|
'''San Kristobal gotorlekua''' (ofizialki ''Alfontso XII.aren gotorlekua'') [[Ezkabarte]] udalerriko ([[Nafarroa Garaia]], [[Euskal Herria]]) [[Ezkaba (mendia)|Ezkaba]] mendiaren gailurrean dagoen [[gotorleku]]a da.<ref>{{erreferentzia |abizena1= Ferrer Muñoz|izena1=Manuel |atala = La Segunda República |izenburua = Historia Ilustrada de Navarra |urtea = [[1993]] |argitaletxea = [[Diario de Navarra]] |lekua= [[Iruñea]]| isbn = 84-604-7413-5}}</ref>
Izen ofiziala ''[[Alfontso XII.a Espainiakoa|Alfontso XII.aren]] gotorlekua'' da, sarrerarensarrerako atean ikus daitekeenez, haren erreinaldian eraiki zutelako. Hala ere, bertokoen artean, antzina bertan zeuden eraikinen San Kristobal izenari eutsi diote: [[XIII. mendea|XIII. mendeko]] baseliza eta gazteluarena, eta [[XVI. mendea|XVI. mendeko]] basilikarena, hain zuzen ere, eta gaur egun ere azken izendapen hau iruindar eta nafarren artean askoz ere ezagunagoa da eta hedatuagoa dago.
== Eraikuntza ==
[[Fitxategi:Cara norte del fuerte San Cristóbal.JPG|250px|thumb|ezkerrera|Iparraldeko aldea.]]
[[Hirugarren Karlistaldia]]n artilleria pieza modernoak mendi punta hartatik [[Iruñea|Iruñe]]ra heltzeko gai zirela konturatu zirenean, leku estrategikotzat hartuta, gotorlekua eraikitzea erabaki zuten.
Miguel Ortega ingeniari koronelak diseinatu zuen eraikina, eta José de Luna ingeniari komandanteak zuzendu zituen lanak, [[1878]] eta [[1919]]. urteen artean. Horretarako, mendiko tontorra leherrarazi eta barnealdea hondeatu zuten, hiru solairu eraikitzeko. Harresiak babesteko bi metro lur metatu zuten, eta inguruan [[lubanarro]] bat egin zuten, infanteriaren erasoetatik babesteko asmoz. Guztira 615.000 [[metro koadro|m²]] ditu, eta horietatik 180.000 m² dira gotorlekuarenak.
== Espetxea ==
[[1919]]an bukatu zutenerakozutenean [[hegazkin]]gintza jadanik sortua zenez, eraikinak inoiz ez zuen militar erabilerarik izan.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.argia.com/argia-astekaria/1945/san-cristobal-zigor-mendia|aldizkaria=[[Argia (aldizkaria)|Argia]]|izenburua=San Cristobal: Zigor mendia|izena1=Josu|abizena1=Chueca|data=2004/V/23|alea=1945}}</ref> Ostera, [[1934]] eta [[1945]] artean espetxe-militar bilakatu zen. Eraikuntzan otu ez zitzaion helburua zenez, gartzela eta zaindarien eraikinaren arteko harresia eraiki behar izan zuten.
[[1934ko Iraultza|1934ko urriko iraultza]] eta gero, ehunka [[Asturiasko Printzerria|asturiar]] eta [[eibar]]tar espetxeratu zuten bertan. Hasiera hasieratik, higiene eta osasungarritasunik ezak salaketak sortu zituen, presoen lekualdaketa eta espetxearen itxiera eskatzen zituztenak.
[[Fitxategi:Fuerte San Cristóbal rejas.JPG|100px|thumb|ezkerrera|Nabarrak.]]
[[1935]]eko irailean, aipaturiko egoera txarraktxarrek [[Lanaren Konfederazio Nazionala|CNTko]] [[Santander]]ko kide bat hil zutela eta, [[Iruñea]]n greba izan zuten. Beste preso baten heriotzak protestak zabaldu eta [[matxinada]] sortu zuen espetxean, Iruñean greba orokorra bultzatu zuena. Hainbat udalek presondegiaren itxiera eta bertan zeuden 750 presoen lekualdaketa eskatu etazutenez epeka -epeka lekualdatzeak egiteari ekin zioten.
[[1936]]ko otsailean, [[Fronte Popularra (Espainia)|Fronte Popularrak]] hauteskundeak irabazi eta preso politikoentzako [[amnistia]] ezarri zuen, horietatik 400 San Kristobalen zeudenak. Espetxetik irten eta berehala, presoek bere egoera salatu eta [[Rafael Aizpun]] Justizia Ministroari errua egotzi zioten.
