean ez egoteagatik, ez baitu ez petroliorik, ez gas naturalik. Gainerakoa zentral termikoetan eta hidroelektrikoetan lortzen da. XX. mendearen bukaeran 56 erreaktore zeuden martxan, horietako asko 20 urte baino gehiagokoak. Frantzia da Estatu Batuen ondoren munduko bigarren energia nuklear ekoizle nagusia.
 
== Kultura ==
512. lerroa:
Futbolari onenetakoak:
 
* [[Michel Platini]] ([[1955]]–),
* [[Zinedine Zidane|Zinédine Zidane]] ([[1972]]–),
* [[Thierry Henry]] ([[1977]]–).
 
==== Errugbia ====
520. lerroa:
 
Errugbilari onenetakoak:
* [[Serge Blanco]] ([[1958]]–),
* [[Sébastien Chabal]] ([[1977]]–).
 
==== Txirrindularitza ====
528. lerroa:
Txirrindulari ospetsuenak hauexek dira
 
* [[Jacques Anquetil]] ([[1934]]–[[1987]]),
 
* [[LaurentBernard JalabertHinault]] ([[19681954]]–),
 
* [[JacquesLaurent AnquetilFignon]] ([[19341960]]–[[19872010]]),
* [[BernardLaurent HinaultJalabert]] ([[19541968]]–),
* [[LaurentRichard FignonVirenque]] ([[19601969]]–[[2010]]).
* [[Laurent Jalabert]] ([[1968]]–)
* [[Richard Virenque]] ([[1969]]–)
 
== Erreferentziak ==