Nafarroako fusilatu, eraildako eta desagertuen senitartekoen elkartearen presidente Asun Larretak dioenez, horiei guztiei 200 desagertu gehitu behar zaizkie, «artxiboetan ez daudenak, eta gehienak erailak».<ref name=autogenerated1>{{Erreferentzia|url=http://www.memoriahistorica.org/modules.php?name=News&file=article&sid=472&mode=thread&order=0&thold=0|egilea=Asociación para la recuperación de la memoria histórica|hizkuntza=es|izenburua=Exhumación en el Fuerte de San Cristobal}}</ref>
[[1945]]eko [[uztailaren 6]]an presondegia itxi zutenean [[Espainiako Indar Armatuak|Espainiako Armadak]] eraikina berreskuratu zuen. HonekHorrek [[1987]]an utzi eta [[1991]] arte laguntza-talde batek mantendu zuen, eraikina zaintzeko. Egungo jabea [[Espainiako Defentsa Ministerioa]] da oraindik.
Arte Ederretako Zuzendaritza Orokorrak [[2001]]ean [[kultura ondasun]] izendatu zuen.
[[2007]]ko [[irail]]ean [[Aranzadi Zientzia Elkartea|Aranzadi Zientzia Elkarteak]], [[Txinparta Elkartea|Txinparta Elkarteak]] eta [[Nafarroako Fusilatu, Eraildako eta Desagertuen Senitartekoen Elkartea|Nafarroako fusilatu, eraildako eta desagertuen senitartekoen elkarteak]] gotorlekuaren ondoan zeuden hilotzak lurpetik ateratzeari ekin zioten, [[Jose Maria Jimeno Jurio]]k aipaturiko leku batean. Han dauden 131 hilotzetik 25 atera zituzten. Belaunetan, botilatxo bat zuten, barruan hilaren datuak zituena; tamalez, paperak erabat hondatuta zeuden, eta ezin izan zituzten irakurri. Espetxe hartan [[1941]] eta [[1944]] artean hil ziren, arnas-gaitzengatik,
[[2007]]ko [[irail]]ean [[Aranzadi Zientzia Elkartea]], [[Txinparta Elkartea]] eta [[Nafarroako Fusilatu, Eraildako eta Desagertuen Senitartekoen Elkartea|Nafarroako fusilatu, eraildako eta desagertuen senitartekoen elkarteak]] gotorlekuren ondoan hilotzak lupetik ateratzeari ekin zioten, [[Jose Maria Jimeno Jurio]]k aipaturiko leku batean. Han dauden 131 hilotzetik 25 atera zituzten. Belaunetan, botilatxo bat zuten, barruan hilaren datuak zituena; tamalez, paperak erabat hondatuta zeuden, eta ezin izan zituzten irakurri. Espetxe hartan [[1941]] eta [[1944]] artean hil ziren, arnas gaitzez,<ref>{{Erreferentzia|url=http://paperekoa.berria.info/euskalherria/2007-08-04/008/003/frankismoko_biktimak_omenduko_dituzte_gaur_busturian_70_urte_betetzen_dira_bihar_bizkaiko_herriko_sei_bizilagun_derioko_hilerrian_fusilatu_zituztenetik.htm|izenburua=Frankismoko biktimak omenduko dituzte gaur Busturian|data=2007-08-04|egunkaria=[[Berria]]}}</ref> batez ere [[tuberkulosi]]ak eta [[pneumonia]]k jota.<ref name=autogenerated1/>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2007/04/01/sociedad/navarra/d01nav6.854427.php|izenburua=La sociedad Aranzadi se encargará de las exhumaciones de San Cristóbal|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|data=2007-04-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2006/12/17/sociedad/navarra/d17nav6.764155.php|izenburua=La muerte de presos en San Cristóbal llenó de cadáveres trece pequeños cementerios|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2006-11-17}}</ref> [[2008]]ko [[urri]]an [[Baltasar Garzón]] epaileak, beste 19 hilobiekin batera, bertan lanak aurrera jarraitzeko agindua eman bazuen ere<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2008/10/17/sociedad/espana-mundo/d17esp14.1393319.php|izenburua=Garzón se declara competente para investigar al franquismo y autoriza la apertura de 19 fosas|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2008-10-17}}</ref> [[Espainiako Auzitegi Nazionala]]ren Fiskaltzak [[azaroaren 7]]an agindua geldiarazi zuen,<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2008/11/08/sociedad/espana-mundo/d08esp12.1413491.php|izenburua=La Audiencia Nacional desautoriza a Garzón y paraliza la apertura de fosas de la Guerra Civil|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|data=2008-11-08}}</ref> beharrezkoak ez zirelakoan. [[Azaroaren 18]]an epaiak tokian tokiko epaitegien alde inhibitzea erabaki eta hamar egun beranduago Auzitegi Nazionalak horrelako krimenak ikertzeko eskuduntza ez zuela erabaki zuen.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2008/11/29/sociedad/espana-mundo/d29esp15.1432970.php|izenburua=La Audiencia Nacional dicta que Garzón no puede investigar delitos franquistas|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|data=2008-11-29}}</ref>
<ref>{{Erreferentzia|url=http://paperekoa.berria.info/euskalherria/2007-08-04/008/003/frankismoko_biktimak_omenduko_dituzte_gaur_busturian_70_urte_betetzen_dira_bihar_bizkaiko_herriko_sei_bizilagun_derioko_hilerrian_fusilatu_zituztenetik.htm|izenburua=Frankismoko biktimak omenduko dituzte gaur Busturian|data=2007-08-04|egunkaria=[[Berria]]}}</ref>
batez ere [[tuberkulosi]]ak eta [[pneumonia]]k jota.
<ref name=autogenerated1/>
<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenoticias.com/ediciones/2006/12/17/sociedad/navarra/d17nav6.764155.php|izenburua=La muerte de presos en San Cristóbal llenó de cadáveres trece pequeños cementerios|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2006-11-17}}</ref>
[[20072008]]ko [[azarourri]]an, [[NafarroaBaltasar BaiGarzón]]k hala eskatutaepaileak, [[Espainiakobeste Diputatuen19 Kongresua|Espainiakohilobiekin Kongresuak]]batera, lekuabertan garbitzekolanak etaaurrera babesteko 500.000 [[euro|€ko]] aurrekontua onartu zuen. Lanak [[2008]]anjarraitzeko eginagindua behareman bazirenbazuen ere<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/20072008/1110/0917/vecinossociedad/cuencaespana-mundo/d09cue24d17esp14.10600871393319.php|izenburua=ElGarzón Congresose apruebadeclara 500.000 euroscompetente para limpiarinvestigar al franquismo y consolidarautoriza ella Fuerteapertura de 19 fosas|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=20072008-1110-0917}}</ref> [[2009Espainiako Auzitegi Nazionala]]koren maiatzerainoFiskaltzak ez[[azaroaren zituzten7]]an egin.agindua geldiarazi zuen,<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenavarranoticiasdenavarra.escom/20090603ediciones/2008/11/pamplona08/elsociedad/espana-fuerte-san-cristobal-abre-sus-puertas-este-mesmundo/d08esp12.html?not=2009060301535989&idnot=2009060301535989&dia=20090603&seccion=pamplona&seccion2=pamplona&chnl=10&ph=1001413491.php|izenburua=ElLa GobiernoAudiencia organizaNacional estedesautoriza mesa lasGarzón primerasy visitasparaliza alla fuerteapertura de Sanfosas Cristóbalde la Guerra Civil|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=20092008-0611-0308}}</ref> Lanbeharrezkoak haietan,ez zirelakoan. [[Azaroaren 18]]an epaiak tokian tokiko espetxeepaitegien bilakatzeanalde eraikitakoinhibitzea harresiakerabaki eta espetxearenhamar sukaldeaegun botaberanduago zituzten.Auzitegi [[2009]]koNazionalak ekainekohorrelako asteburuetankrimenak bisitaikertzeko gidatuakeskuduntza antolatuez zituztenzuela haraerabaki zuen.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/20092008/0611/0729/vecinossociedad/cuencaespana-mundo/d07cue32d29esp15.16193711432970.php|izenburua=LasLa obrasAudiencia deNacional Ezkabadicta acabanque conGarzón losno restospuede deinvestigar sudelitos realidad como prisión franquistafranquistas|hizkuntza=es|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=20092008-0611-0729}}</ref>
[[2007]]ko [[azaro]]an, [[Nafarroa Bai]]k hala eskatuta, [[Espainiako Diputatuen Kongresua|Espainiako Kongresuak]] lekua garbitzeko eta babesteko 500.000 [[euro|€ko]] aurrekontua onartu zuen. Lanak [[2008]]an egin behar baziren ere<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2007/11/09/vecinos/cuenca/d09cue24.1060087.php|izenburua=El Congreso aprueba 500.000 euros para limpiar y consolidar el Fuerte|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2007-11-09}}</ref> [[2009]]ko maiatzeraino ez zituzten egin.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.diariodenavarra.es/20090603/pamplona/el-fuerte-san-cristobal-abre-sus-puertas-este-mes.html?not=2009060301535989&idnot=2009060301535989&dia=20090603&seccion=pamplona&seccion2=pamplona&chnl=10&ph=100|izenburua=El Gobierno organiza este mes las primeras visitas al fuerte de San Cristóbal|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2009-06-03}}</ref> Lan haietan, espetxe bilakatzean eraikitako harresiak eta espetxearen sukaldea bota zituzten. [[2009]]ko ekaineko asteburuetan bisita gidatuak antolatu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.noticiasdenavarra.com/ediciones/2009/06/07/vecinos/cuenca/d07cue32.1619371.php|izenburua=Las obras de Ezkaba acaban con los restos de su realidad como prisión franquista|egunkaria=[[Diario de Noticias]]|hizkuntza=es|data=2009-06-07}}</ref>
== Galeria ==
| 